گذری در دالان حرفه کتابداری

کتابخانه ها از دیرباز محل گردآوری منابع مکتوب فرهنگی، علمی و فنی و اشاعه اطلاعات سازمان یافته در میان گروههای مختلف استفاده کننده بوده اند. پیشرفتهای جوامع بشری و نیز رشد سریع اطلاعات موجب تربیت نیروی انسانی متخصصی شده تا بتوانند شرایط دسترسی به دنیای اطلاعات و داد و ستدهای اطلاعاتی را فراهم کنند.
در رشته کتابداری دانشجویان با اهمیت نقش کتابخانه، کتابداری و اطلاع رسانی در گسترش فرهنگ، علوم و فنون در جامعه بشری و ایجاد توانایی لازم برای انجام امور تخصصی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی آشنا می شوند و در این راستا دانشجویان مهارتهای لازم را در جهت انجام کار در انواع مختلف کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را کسب می کنند. با تمام این تفاصیر این رشته هنوز جایگاه خود را در ایران پیدا نکرده است .
واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی "Librarianship" انتخاب شده است. دانشمند بزرگ، شیالی رانگاناتان زمانی که در دههٔ ۱۹۳۰ از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راه‌اندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید " Library Science" یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در امریکا این واژه بیشتر بکار گرفته می‌شود. واژه کتابداری معادل واژه علم« کتابداری» است اساس این علم به گردآوری ، نگهداری ، سازماندهی و استفاده از رسانه ای ارتباطی مدون می پردازد. دکتر عباس‌ حری‌ استاد علوم‌ ارتباطات‌ و کتابداری‌ دانشگاه‌ تهران‌ نیز در معرفی‌ کتاب‌ و علم‌ کتابداری‌ می‌گوید: کتاب‌ دارای‌ دو معنی‌ است‌. یکی‌ معنای‌ محدود و با دامنه‌ای‌ بسته‌ که‌ همان‌ اوراق‌ مکتوب‌ به‌ هم‌ پیوسته‌ و جلد شده‌ است‌ و اصطلاحا به‌ آن‌ صورت‌ گوتنبرگی‌ کتاب‌می‌گویند و دیگری‌ معنای‌ گسترده‌ آن‌ است‌ که‌ به‌ هر اثری‌ که‌ به‌ گونه‌ای‌ ثبت‌ و ضبط‌ شده‌ باشد، گفته‌ می‌شود. از این‌ دیدگاه‌; نوار، صفحه‌، لوح‌ فشرده‌ و حتی‌ آنچه‌ دراینترنت‌ قابل‌ دسترسی‌ است‌، "کتاب‌" تلقی‌ می‌شود. پسوند "داری‌" در کتابداری‌ نیز به‌ معنای‌ اداره‌ کردن‌ و مدیریت‌ کردن‌ کتاب‌ در همان‌ معنای‌ گسترده‌ آن‌ است‌. بنابراین‌ کتابداری‌ به‌ سامان‌ دادن‌ کتاب‌ می‌پردازد.
علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوه‌های گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانک‌های اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعه این منابع و محمل‌های اطلاعاتی می‌‌پردازد و در این راستا تلاش می‌نماید که در وقت خواننده یا کاربر صرفه‌جویی نماید. در دههٔ ۱۹۷۰ با اختراع ریزرایانه‌ها و در سال۱۹۹۰ با اختراع وب و ورود این فناوری‌های نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانه‌های جهان این دانش نیز دچار دگرگونی‌های گسترده‌ای شد. در نتیجه پژوهشگران و استادان این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه " Information" یعنی "اطلاعات" یا "اطلاع‌رسانی" نیز به نام این دانش اضافه شد و امروز از آن به عنوان " Information Science " & Library یا علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی یاد می‌شود. اگرچه در انگلستان و برخی کشورهای دیگر با عناوین دیگری از جمله " Information Studies" و " Information Managment" نیز از آن یاد می‌شود. .
تاریخچه کتابداری در ایران به شکل آکادمیک و دانشگاهی از سال ۱۳۴۰ به بعد بوده است. اولین دوره آن در دانشگاه علوم تربیتی دانشگاه تهران برگزار شد که تعدادی از اساتید ایرانی و آمریکایی و انگلیسی این دوره‌ها را ابتدا در مقطع کارشناسی و بعدها در مقطع کارشناسی ارشد اداره می‌کردند؛ کم‌کم این آموزش‌ها به صورت غیر آکادمیک به صورت آموزش‌های ضمن خدمت در برخی از کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی در همان سال‌ها برگزار شد همچنین اساتید کتابداری، دوره‌های کتابد‌اری را برای کتابخانه‌های عمومی کشور و برخی کتابخانه‌های دانشگاهی برگزار کردند. این دوره‌ها، کوتاه مدت بود و بعضی کارگاهی و بعضی نیز شکل تئوری و نظری این رشته را مطرح می‌کردند.
● کتابداری؛ شغل یا حرفه؟
اغلب اوقات این سوال مطرح است که آیا کتابداری یک حرفه است یا نه ؟پاسخ به این سوال بستگی به این دارد که آیا کتابداری از ویژگی های اصلی یک حرفه برخوردار هست یا نه .؟
در حقیقت آیا کتابداری از ویژگی های اصلی یک حرفه برخوردار هست یا نه ؟
از ویژگی های اصلی یک حرفه عبارتند از :
۱) شامل مجموعه ای از دانش تخصصی و مهارتهای فنی باشد .
۲) دارای نظامنامه اخلاقی و استاندارد رفتاری در حوزه تخصصی باشد .
۳) دستیابی به سطح بالایی از استاندارد عملکردی از سوی متخصصان مهیا باشد.
۴) تعهد به ارائه خدمات عمومی به عوض کسب درآمد مالی در اولویت باشد .
۵) سازمان رسمی برای حمایت از حرفه ای شدن را طراحی کرده باشند
اگر شخصی تحلیل های جامعه شناسان را درباره کتابداران بخواند ، خواهد دید که اغلب آنها بر این سوال بجا تمرکز کرده اند که آیا کتابداری یک حرفه است یا خیر؟ متون جامعه شناسی ،کتابداری را یک نیمه حرفه ای می داند . این متون، یک حرفه ی کامل یا تمام-حرفه ای را هیاتی سازمان یافته از کارشناسان می داند که اشکال خاصی از دانش رمز گونه را در موارد خاصی به کار می برند.
▪ تمام-حرفه ای ها نظام آموزشی و ضرورتهای رسمی دارند.
▪ همچنین دارای رمز های اخلاقی یا قوانین رفتاری می باشند .
▪ همچنین آنها در قبال خدمات (البته موفق)هزینه می گیرند.
برای پرسیدن این سوال در باره ی آینده کتابداری ، باید درباره ی تکامل و تحول مطلوب کار کتابداران بحث شود و اینکه پیامد های آن تکامل برای حرفه چه می تواند باشد ؟واضح ترین و احتمالا مهمترین نیروی اجتماعی که اکنون کتابداری را تحت تاثیر قرار می دهد تغییرات تکنولوژیکی است. بعضی از تغییرات تکنولوژیکی انجام کار های قدیمی را به شکلی ساده تر فراهم می سازند. مثلا نمایه سازی کلید واژه ای ما را قادر می سازد که سریعتر کتابشناسی ها را ایجاد کنیم ، اطلاعات فهرستنویسی پیوسته انجام کارهای خدمات فنی را تسریع می بخشد .
در بافت دوم ،حرفه کتابداری با حرفه های دیگر در ارتباط است . علوم رایانه و برنامه نویسی، مدیریت ،اقتصاد،روانشناسی و غیره همه و همه تاثیر زیادی در این حرفه دارند که تغییر هریک می تواند به تغییرات ساختاری و بنیادی در حرفه ی کتابداری منجر شود.مثلا با ظهور موتورهای جستجو (که اکنون اساس بازیابی در محیط سایبراسپیس می باشد)و محصول تلاش متخصصان زیادی است،کار بازیابی مدرک که از وظایف اصلی کتابداران است تا حد زیادی تسهیل شده است .
● کتابداری نوین
پیشرفتهای دنیای کنونی کتابخانه ها را نیز دگرگون کرده و برای آنها، دنیای وسیعی از اطلاعات را در یک مکان کوچک و حتی بدون دیوار فراهم آورده است. "کتابخانه های رقمی" یا "کتابخانه های الکترونیکی" شکلی از کتابخانه های آینده خواهند بود که مواد اطلاعاتی آن ها را الواح های لیزری و شبکه های اطلاعاتی تشکیل می دهد. با گسترش شبکه های رایانه ای و مواد چندرسانه ای که می تواند ترکیبی از متن، تصویر، صدا و احتمالاً حس بویایی باشد، آموزش بعد تازه ای خواهد یافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههای مجازی خواهیم بود.
وجود شبکه ها و پایگاههای بزرگ اطلاعاتی، افراد را از مراجعه به کتابخانه بی نیاز نخواهد کرد چرا که اطلاعات موجود در شبکه ها چنان وسیع و متنوع است که افراد کارآزموده نیز در استفاده از آن ناتوان هستند. با وجود ابزارهای پیشرفته ی جست و جو در اینترنت ،به ادعای یکی ازنشریات ۹۰درصد اطلاعات موجود در اینترنت ازدسترس جست جو گران دور می ماند و از سوی دیگر از آنجایی که آموزش، یک سرمایه گذاری دیربازده است، و هزینه های جست و جو و خرید اطلاعات در این گونه شبکه ها بسیار بالاست و دانش آموزان و دانشجویان و حتی استادان دانشگاه نمی توانند چنین، هزینه هایی را بپردازند، به همین دلیل کتابخانه ها می توانند با گزینش مواد آموزشی و تفکیک آنها از سایر اطلاعات در کم کردن هزینه و اتلاف وقت دانشجویان و دانش آموزان صرفه جویی کنند. در مجموع کتابخا نه های آینده باید محل تلاقی نیازهای استفاده کنندگان و انبوه اطلاعات پایگاهها باشند و کتابداران خود را برای رویارویی با دنیای عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ها آماده کنند و با به خدمت گرفتن ابزارهای مناسب و بهبود سازو کارهای اطلاع یابی و اطلاع رسانی خود به رشد جوامع انسانی کمک کنند .
کتابداران نیز ناچار شدند مهارتهای لازم برای استفاده از رایانه ها را فرا گیرند. ورود طرح فهرستنویسی ماشین خوان (مارک MARC)و گسترش بنگاههای کتابشناختی تحول بزرگی در کار فهرست نویسی و تبادل داده های کتابشناختی به وجود اورد. در ایران نیز چنین تحولی اغاز شده و به تدریج کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی وارد مرحله عملی استفاده از برنامه های رایانه ای شده اند.
● پیامدهای شرایط جدید برای حرفه کتابداری و اطلاع رسانی
مروری بر مباحث کتابها، مجله ها و مقالات همایشهای کتابداری و اطلاع رسانی در سالهای اخیر بیانگر توجه خاص اندیشمندان این حرفه ، به چنین مقوله پر اهمیتی است. در بیشتر این متون، اندیشمندان تلاش کرده اند تا از زوایای گوناگون، از جمله از جنبه های آموزشی، پژوهشی، فرایندهای کاری و بازخوردهای اجتماعی، به بررسی پیامدهای ناشی از تحولات بپردازند. برخی از پیامد های مطرح عبارتند از:
۱) کاهش ارتباط حضوری کتابداران و اطلاع رسانان با نیازمندان اطلاعات (به دلیل دسترسی مستقیم و بی واسطه کاربران به نظامهای اطلاعاتی از محل کار، منزل و یا کافی نت ها)
۲) افزایش دشواری در گزینش اطلاعات کیفی (به دلیل افزایش حجم انبوه اطلاعات و گم شدن اطلاعات با کیفیت)
۳) افزایش دشواری در سازماندهی اطلاعات (به دلیل افزایش حجم انبوه اطلاعات و تنوع در منابع اطلاعاتی)
۴) عدم کارآیی شیوه ها و ابزارهای سنتی برای سازماندهی اطلاعات (به دلیل تغییر و تحول در محیط اطلاعاتی جدید)
ویژگی ها و توانمندی های اساسی حرفه کتابداری و اطلاع رسانی
۱) کتابخانه یک نهاد اجتماعی است و بر مبنای نیاز جامعه به وجود آمده است،
۲) کتابداری بر مجموعه ای از اصول علمی استوار است،
۳) کتابخانه مهمترین متولی گزینش، فراهم آوری و حفظ دانش متراکم بشری بوده و هست،
۴) کمتر حرفه یا گروهی به اندازه کتابداران دارای دانش و بینش در باره منابع اطلاعاتی است،
۵) منابع کتابخانه ها بر اساس اصولی خاص گزینش می شود،
۶) کتابداران مهمترین متولی تعیین محتوای نظامهای اطلاعاتی هستند،
● نتیجه گیری
نظرات بسیار زیادی در باره ی آینده حرفه کتابداری و نقش کتابداران در آینده ارائه شده است .دسته ای ،کتابداران را دایاناسورهای عصر اطلاعات لقب داده اند و عقیده دارند که عمر کتابداران به سر آمده است اما دسته ای دیگر این نظریه را رد کرده اند .به نظر می رسد که نظر گورمن و کراوفورد نظر کاملی باشد.گورمن و کراوفورد ،کتابخانه های آینده را چنین به تصویر می کشند که :
▪ آینده یعنی هم ارتباطات چاپی و هم ارتباطات الکترونیکی
▪ آینده یعنی هم متون خطی و هم متون فرامتن
▪ آینده یعنی هم دخالت کتابداران(در بازیابی اطلاعات)و هم دسترسی مستقیم توسط کاربران
یکی از مهمترین دغدغه های اطلاع رسانان و کتابداران آگاهی از آن چیزهایی است که در آینده در انتظار آنان و حرفه و خدمات آنهاست. روند شتابان تغییرات فناوری در زمینه اطلاع‎رسانی و کتابداری سبب گردیده است تا دست اندکاران امر مهم و حیاتی مدیریت دانش و کتابداری ، حساسیت این تغییرات را بیش از دیگر کارشناسان درک کنند و با چشمانی باز و اذهانی هوشیار خود را آماده تغییراتی نمایند که دانش و فناوری به زودی نه فقط برای آنان، بلکه برای کلیه دست اندرکاران امر، اشاعه دانش به ارمغان می‎آورد.
از این رو مطالعه آینده و کاوش پیرامون آن در چارچوب و قالبی علمی و آنچه که این روزها از آن به عنوان آینده پژوهی یاد می‎شود یکی از مهمترین ضروریات برای کتابداران و اطلاع‎رسانان امروزی است. در حال حاضر سازمان ها و موسسات بسیاری دست اندر کار امر آینده پژوهی با گرایش اطلاع رسانی و کتابداری هستند.
آینده پژوهان شعار معروفی دارند با این عبارت که: ”نباید منتظر آینده شد، بلکه باید آینده را ساخت.“ بدیهی است کتابداران و اطلاع رسانان نیز نباید منتظر آینده بنشینند و رویکردی منفعلانه را در این ارتباط در پیش گیرند، بلکه باید با ابتکار و خلاقیت زمینه های نوآوری در این عرصه را خودشان ایجاد نمایند و دیگران (از جمله کارشناسان فناوری اطلاعات و ارتباطات) را به گونه‎ای فعال به دنبال خود بکشند و آنان را بر مبنای نیازهای اطلاعاتی جامعه هدایت کنند.

منابع و مآخذ:
جمالی، فیض اله. کتابداری ایران : گذشته، حال و آینده .مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران ، شماره سوم
فتاحی، رحمت الله. تحلیل و بازآفرینی نقش کتابداران و اطلاع رسانان در عصر تحول ، مجموعه مقالات هفتمین همایش کتابدارن سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور .۱۳۸۲
پاپی ، احمد .
سعادت، علیرضا . مفهوم و جامعیت عنوان کتابداری برای معرفی حرفه .پیام کتابخانه سال هشتم شماره چهارم .ص ۴۶
مالک، محمدرضا. جهانی شدن اقتصاد : از رویا تا واقعیت . تهران : موسسه فرهنگی اندیشه معاصر ، ۱۳۸۲
بنی اقبال، ناهید . دانش کتابداری در نظر و عمل . کتاب هفته ، شماره ۱۲۷
مهدی مقیمی ،کارشناسی ارشد رشته کتابداری و اطلاع رسانی

منبع : بازار کار