تصویب ملی شدن صنعت نفت ایران

نفت و صنعت نفت در زیربنای اقتصادی كشورهای تولید كننده این ماده گرانبها نقش اساسی ایفا می كند. اقتصاد ایران نیز بطور عمده بر پایه نفت قرار داشته و دارد. در ایران نیز نفت اولاً به عنوان یك منبع انرژی، زندگی و اقتصاد مردم كشور را متحول ساخته و رشد و توسعه اقتصادی را باعث گردیده، ثانیاً درآمدهای حاصل از نفت سبب ترقی و پیشرفت در همه شئون اقتصادی و اجتماعی شده است.
امتیازات نفتی در قرن بیستم:
۱ـ امتیاز دارسی:
امتیاز دارسی كه در ۲۸ ماه مه ۱۹۰۱ به توشیح مظفرالدین شاه قاجار رسید و به ویلیام فاكس دارسی واگذار گردید، مهم ترین امتیازی بود كه در آغاز قرن بیستم به مدت ۶۰ سال به بیگانگان واگذار گردید. كاوش غارتگران نفت سرانجام در ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ برابر با ۵ خرداد ۱۲۸۷ شمسی به نتیجه رسید و موفق به اكتشاف نفت در منطقه مسجد سلیمان گردیدند.
بعد از كشف نفت در ایران، حفظ منافع نفتی بزرگترین هدف سیاسی انگلستان شد چرا كه نفت به صورت یكی از مصالح و منافع مستقیم و استراتژیكی بریتانیا درآمد و ضرورت مداخلات بیشتر انگلیس در ایران را فراهم آورد و پس از جنگ جهانی اول و از سال ۱۹۲۰ به بعد شركت نفت ایران و انگلیس به توصیه مشاورین حقوقی و مالی خود و با توجه به اهمیت نفت جنوب ایران برای دولت بریتانیا، درصدد برآمد امتیاز دارسی را تمدید و تجدید نظر كند. مذاكرات در اوایل آوریل ۱۹۳۳ آغاز شد و ۲۹ آوریل همان سال منجر به عقد قرارداد جدید نفتی بین طرفین گردید كه معروف به قرارداد ۱۹۳۳ می باشد.
●قرارداد الحاق گس ـ گلشائیان:
دولت ایران خود نیز بعد از جنگ جهانی دوم به این نتیجه رسیده بود كه تجدیدنظر در قرارداد ۱۹۳۳ به علت تحولات اوضاع سیاسی ـ اقتصادی جهان و تغییر شرایط قراردادهای نفتی در كشورهای نفت خیز خاورمیانه امری الزامی و حیاتی است. بنابراین دولت ایران اعتراضات و پیشنهادات خود را برای تعدیل شرایط قرارداد ۱۹۳۳ طی ۲۵ ماده به كمپانی نفت جنوب تسلیم كرد.
از طرف كمپانی نفت جنوب نویل گس (N.A.GASS) با گلشائیان وزیر دارایی كابینه ساعد مذاكراتی انجام دادند و سرانجام در ۲۶ تیر ۱۳۲۸ برابر با ۱۷ ژوئیه ۱۹۴۹، الحاقیه ای را به قرارداد ۱۹۳۳، اضافه كردند كه معروف به قرارداد گس ـ گلشائیان گردید. علی منصور نخست وزیر، لایحه را برای تعیین تكلیف به دوره شانزدهم مجلس تقدیم كرده و خود از بیان هر گونه نظری درباره آن خودداری كرد. استعمار پیر كه منافع خود را در خطر می دید، برای ایجاد حكومت دیكتاتوری و تمدید و توسعه امتیاز نفت جنوب منصور را مجبور به استعفا كرد و سپهبد رزم آرا در ۵ تیر ۱۳۲۹ از سوی شاه به عنوان نخست وزیر معرفی شد.
آیت ا... كاشانی در این رابطه اعلامیه ای صادر و اعلام نمودند: «..... اینك مع التأسف می بینم باز می خواهند، مملكت را در چنگال دیكتاتوری بیندازند و ملت ستمدیده ایران را كه سالها طعم تلخ دیكتاتوری را چشیده و از حكومت مطلقه هزارگونه مصیبت و شكنجه دیده، مجدداً گرفتار این بدبختی عظیم نمایند.»
●نقش آیت ا... كاشانی در عدم تصویب لایحه الحاقی:
آیت ا.... كاشانی برای جلوگیری از تصویب قرارداد نفت در مجلس، اعلامیه ای خطاب به ملت ایران درباره ملی كردن صنعت نفت صادر كرد.بعد از انتشار اعلامیه، اجتماع بزرگی در مسجد شاه (سابق) برپا گردید كه در آن سخنرانان راجع به ابطال قرارداد نفت ۱۳۱۲ شمسی ۱۹۳۳ میلادی به سخنرانی پرداختند و خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند.
در اعلامیه ای از آیت ا... كاشانی آمده بود:
«..... بر همه كس واضح و آشكار است كه تمام بلیات و مصائب، مخصوصاً هرج و مرج دستگاه اداری و غارت بیت المال و تسلط زمامداران نالایق و مملكت فروش و بطور كلی تشویق جنایتكاران و حبس و تبعید و شكنجه وطن دوستان در اثر سیاست جابر انگلستان در مملكت ما به وجود آمده است و آن دولت همیشه این اعمال خلاف عفت و انسانیت را برای غارت نفت ایران كه بزرگترین و مهم ترین ثروت ملی ماست،‌ مرتكب شده و می شود ......
........ ملی شدن صنعت نفت در ایران تنها چاره بیچارگیهای ماست، زیرا بدین وسیله ثروت بیكران كه خداوند تبارك و تعالی به ملت ایران عطا فرموده، از دست دشمنان بشر كه مقصدی جز منفعت طلبی و مكیدن خون ملل ضعیف ندارند، بیرون آمده، به صاحبان حقیقی و مستحق آن می رسد ..... برای اینكه تكلیف دینی و وطنی ملت مسلمان ایران كاملاً معلوم و روشن باشد ناچارم این آرزوی عمومی را یك بار دیگر در اینجا بیان كنم تا به نام سعادت ملت ایران و به منظور كمك به تأمین صلح جهانی، همه افراد مملكت بخواهند كه صنعت نفت ایران در مناطق كشور بدون استثناء ملی اعلام شود.......»
رزم آرا با گستاخی تمام و بی اعتنایی، همچنان روی تصویب قرارداد الحاقی پافشاری می كرد و در پاسخ به كمیسیون نفت (۱۲ اسفند ۱۳۲۹) گفت: «....... اگر زیاد پافشاری كنند مسجد را بر سر كاشانی و مجلس را بر سر مصدق خراب خواهم كرد.»رزم آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ هدف گلوله های آتشین خلیل طهماسبی كه فریاد می زد «مرده باد شركت نفت» قرار گرفت و از پای درآمد.
آیت ا.... كاشانی در مصاحبه ای چنین گفت:
«...... این عمل به نفع ملت ایران بود و این گلوله و ضربه، عالی ترین و مفیدترین ضربه ای بود كه به پیكر استعمار و دشمنان ملت ایران وارد آمد. قاتل رزم آرا باید آزاد شود. این اقدام او در راه خدمت به ملت ایران و برادران مسلمانش عملی شده است......»آیت ا... كاشانی در برداشتن آخرین گامها برای ملی كردن صنعت نفت و كوتاه كردن دست بیگانگان از منابع ثروت ملی و دخالت در امور كشور، همزمان با تشییع جنازه رزم آرا، دستور داد تظاهرات ملی و همگانی در خیابانهای تهران برپا شود .
شاه از طریق سر لشگر ضرابی برای آیت ا... پیام فرستاد كه مانع تندرویهای فدائیان اسلام شود و اجتماعی را كه قرار بود در میدان بهارستان برپا شود متوقف كند اما ایشان نپذیرفت و سرانجام تظاهرات بزرگ ۱۰۰ هزار نفری در تهران به راه افتاد. در این روزها تنها مرد قدرتمند ایران آیت ا... به حساب می آمد و همه به حركتها و تصمیمات وی چشم دوخته بودند.
●تصویب ملی شدن صنعت نفت:
پس از رزم آرا، خلیل فهیمی به نخست وزیری انتخاب گردید. دیگر هیچكدام از نمایندگان وابسته به انگلیس جرأت مقاومت در برابر ملی شدن صنعت نفت را نداشتند و از این رو كمیسیون نفت جهت تصویب به مجلس تقدیم گردید.گزارش كمیسیون در ۲۴ اسفند به تصویب مجلس شورا و در ۲۹ اسفند به تصویب مجلس سنا رسید. همچنین مجلس در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹، گزارش پیشنهادی كمیسیون نفت را به شرح زیر تصویب نمود:
«به نام سعادت ملت ایران و به منظور تأمین صلح جهان، (ما) امضاء كنندگان ذیل پیشنهاد می نمائیم كه صنعت نفت ایران در تمام مناطق كشور بدون استثناء ملی شود، یعنی تمام عملیات اكتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد.»روز ششم اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس به نخست وزیری دكتر مصدق ابراز تمایل نمود. و وی در هفتم اردیبهشت به نخست وزیری رسید. مجلس در تاریخ ۹ اردیبهشت همان سال پس از تغییرات جزئی كه در گزارش ۹ ماده ای كمیسیون نفت به عمل آورد آن را تصویب و در دهم اردیبهشت به تصویب مجلس سنا رسید. و در ۱۲ اردیبهشت دكتر مصدق ضمن معرفی كابینه خود به مجلس شورای ملی، اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را در سراسر كشور را كه در سر لوحه برنامه دولت قرار داده بود، اعلام كرد.

منابع:
۱ـ نهضت روحانیون ایران / علی دوانی / جلد ۲
۲ـ مسائل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران / دكتر ایرج ذوقی
۳ـ روزها و رویدادها/ محمدرضا مطیعان/ مجید تركاشوند/ علی بری دیزجی

منبع : واحد مرکزی خبر