نگاهی به تاریخ معرق

در متون کهن بسیار اندک به هنر خاتم سازی اشاره شده است و پیشینهٔ این فن چندان روشن نیست .در کتاب (( بررسی هنر ایرانی )) ضمن بحث پیرامون هنر عصر تیموریان به نقل از (( تاریخ الخیرات )) نسخـه متعلق به مـوزهٔ بریتانیا از ایـن هنــر یاد شده است . و گفته شده که به هنـگام ساختـن باغ دلگشا در پـاره ای از قسمتهـای آن خاتم به کار می رفتـه است .
همچنیـن در همـان کتـاب به نقل از (( تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی )) آورده که سلطان احمد جلایر که در قرن هشتم هجری حکمرانی می کرد ، در هنرهای مختلف دست داشته و از جمله در فن (( خاتم بندی )) مهرت داشته است .
این مطلب اخیر ضمناً نکته ای لطیف را نیز روشن می کند و آن اینکه که در گذشته به فن مذکور (( خاتتم بندی )) گفته می شده و این واژه اصطلاحی است نسبتاً دقیق ، زیرا در حقیقت به هنگام تهیه قامه های خاتم آنها را به طوری با هم تنظیم می کنند که عمل آن یک نوع کاربندی و نقشبندی است و به راستی هم آنها را به هم می بندند .
دربارهٔ زمان ، محل و پیدایش هنر خاتم نقل و قول های متفاوتی وجود دارد و زمینه های مشترک درباره این صنعت کمتر به چشم می خورد . در ایران بعد از اسلام ، صنعت کار روی چوب در واقع طلیعه فن خاتم سازی است . گرچه از قدیم ترین ایام انواع هنرهای دستی ، سنگی ، فلزی و چوبی در ایران وجود داشته ، ولی خاتم سازی با ترکیب کنونی درکشور ما نباید بیش از چهار یا پنج قرن تاریخ را پشت سر گذاشته باشد .
در مورد نامگذاری این فن هم به خاتم بندی یا خاتم سازی گرچه واژه نخستین تا اندازه ای حقیقت این هنر را بازگو می کند با این همه واژه خاتم تا اندازه ای در این کلمه مرکب ، حقیقتش روشن نیست . اگر قبـول کنیم که علت نامگذاری این هنـر به خاتم بندی یک نوع نگین نشانی و ترصیـع را توصیـف می نماید با آن که ظاهر مطلب درست به نظر نمی آید ولی با توجه به روش خاص پیوستن مفتولهای مخصوص به کار رفته در آن ، چندان باواژه خاتم کاری به معنی دانه نشانی سازگار نیست .
اگر بخواهیم تصور کنیم که خاتم به معنی ختم هنر طرح بندی است ـ چنانچه خط نسخ را گفته اند که ناسخ خطوط و اقلام دیگر است ـ در این صورت باز ترکیب آن با مصدرهایی چون ساختن و بستن و نظائر آن به معنی واژه مزبور ایجاد تردید می نماید . ضمناً گفته شده است که این واژه از لغت خاتم به معنی انگشتری و با توجه به خاتم حضرت سلیمان ( ع ) گرفته شده و سخنانی را در این زمینه یاد کرده اند .
احتمال دارد که با توجه به پاره ای از نمونه های کهن این فن واقعاً در آغاز نمونه های خاتم را بسان نگین انگشتری در پاره ای از نقاط قطعه به صورت بسیار اندک و جدا از هم به کار می برده اند و یا آن که به طور دقیق تر چون نمونه هایی از این فن با بعضی از نگینهای انگشتری که با خمیر شیشه و دانه های رنگین ساخته می شد ، شباهت داشت از این رو در نامگذاری آن از خاتم انگشتری الهام گرفته اند.
در غیاث الغات ، فرهنگ آنندارج ، منتهی الارب ، صبح الا عشی ، گلستان سعدی ، فرهنگ ایران باستان ، اشعار نظامی ، امیر معزی ، ناصر خسرو ، ادیب صابر ، سوزنی بلخی ، مجیرالدین بیلقانی ، مولوی ، حافظ ، فرهنگ استاد معین ، لغت نامه دهخدا ، اصطلاحات شاه نعمت الله ولی ، واژه خاتم با تعابیر مختلف آمده است . خاتم بندی شغل و عمل خاتم بند و خاتم بستن به تعبیری ایجاد کردن نقوش گل به وسیله عاج ، استخوان شتر ، و غیره بر سطح چیزی بوده است .
(( ارنست کونل )) در پیدائی هنر خاتم به شرح زیر اظهار نظر کرده است : (( منبر باعث بدعت تازه ای در حکاکی شد که پس از آن کم کم به درها و سقف ها و دریچه های پشت پنجره ها نیز سرایت کرد . قاعده بر این بود ککه چهارچوب صندوق مانند آن به مناطق منظمی تقسیم می شدند و هر قسمت با قطعات حکاکی شده و آرایش یافته بزرگ و یا کوچک از همان چوب یا چوب دیگر ، و یا با عاج تزئین می گردید و بدین ترتیب راه برای تکامل به سوی تزئین با مواد مختلف ( خاتم سازی ) باز شد )) .
(( کونل )) ادامه می دهد : (( … همین روش باعث شد که در قرن چهاردهم میلادی میزهای ( کرسی ) چهار گوشه ای برای زیر شمعدانها و صندوقهای مستطیل شکلی جهت نگهداری قرآن ساخته شود . اکثراً این اشیاء را از برنز می ساختند و در اینجا تکنیک فلز نشانی که در قرن سیزدهم از بین النهرین به جاهای دیگر از جمله به مصر هم سرایت کرده بود ، به کمک آنها شتافت … ))
هندوستان ، سوریه ، ترکستان غربی ، ترکیه و چین نیز به عنوان سازندگان خاتم در جهان نام برده شده اند ، ولی آنچه که مسلم است روش آنها با شیوهٔ خاتم کاری ایرانی ـ به نحوی که از دوره صفویه متداول شده است ـ تفاوت اساسی داشته است .
از نمونه های کنونی این هنر که از ادوار گذشته به جای مانده ، معلوم می گردد که این فن در دوران صفویان رواج زیاد داشته است و دوران زندیان و اوایل سلطنت قاجاریان همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است . رواج و رونق خاتم کاری در ایران عصر صفویه مورد تأیید کلیه محققان است . تا بیش از آن ، حتی اگر در کسب تحقیقی مختص صنایع دستی ، ذکری از خاتم ایران نشده ، نمونه زنده ای از کار آن دوره وجود ندارد و پایه هرگونه بررسی و تحقیق درباره تاریخچه و پیدایش هنر خاتم سازی در ایران باید از دوره صفویان به بعد مورد توجه قرار گیرد .
در عصر صفویه خاتم کاری در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بخصوص در شیراز ، اصفهان و کرمان ، مراحل پیشرفت و ترقی را به سرعت پیموده است و هنرمندان آن دوره آثار بسیار و قابل توجهی از خود باقی گذاشتند ، آثار خاتم کاران اصفهان در عصر صفویه از درهای باقی مانده متعلق به (( عالی قاپو )) و (( هشت بهشت )) نمودار است ، صندلی های خاتم و جعبه آئینه ها و خوانچه های خاتم از زمان صفویه تا عصر قاجاریه بهترین نمونه های کار هنرمندان اصفهانی را بیان می کند . از زمان شاه عباس ، صندلیهای خاتم هنوز موجود است. در این عصر ، درهای کاخ ها ، رحل های قرآن و صندوق های مزار را نیز خاتم کاری می کردند .
صندوق مرقد مطهر حضرت علی بن ابی طالب ( ع ) در نجف اشرف از ظریف ترین و اصیل ترین شاهکارهای هنر خاتم سازی است که به دستور لطفعلیخان زند به دست استادان شیرازی ساخته شد و از دورهٔ زندیه به یادگار باقی مانده است .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی