بنال ای نی که غمخوار منی تو

نی سازی است متشكل از یك لوله استوانه ای از جنس نی كه سراسر طول آن از هفت بند و شش گره تشكیل شده است ( به این دلیل این ساز را نی هفت بند نیز می گویند). نی به قطرهای متفاوت از ۱‎/۵ تا ۳ سانتی متر و طولهای مختلف حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر ساخته شده، در تمام آنها، روی لوله كمی در قسمت پائین ۵سوراخ در طرف جلو و یك سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته، و در یك یا دو انتهای نی روكشی برنجی با طولی كوتاه لوله نئی را پوشانده است، و لبه لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است كه می تواند لای دندانها قرار گیرد.
● نی از انواع سازهای بی زبانه است
هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالایی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیكترین سوراخ باز خارج می شود.بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و كم كرده و در نتیجه صوت زیر و بم می شود.
● این ساز را نمی توان كوك كرد
یعنی كوك آن را چنان كه در سازهای زهی با پیچاندن گوشی ها میسر است نمی توان تغییر داد. بدین سبب نمی توان آن را با ساز دیگر منطبق كرد و از این رو معمولاً در نقش تكنواز ظاهر می شود.
«نی» یا «نی هفت بند»: این ساز از هفت بند تشكیل شده و ۶ گره و ۶ سوراخ دارد. اما نی معروف به چوپانی كه قدمتی به درازای تاریخ دارد از بندهای بیشتری تشكیل شده و چون معمولاً به وسیله آدمهایی كه موسیقیدان نبوده اند ساخته و نواخته می شد، قطعات تولید شده توسط آن بسیار محدود بوده است. اما با نی هفت بند برآمده از مكتب اصفهان تمامی دستگاه ها، آوازها و گوشه های مختلف موسیقی ایرانی را می توان به خوبی و زیبایی تمام نواخت. این ساز قابلیت تطبیق و توافق عجیبی با انواع اركسترهای ایرانی دارد. در صورتی كه نی چوپانی فقط به تنهایی و به صورت سلو اجرا می شود. از ویژگی های «نی هفت بند» كه به آن «نی دندانی» هم می گویند شیوه سخت تولید صدا در آن بر خلاف نی چوپانی است. این شیوه به نظر بسیاری از جمله خارجی ها و آنها كه با موسیقی ما بیگانه اند عجیب می آید. به این ترتیب كه نوازنده هفت بند با قرار دادن سرنی در لابه لای دو دندان پیشین و تولید صدایی مانند حرف «س» به وسیله بازدم خود در آن می دمد. این كار و تولید صدای نی در دفعات نخستین بسیار مشكل است و برای فرد مبتدی بعید به نظر می رسد؛ اما با كمی تمرین و ممارست این صدا كشف و تولید می شود. با تمرین بیشتر این صدا روز به روز زلال تر، صاف تر و زیباتر می شود. صدای نی هفت بند آنقدر نرم و لطیف است كه می توان آن را به صدای شیشه ای تشبیه كرد. استاد حسن كسایی در نواختن این ساز تبحر خاصی دارند. عبدالنقی افشارنیا نوازنده بنام ساز نی كه از ۱۲ سالگی به نواختن این ساز مشغول بوده است می گوید: «نی از همه سازها به آواز نزدیك تر است. زمانی كه می توانیم با همین نی دستگاه های موسیقی ایرانی را بنوازیم، نیازی نیست كه این ساز را رها كنیم و به دنبال ساز دیگری برویم.»
استاد حسن ناهید كه خود از نوازندگان برجسته نی است در مورد این ساز می گوید: نی یكی از مشكل ترین سازهای ملی ماست. چون قابلیت كوك متغیر را ندارد و كوك آن همیشه ثابت است. در قدیم سازندگان ساز نی تبحر زیادی در ساختن آن نداشتند. به دلیل این كه نی سازی مخصوص تكنوازی بوده و زیاد برای نوازنده اهمیت نداشته است كه این ساز هم كوك با دیاپازون و دارای قابلیت حضور در اركستر باشد. به علاوه نی فاقد استانداردی معین و مشخص است. یعنی شما نمی توانید دو تا نی را پیدا كنید كه بندهای آن به اندازه یكدیگر باشند. به همین دلیل از میان ۵۰ تا نی ممكن است فقط صدای پنج تای آن ژوست و سوراخ های آن درست تعبیه شده باشد. همنوازی با اركستر را همیشه باید با یك نی ثابت امتحان كرد تا متوجه كوك دقیق آن شد كه لازمه این كار دقیق بودن گوش نوازنده است. متأسفانه به دلیل مشكل بودن این ساز تعداد نوازندگان آن از همه سازهای ما كمتر است. با آن كه نی ایرانی ترین ساز در تمام دنیاست؛ اما چون هر كسی فرم دهان و نحوه دمیدنش با دیگری فرق می كند، محال است بتوانیم دو نی هم كوك را پیدا و در یك اركستر ایرانی آنها را به همنوازی مشغول كنیم. معمولاً در اركسترها فقط یك نی نواز حضور دارد و هنگام ضبط هم صدای دو نی زیر و بم را جداگانه ضبط و روی هم میكس می كنند. یكی از كارهایم تلفیق صدای نی با سازهای فرنگی بود. مثلاً در اجرای ملودی های غربی آثار استاد لوریس چكناواریان نظیر باله سیمرغ و موسیقی فیلمهای بی تا و تنگسیر من این نقش را به عهده گرفتم.
سه چهار سال پیش نیز با اركستر رویال فیلارمونیك لندن به رهبری ایرج صهبایی به همراه ۸۰ نفر نوازنده غربی این كار را انجام دادم.
در این اجرا چند نفر از دوستان ایرانی مانند شهریار فریوسفی، اسماعیل تهرانی و بزرگ پور من را همراهی می كردند. این اجرا در خاتمه با تشویق فراوان حضار همراه شد. جالب این كه نوازنده فلوت حاضر در اركستر تصور می كرد كه من برای تولید صدای نی از قمیشی كه در دهانه آن قرار دارد استفاده می كنم؛ به همین دلیل در پایان اجرا ساز من را گرفت و در آن فوت كرد. اما هوای ناشی از دمیدن او از آن سر نی در می رفت و هیچ صدایی ایجاد نمی شد كه طبیعی هم بود. او گفت ساز خیلی مشكلی دارید و من كوشیدم ساختمان نی و چگونگی تولید صدای آن را برایش توضیح دهم. مثلاً گفتم كه نتهای دوبكار، دوسری و دو دیز كه هر كدام یك ربع پرده با هم اختلاف دارند، از طریق یك سوراخ تولید می شوند منتهی در اجرای هر یك از شدت های مختلف دمیدن و تعیین مقداری از انگشت كه باید روی سوراخ قرار گیرد كمك می گیرند. برای دوبكار بیش از نصف سوراخ و برای نتهای دیگر هم از مقدار لازم استفاده می كنیم. گاه از طریق دمیدن در یك سوراخ حدود ۱۲ و از بعضی سوراخ های دیگر حدود ۹ نت مختلف تولید می شود.
در حال حاضر استاد حسن ناهید، استاد حسن كسایی، عبدالنقی افشارنیا، جمشید عندلیبی، پاشا هنجنی از نوازندگان بنام این ساز هستند.

منبع : روزنامه ایران