عزت نفس و کودکان

در دوره كودكی كه از مهمترین دوره های زندگانی بشر است گذشته از زمینه ارثی, محیط نقش بسزایی در تربیت كودك دارد و نخستین محیطی كه كودك در آن زندگی را آغاز می كند, خانواده است. والدین به خصوص مادر نقش به سزایی در تربیت كودك دارند از دید اسلام كودكان بر اساس فطرت پاك خود زمینه پذیرش خیر, نیكی و تربیت اسلامی شكوفا كردن زمینه های فطری كودكان می باشد و هر گونه انجراف از فطرت بر اساس تقصیر یا قصور والدین صورت می گیرد. "كل مولد یولد علی الفطره حتی یكون ابواه یهودانه و ینصرانه و یمجسانه[۱]" هر فرزندی بر اساس فطرت سلیم اسلامی زاده می شود و این پدر ومادرند كه او را به یهودیت, نصرانیت و مجوسیت سوق می دهند. فرزندان در دیدگاه اسلام حقوقی دارند كه پدر و مادر بایستی آنها را مراعات كنند مانند حق تربیت, نام نیكو و ....
● روش های ایجاد كرامت در كودكان:
۱) نامیدن كودك به اسامی نیكو:
پیامبر اكرم (ص) فرمود: "یا علی حق الولد علی والده ان یحسن اسمه و ادبه[۲]گ یاعلی انتخاب اسم خوب و ادب حقی است كه هر فرزند به پدر خود دارد.
۲) احترام به كودك:
در جامع الاخبار آمده است "اذا سمیع الولد فاكر مواله واوسعواله فی امجالس و لا تقبحو اله وجها[۳]" وقتی كه نام فرزندان را می برید او را گرامی بدارید و جای نشستن را برای او توسعه دهید و نسبت به او روترش نكنید . پیامبر در این حدیث موضوع احترام فرزندان را به اولیاء گوشزد می كند زیرا كودكی كه مورد بی اعتنایی و توهین دیگران قرار گیرد دچار حس حقارت و خود كم بینی می شود تمام افراد انسانی از توهین و هتك حرمت و زایل شدن شخصیت هود ناراحت می شوند انسان تمنا و آرزوی احترام دارد و اگر برای او اهمیتی قایل نشود دچار ناراحتی های روانی نظیر حقارت می شود و این عارضه در كودكان كه عاطفی تر و حساس تر هستند به شكل بارزتری نمود پیدا می كند راجرز احترام بدون شرط به كودكان را اساس تشكیل عزت نفس در آنان می داند (شاملو, ۱۳۷۸, ص ۱۱۴).
۳) محبت و ترحم به كودكان:
نیاز به دوست داشتن از نیازهای روانی كودك است دوست داشتن یعنی قبول او به عنوان یك انسان ارزشمند نزد والدین, و این قبول داشت به عزت نفس منجر می شود. از جمله اموری كه محبت به كودكان را می رساند و بوسیدن آنهاست. ترحم به كودكان انجام وعده موجب احساس شخصیت در آنان می شود چرا كه به او اهمیت داده و برای وعده هایی كه به او داده شده اهمیت قایل شدن برای تو را می رساند و این مساله در پرورش عزت نفس او موثر است.
۴) عدم تحمیل بی جا به كودك:
اگر انتظارات والدین ما فوق طاقت كودكان باشد و بر آنان تحمیل شود, عزت نفس آنان كاهش می یابد زیرا در مقابل كاری كه خارج از اتوان اوست دچار شكست شده و به دنبال این شكست عزت نفس او كاهش می یابد و باید كودك را به عنوان یك كودك پذیرفت, بر توانایی های او ارج نهاد و از آنچه در توان او نیست صرف نظر كرد تا او به سركشی, دروغ و .... كه از پیامدهای ذلت نفس است دچار نشود.
۵) عدم تنبیه به خصوص تنبیه بدنی:
انسان جایز الخطاست و كودك به دلیل رشد عقلی كافی, نداشتن تجربه و محدود بودن میزان یادگیری هایش دچار خطای بیشتری می شود. اسلام با نهی از تنبیه به خصوص تنبیه بدنی راه را برای بروز احساس حقارت می بندد. علی (ع) فرمود: "لا تضربه و اهجره و لا تطل[۴]" فرزدن را مزن و برای ادب كردنش از او قهر كن ولی مواظب باش قهرت طولانی نشود و زود آشتی كن.
۶) رعایت مساوات و عدم تبعیض بین كودكان:
اگر بچه ها خلاف این را احساس كنند یعنی پدر و مادر در بذل توجه, مساوات را رعایت نكنند از یك طریف موجبات حسادت و كینه را از طرفی باعث می شود و از طرفی باعث حقارت و ذلت را فراهم می سازند. پیامبر اكرم (ص) می فرمود: "اعدادا بین اولادكم كما تحبون ان یعدلوا بینكم فی البر و اللطف[۵]" میان فرزندان به عدالت رفتار كنید همان طور كه دوست دارید در نیكی و لطف نیز بین شما به عدالت رفتار شود.
۷) سلام كردن به كودكان:
پیامبر اكرم (ص) خود همیشه به كودكان سلام می كرد زیرا این امر موجب ارزش گذاری به كودكان و بالا بردن عزت نفس در آنان می گردد.
● عزت نفس در نوجوان:
▪ عزت نفس نوجوانان در پنج زمینه:
اجتماعی, تحصیلی, خانوادگی, تصور جسمانی و عزت نفس كلی, به طور مختصر مورد بحث قرار می گیرد. زمینه اجتماعی مستمل بر عقاید نوجوان در مورد بخث قرار می گیرد. زمینه اجتماعی مشتمل بر عقاید نوجوان در مورد خودش به عنوان یك دوستی برای دیگران است. آیا دیگران آن نوجوان را دوست دارند؟ آیا افكار و عقاید او برای آنان ارزشمند است؟
آیا او در فعالیت های شان شركت می دهند؟ بطور كلی فردی كه نیازهای اجتماعی اش بر آورده شود (صرف نظر از اینكه چه مقدار از آنها با ابد و اصول مورد قبول ملی مطابقت دارد) احساس خوبی در این زمینه خواهد داشت. عزت نفس در زمینه تحصیلی مبتنی بر مقدار ارزشی است كه نوجوان به عنوان یك دانش آموز برای خود قایل است, ارزیابی پیشرفت و توانایی تحصیل آسان نیست, اما بطور كلی می توان گفت كه اگر یك نوجوان پیشرفت تحصیلی خوبی با توجه به معیارهای مورد قبول جامعه داشته باشد (كه طبیعتاً این معیارها به توسط خانواده, مدرسه, معلمان و دوستان شكل گرفته اند), از عزت نفس تحصیلی برخوردار است. عزت نفس خانوادگی از عقاید نوجوان در مورد خودش به عنوان عضوی از خانواده سرچشمه می گیرد. نوجوانی كه احساس می كند عضو با ارزشی از خانواده است و از محبت و احترام ویژه والدین و همشیره ها برخوردار است, در این زمینه عزت نفس بالایی خواهد داشت. تصور جسمانی تركیبی از ویژگی های جسمانی و توانایی های بدنی است.
عزت نفس نوجوان در زمینه بر اساس رضایت از وضعیت جسمانی و ویژگی های ظاهری قرار دارد, نوعاُ دختران بیشتر به خصوصیات بدنی و پسران به توانایی جسمی (قدرت جسمانی) اهمیت می دهند. عزت نفس كلی نوجوان بیشتر ارزیابی كلی "خود یا خویشتن" است و همان طور كه بیان شد بر اساس ارزیابی نوجوان از خودش در همه زمینه های قرار دارد. عزت نفس كلی نوجوان از اعتقاداتی مانند: "من یك شخص خوب هستم" یا "من اغلب چیزهایی مربوط به خودم را دوست دارم" ناشی می شود. خلاصه اینكه, عزت نفس از تفاوت بین خود ادراك شده یا خود پنداره (یك نظر عینی از خود) و خود ایده آل (آنچه كه شخص با ارزش می داند یا می خواهد كه دوست داشته باشد) نشات می كیرد, به طوری كه تفاوت و فاصله زیاد منجر به عزت نفس پایین می شود.
در حالیكه تفاوت و فاصله كم معمولاً حاكی از عزت نفس بالا است. این "تناسب منطقی" با توجه به انواع علایق و سعی و كوشش هایی كه فرد در زمینه های مختلف زندگی از خود نشان می دهد به وجود می آید, باید به زمینه های خاص (تحصیلی, خانوادگی و ...) كه فرد در آنها با مشكل مواجه است توجه كنیم (پپ و همكاران, ۱۹۹۹).

۱. سفینه البحار- جلد ۲- ص ۳۷۳
۲. وسائل اشیعه- ج ۵- ص ۱۱۵
۳. جامع الاخبار- ص ۱۲۴
۱. بحار النوار- ج ۲۳- ص ۱۱۴
۲. محجه البیضاء- ج ۲- ص ۶۴

منبع : مؤسسه تحقیقاتی ایران زمین پارسیان