باغ‌‌ها

ساخت باغ در کشور ما سابقه‌اى طولانى داشته و در تمام دوران‌ها به‌خصوص دوره اسلامى مورد توجه بوده است. باغ‌ها چند عملکرد داشته‌اند و در بعضى دوران‌ها باغ‌هاى عمومى براى گردش و تفريح اهالى ساخته مى‌شدند.

در دين اسلام کاشتن درخت پسنديده و از بين بردن و قطع بى‌مورد آن نکوهيده شمرده شده و در اين مورد احاديث و روايات فراوانى در دست است.

از طرفى به‌دليل اختلاف آب‌وهوايى مناطق مختلف ايران، به‌خصوص در مناطق گرمسيرى باغ اهميت ويژه‌اى پيدا مى‌کند. فضاهاى سبز بر چند گونه بوده‌اند. يک نوع آن باغ‌هاى بزرگ و با چند ساختمان بوده است نوعى ديگر باغچه‌ها بودند که در مقياس بودند که در مقياس کوچک‌تر و خصوصى‌تر به‌کار مى‌رفته‌اند و در همه خانه‌ها از اعيان تا معمولى ساخته مى‌شدند.

نارنجستان نيز نوع ديگرى از اين باغ‌ها بوده که اختصاص به کشت مرکبات داشت. در شهر يزد تعداد زيادى نارنجستان ساخته شده بودند.

همان‌طور که مى‌دانيم يکى از اصول معمارى ايران درون‌گرايى بوده است. باغ‌ها نيز از همين امر تبعيت کرده و معمولاً دورتادور آن با ديوار محصور بوده است.

ديوارهاى باغ عموماً بلند و از خشت خام، چينه و يا آجر هستند. در داخل باغ‌ها علاوه بر درختان و گل‌ها و آب‌نماها گاهى‌اوقات يک کوشک در محور اصلى باغ ساخته شده که يا در مرکز و يا در بالاى آن قرار گرفته‌اند. در باغ دلگشاى شيراز تقريباً در وسط باغ قرار دارد و در باغ گلشن و باغ ارم و تعدادى ديگر در بالاى باغ قرار گرفته‌اند.

نقشه‌هايى که کلاً در مورد اين کوشک‌ها به‌کار گرفته شده يا چهارگوش و يا هشت‌گوش است. در باغ جهان‌نما و باغ نظر (موزه پارس) اين عمارت‌ها هشت‌گوش است.

آب‌قنات‌ در جدول‌ها و جوى‌هاى منظم قرار گرفته و با گذر از نهر اصلى به مثابه رگ و شريان اصلى باغ به‌نحوى به نهرها و جدول‌هاى فرعى جريان پيدا مى‌کند و طراحى باغ براساس اين امر صورت مى‌گرفته است.

آب‌نما به جوى‌هايى گفته مى‌شده که براى منظره دادن به آب و جبران خشکى مناطق مورد استفاده قرار مى‌گرفت. عمق اين جوى‌ها حدود ۳۰ ‌سانتى‌متر و عرض آنها در حدود ۸۰ سانتى‌متر بوده است. آب‌نماها فواره‌هايى داشته که در فواصلى آب را به داخل آب‌نما پرت مى‌کرده‌اند.

به فواره‌هاى بزرگ شُرن يا شلن مى‌گفتند. از ديگر چيزهاى ساخته شده براى جلوه دادن آب يکى آب‌گردان و يکى هم آبشار‌سازى بوده است.

در جلوى کوشک اصلى باغ‌ها معمولاً يک استخر به‌شکل مربع يا مستطيل وجود داشته است. استخرهاى گرد، پيش از اسلام و اوايل اسلام معمولاً بوده ولى بعدها به‌کار نمى‌رفتند. حوض بيضى‌شکل را هيچ‌وقت نمى‌ساختند و اعتقاد بر اين بوده که آب در حوض بيضى زودتر گنديده مى‌شود.

بعدها اين حوض‌ها يک شکل هندسى منظم و ساده از شش ضلعى تا دوازده ضلعى به خود گرفته است. معمولاً در اغلب جاها از شکل هشت ‌ضلعى استفاده مى‌کردند. دوازده ضلعى را بيشتر در استخرهاى نسبتاً بزرگ به‌کار مى‌گرفتند. از دوره قاجاريه از شکل‌هاى بيگانه مثل شکل صليبى و بيضى در حوض‌ها استفاده شده است.

در باغ‌ها در هر قسمت درختانى با عملکردهاى متفاوتى مى‌کاشتند. بعضى از درخت‌ها براى ايجاد سايه بوده است. اين درختان را پده يا بياخ مى‌گفتند. مثل سرو، کاج، نارون، افرا، ارغوان و غيره ... .

از درخت‌هاى ميوه‌دار از همه مهم‌تر درخت توت بوده است. ديگر درختان ميوه‌دار سيب، گلابي، آلو، آلوزرد، درخت‌هاى هلو، شفتالو و غيره بوده‌اند. چون درخت هلو عمرى محدود چند ساله دارد در فواصل درخت‌هاى هلو، درخت‌هاى آلوسياه و زرد مى‌کاشتند. درخت انجير را معمولاً در گوشه‌هاى باغ مى‌کاشتند. درخت مو را در انواع مختلف مثل موى داربستى يا سواره، موى پياده و موى خوابيده مى‌کاشتند. درختان ياد شده هر کدام محلى خاص خود را داشتند.

پيرامون استخر را با درختان نارون، افرا، مورد، بيد، شوريده بيد و ارغوان مى‌پوشاندند و در حاشيه خيابان‌هاى فرعى معمولاً توت برگى جاى مى‌گرفت. کرت‌هاى دو سوى خيابان‌هاى باغ را با نهال‌هاى ميوه‌ پر مى‌کردند. در کرت‌هاى دورتر و پيرامون باغ مومى‌ کاشتند.

گل‌ها نيز نقش خاصى در باغ‌ها داشته‌اند، و چند نوع گل به‌خاطر خاصيت‌هاى آنها بيشتر کاشته مى‌شدند مثل:

- گل سرخ يا گل محمدى براى گلاب‌دهى (خاصيت طبى هم دارد)؛

- گل آتشي، گل زرد يا دورو و گل مشکيژه يا مشکيجه که گلى است کوچک و ريز، با عطرى فوق‌العاده، اين گل‌ها را در کنار درختان يا در پاى درخت‌ها مى‌کاشتند؛

- گل رشتى صورتى کم رنگ، گل سفيد، گل روغنى يا صابونى (نخودى رنگ) اين‌ها هم در تمام فصول سال گل مى‌دادند. ديگر گل‌هاى مورد استفاده، گل هميشه بهار، زنبق سفيد، گل شب‌بو و غيره بوده‌اند.

- پيازها و پيازچه‌ها، مانند ياس يا ياس سفيد را در داخل اتاق‌ها در گلدان مى‌کاشتند، نسترن گل‌هاى درشت و پر گل مى‌داد و بسيارى چيزهاى ديگر که مى‌بايست مورد مطالعه و تحقيق قرار گيرند.