دوشنبه, ۱۹ آذر, ۱۴۰۳ / 9 December, 2024
مجله ویستا
مطبوعات برون مرزی ایرانیان - ۲۰۷ نشریه در ۱۵۰ سال
بعضی از این نشریات در پیشرفت جنبش مشروطه‌خواهی و مبارزه با استبداد قاجاری، نقش بسزایی داشته‌اند. هم به دلیل نبود آزادی و هم كمبود امكانات چاپ، این مطبوعات در ایران امكان چاپ نمی‌‌یافت.
از سید فرید قاسمی خواستیم درباره سبك و سیاق و ویژگی‌های چاپ و توزیع اولین نشریه‌های تاثیرگذار ایران، كه در خارج چاپ می‌‌شدند، چیزی بنویسد.
اما او ترجیح داد به جای این موضوع- كه منابع آن موجود است- بخشی از پژوهش جدید خود را به ما ارایه دهد كه اطلاعات دست اولی درباره همه نشریات ۱۵۰ سال اول انتشار مطبوعات فارسی خارج كشور، در بر دارد.
چاپكرده‌های فرامرزی ایرانیان را میتوان به سه رده تفكیك كرد:
۱) مطبوعات
۲) كتاب
۳) مواد و مدارك غیركتابی و مطبوعاتی.
آن‌چه در پی میآید در بردارنده آگاهی‌هایی درباره رده نخست یا به سخن دیگر كانون‌های چاپ و نشر مطبوعات ایرانیان در ۱۵۰ سال اول حیاتشان در خارج از مرزهای ایران است.
از نشر نخستین ستون فارسی در مطبوعات جهان تا انقراض قاجار، ۱۴۵ سال خورشیدی و قریب به ۱۵۰ سال قمری فاصله زمانی بوده است. در گستره زمانی یاد شده بیش از ۲۰۷ عنوان نشریه فارسی فرامرزی در ۱۸ كشور جهان - با تقسیم بندی امروزی- انتشار یافته است:
۱) هندوستان ۶۵ عنوان؛
۲) افغانستان ۲۹ عنوان؛
۳) آذربایجان ۲۷ عنوان؛
۴) تركیه ۱۳ عنوان؛
۵) عراق ۱۲ عنوان؛
۶) پاكستان ۱۰ عنوان؛
۷) مصر ۸ عنوان؛
۸) آلمان ۷ عنوان؛
۹) گرجستان ۶ عنوان؛
۱۰) ازبكستان ۵ عنوان؛
۱۱) تركمنستان ۵ عنوان؛
۱۲) فرانسه ۴ عنوان؛
۱۳) انگلستان ۳ عنوان؛
۱۴) آمریكا ۲ عنوان؛
۱۵ تا ۱۸) ارمنستان، تاجیكستان، سوییس و عربستان هر كدام یك عنوان.
هندوستان آغازگر مطبوعات فارسی در جهان است. فارسی زبانان این كشور در یك سده و نیم نخست، ۶۵ عنوان نشریه فارسی را در ۱۰ شهر انتشار داده‌اند كه كلكته با ۲۸ عنوان در صدر است و پس از آن، بمبئی ۱۲، دهلی ۶ و حیدرآباد دكن با ۴ عنوان رتبه‌های بعدی را دارا هستند. فارسی‌نویسان مطبوعاتی در ۶ شهر دیگر هندوستان هر كدام یك عنوان روزنامه منتشر كرده‌اند.
در افغانستان جز كابل با ۱۹ عنوان و جلال‌آباد با ۲ عنوان در ۸ شهر دیگر آن كشور هر كدام یك عنوان نشریه فارسی منتشر شده است.
مركز چاپ و نشر مطبوعات ایرانیان در آذربایجان، باكو و در تركیه، اسلامبول بوده است. اما در عراق در سه شهر نجف اشرف ۵، كربلا ۴ و بغداد ۳ عنوان و در پاكستان نیز در سه شهر لاهور ۶، پیشاور ۳ و كراچی ۱ عنوان نشریه انتشار داده‌اند. بیشترین روزنامه‌ها و مجله‌های فارسی زبان مصر نیز چاپ قاهره‌اند و چهره‌نما چاپ اسكندریه- كه داستانش در پی نقل میشود- پس از یك سال و اندی به دلیل آتش‌سوزی چاپخانه‌اش به قاهره نقل مكان كرد. ۷ نشریه آلمان چاپ برلین، ۶ نشریه گرجستان چاپ تفلیس و ۵ نشریه تركمنستان چاپ عشق‌آباد است، اما از ۵ نشریه چاپ ازبكستان ۳ نشریه در بخارا و ۲ نشریه در سمرقند منتشر شده‌اند. ۴ نشریه فارسی فرانسه چاپ پاریس و ۳ نشریه انگلستان چاپ لندن است، اما ۲ نشریه چاپ آمریكا یكی در واشنگتن و دیگری در نیویورك انتشار یافته است. همچنین شهرهای ایروان (ارمنستان)، دوشنبه (تاجیكستان)، ایوردن (سوییس) و مكه (عربستان) هر كدام محل انتشار یك نشریه فارسی در گستره زمانی مورد بحث‌اند.
به‌طور كلی محل نشر ۲۰۰ نشریه فارسی زبان كه پاره‌ای دو یا سه زبانه بوده‌اند، ۴۱ شهر از ۱۸ كشور امروزی جهان است. محل نشر ۷ عنوان نیز مشخص نیست. پایدارترین نشریه‌های فارسی زبان چاپ خارج از كشور حبل‌المتین (چاپ كلكته) و چهره‌نما (چاپ اسكندریه و قاهره) است كه حدود ۴ دهه دوام آوردند. حبل‌المتین روزگاری به بزرگترین موسسه مطبوعاتی فارسی آسیا و جهان بدل شد.
موسسه مطبوعاتی حبل‌المتین افزون بر انتشار چند نشریه، كتاب نیز به چاپ می‌‌‌رساند. چهره‌نما نیز ۲۶ شماره تا غره جمادی‌الثانی ۱۳۲۳ ق در اسكندریه منتشر شد و به سبب آتش‌سوزی چاپخانه در ۲۰ رجب ۱۳۲۳ ق از شماره ۲۷ (۱۰ رمضان ۱۳۲۳ ق) به قاهره نقل مكان كرد. در پی نابینایی جلال‌الدین موید الاسلام كاشانی موسس و مدیر حبل‌المتین دخترش و پس از فوت عبدالمحمد ایرانی (مودب السلطان) پسرش، پدر پیشه شدند و حیات این دو نشریه را تداوم بخشیدند.
داستان از بین رفتن چاپخانه چهره‌نما در اسكندریه و نقل مكان به قاهره از مهمترین رویدادهای مطبوعات برون مرزی است.
● ماجرای آتش‌سوزی
▪ چاپخانه چهره‌نما در مصر
خبر آتش‌سوزی چاپخانه چهره‌نما در نشریه حكمت چنین آمده است: <مطبعه [ای] كه جریده گرامی چهره‌نما در اسكندریه در آن منطبع می‌‌شد، ده روز قبل، از آه شرر پاش مدیر آن جناب حاجی میرزا عبدالمحمد آتش گرفته حروف جریده كه ملك خاص مدیر آن بود، چون دل وطن‌پرستان بگداخت. جناب مدیر را هم كه از چند روز قبل بیمار بود، از تاثیر این حریق حروف‌گداز بر تاب و تب افزوده گشت. اگرچه سپاس ایزد امروز بهبودی او روزافزون است، ولكن طبع و نشر جریده تا فراهم كردن حروف و اسباب طبع معوق گردید. امیدواریم به زودی جبر كسر این واقعه شده و آن جریده گرامی دوباره به خدمت وطن مشغول گردد و تعویض این حادث را نیز از حضرت واهب العطایا نیازمندیم.(۱)>
داستان آتش‌سوزی چاپخانه چهره‌نما در این نشریه چنین روایت شده است:
<سبب تاخیر چهره‌نما یا نقل اداره از اسكندریه به [قاهره] مصر اذا جاء القضی عمی البصر قضا چون زگردون فرو ریخت پر همه عاقلان كور گردند و كر اگر چه از آغاز این نامه بر ترادف بلیات و تصادف رزیات زیاد دچار گشتم ولی پا از دایره تمكن و استقامت بیرون نهشتم و به ابتلاآت گوناگون و حادثات از حد احصا بیرون این مقصد مقدس را پیمودم و اظهار كسالت ننمودم. اما این حریق ناگهانی كه چون بلای آسمانی غفلتا شعله خانمانسوزانه برافروخت و اساس مطبعه را یكباره سوخت كه در خانه مور شبنمی طوفان است. از اثر التهاب در تب و تابم انداخت و كالبد مرا بگداخت و بدر اقبالم از نحوستش باریك و چرخ آمالم از شراره‌اش تاریك گردید و ابر امید بر احوالم زار زار بگریید. <لامنع لحكمه و لامرد لقضائه لیقضی الله امراكان مفعولا>
دو روز حذر كردن از مرگ روا نیست
روزی كه قضا باشد و روزی كه قضا نیست
كشان كشان این قضیه غمناك به بسترم كشاند و در سراپایم قوتی باقی نماند. پرستارم اندوه و الم و غمخوارم غصه و غم بود. غمم غم مونسم غم همدمم غم. گفتم اگر لشكر قوت شهرستان تنم را از تركتازی تیمار پاك نمود و چهره نقمت پرده عافیت گشود. اوراق هذیان نویسی بسوزم و چشم رجا بر احدی ندوزم بهتر خواموشی [خاموشی] و گوشه فراموشی و از همه چشم‌پوشی كه در این ایام شوم نحل مراد حنضل [حنظل] استبداد دهد و نخل امید جذول سعید ندهد. با این سیل بلایا و محن و خیل رزایا و فتن قدر ارباب خدمت مجهول و جانفشانیشان در راه دولت و ملت غیرمقبول سینه هدف و عمر تلف كردن كار عاقل ارجمند و پیشه خردمند نیست.
رو مسخرگی پیشه كن و مطربی آموز
تا داد خود از كهتر و مهتر بستانی
سرها از صفوت و صفا و سینه‌ها از محبت و وفا خالی و همه فراش آش باقالی ... و غرق بحر بی‌‌حالی از معارف و وطن عزیز اسمی خوانند و نسبت به اهل معارف (سیما ما) آشنایی ندارند. الله الله نه در نوع دوستان فضیلتی و نه در یاران علایم نیكی و مروتی نه در دشمنان مدارا و فتوتی.
منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا
زین هر دو نام ماند چو سیمرغ و كیمیا
كه ناگهم پیك عافیت بشارت داد قاصد خجسته پی از درد برآمد و برای جان خسته و دل شكسته‌ام روحی تازه و التیامی بی‌‌اندازه آورد جناب استاد معظم و بزرگ معلم كامل فاضل اعظم میرزا محمد مهدی خان زعیم‌الدوله مدیر گرامی روزنامه حكمت از ارزندهای حكیمانه و فرمایشات روح پرورانه زنگ كدر و غبار الم از قلبم ربود و حیاتی از نو بخشود و به تجدید نشر چهره نمایم تاكید فرمود و به طرف خویشش خواند:
نوشته بود به من كی غریق حب وطن
چه بر شد است كه ناید زتو دگر آوای
كنون نه گاه كسالت نه وقت خاموشی است
چه بلبل سحری بر وطن تو نغمه‌سرای
آن بود بر اثرش از جای جهیدم و مجدد به نشر این نامه بی غرض آغازیدم. بر همه عالمیان مشهود است كه ترقیات محیرالعقول دول و ملال عالم بسته به ازدیاد انتشار جراید است و ما را از این مقصد مقدس حق گواه است كسب نفع ذاتی و جلب فایده شخصی نبوده و همه مقصود معتاد گردیدن ابناء وطن به خواندن روزنامه است. چنان‌چه از ابتدا انتشار نموده‌ایم كه موقتا ماهی دو بار یعنی بعد زیاد خواهد شد اكنون می‌‌نویسم ماهی سه بار لیكن قیمت اشتراك همیشه به یك قرار است كه زیاد نخواهد شد اما فرق مصارف و مخارج او از قبل نقل اداره كردن به مصر و مصارف فوق الطاقه متحمل شدن كه شرحش را خدا داناست باشد... سراپا امیدواریم كه ماهی چهار و پنج بار به نشر چهره‌نما موفق شویم و قیمت اشتراك همیشه به همین میزان حالیه بگذاریم تا همه بهره‌مند گردند و ما توفیقی الا بالله...(۲)>
سیّد فرید قاسمی
پی‌نوشت:
۱. حكمت، س ۱۳، ش ۸۶، ۱ شعبان ۱۳۲۳ق،ص ۱۳-۱۴.
۲ . چهره‌نما، ش ۲۷، ۱۰ رمضان ۱۳۲۳ ق، ص ۱-۳.
پی‌نوشت:
۱. حكمت، س ۱۳، ش ۸۶، ۱ شعبان ۱۳۲۳ق،ص ۱۳-۱۴.
۲ . چهره‌نما، ش ۲۷، ۱۰ رمضان ۱۳۲۳ ق، ص ۱-۳.
منبع : ماهنامه صنعت چاپ
![اختراع والس [نمایشنامه]](/mag/i/4/6og4s.jpg)
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست