اسپر‌ها و روغن‌ها در طب‌سنتی

اسپر‌ها پودر‌هایی گیاهی حاوی حداقل ۵۰% چربی، بسیار نرم و محرک بدون بو و طعم هستند که در اثر تماس روغن آزاد می‌کنند. چربی اسپر‌ها از گلیسرید‌های اسید‌های چرب تشکیل شده و علاوه بر آن حاوی قند نیز می‌باشد. اسپر‌ها را به‌عنوان پودر‌های جذب‌کننده‌ی سطحی در داروسازی برای جلوگیری از چسبیدن حب‌ها و شیاف‌ها به‌یکدیگر به‌کار می‌برند.
به‌علاوه در صنایع نظامی نیز در ساخت مواد آتش‌بازی کاربرد دارند. روغن‌های دارویی گیاهی و حیوانی نیز فرآورده‌های مهمی هستند که در داروسازی مدرن به‌عنوان حامل و در فرآورده‌های آرایشی به‌عنوان پایه و در طب‌سنتی به‌عنوان دارو در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. مهم‌ترین آسپر‌ها و روغن‌های دارویی گیاهی و موارد استفاده‌ی آنها در طب‌سنتی جهت اطلاع و اندیشه عبارتند از:
● روغن شولموگرا
▪ اسامی تجاری: Oleum Hydnocarpi
▪ گیاه، اندام حاوی روغن و محل رویش: روغن شولموگرا از مغز دانه‌های رسیده‌ی درختانی بلند به ‌نام Taraktogenos Kurzii که بومی برمه، تایلند و هندوستان شرقی هستند به‌دست می‌آید.
▪ نحوه‌ی تولید: روغن شولموگرا از مغز دانه‌های رسیده با فشار و حرارت پایین تولید می‌شود.
▪ زمان تولید: تابستان
▪ شکل و رنگ و بو و طعم روغن: این روغن مایعی است زرد‌ رنگ که در حرارت های پایین به‌صورت توده‌های سفید و نرم با بوی مخصوص و مزه‌ی گس دیده‌ می‌شود.
▪ انواع روغن: روغن شولموگرا بر اساس نحوه‌ی تهیه و درجه‌ی خلوص، درجه‌ی ۱ و ۲ و ۳ دارد.
▪ ترکیبات: این روغن دارای ۲۰% Chaulmoogric Acid و ۱۵%‌‌Gaurlic Acid ‌ و ۶% Palmetic Acid و ۲% Oleic Acid و ۴۰% Hydnocarpic Acid است.
▪ استفاده‌ی غذایی:از روغن شولموگرا نمی‌توان به‌عنوان روغن خوراکی استفاده نمود زیرا باعث تحریک اندام گوارشی شده و ایجاد استفراغ می‌کند.
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن: به‌عنوان میکروب‌کش
▪ موارد استعمال در طب سنتی: از خواص میکروب‌کشی و سمی این روغن به‌ندرت استفاده می‌شده است و لی در آسیای جنوب‌شرقی به‌عنوان داروی ضد‌کرم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. به ‌هر صورت استفاده از این روغن در معالجات کلینیکی بیماری جذام Leprosy موفقیت‌آمیز نبوده است.
● روغن کروتون
▪ اسامی تجاری: روغن بید‌انجیر خطایی
▪ گیاه و اندام حاوی روغن و محل رویش: این روغن از درختان کوچکی به نام Croton Tiglium از تیره‌ی Euphorbiaceae که در نواحی آسیایی می‌رویند به ‌دست می‌آیند.
▪ نحوه‌ی تولید: روغن کروتون از فشار‌دادن دانه‌های گیاهی به‌دست می‌آید.
▪ زمان تولید: فصل‌های بهار و تابستان
▪ شکل، رنگ ‌و ‌بو، طعم روغن: مایع زرد کم‌رنگ تا قهوه‌ای بدون بو و مزه‌ی کمی قابض دارد.
▪ انواع روغن : براساس جداسازی مواد سمی به نام کروتون درجه ۱ و ۲ و ۳ دارد.
▪ ترکیبات: ۳۰%Linoleic Acid ، ۵۵% Oleic Acid‌‌و ۵/۱% Palmitic Acid و ۵/۰% Stearic Acid
▪ استفاده‌ی غذایی: ندارد
▪ موارد استفاده در داروسازی مدرن: در صنایع دارویی دامپزشکی برای آزمایش کردن تاثیر داروهای ضد‌التهاب به‌ کار می‌رود.
▪ موارد استعمال در طب سنتی: روغن کروتون در طب سنتی به عنوان مسهل قوی توصیه شده و به‌ خصوص آن را همراه با روغن زیتون یا بادام به کار می‌برند.
● روغن گل‌رنگ
▪ اسامی تجاری: Saf flower oil، روغن قرطم.
▪ گیاه و اندام حاوی روغن محل رویش: این روغن از دانه‌های گیاه ‌‌‌Carthamus Tinctorius از تیره‌ی Compositae که در نقاط مختلف ایران می‌روید به ‌دست می‌آید.
▪ نحوه‌ی تولید: روغن گل‌رنگ با فشار از دانه‌ها به‌دست می‌آید.
▪ زمان تولید: فصل تابستان
▪ شکل و رنگ و بو و طعم روغن: این روغن به‌صورت مایع زرد مایل به قرمز می‌باشد.
▪ انواع روغن: براساس درجه‌ی خلوص، درجه‌ی ۱ و ۲ دارد.
▪ ترکیبات: ۷۵% Linolec Acid ، ۱۸% Oleic Acid و ۶% مخلوطی از اسید‌های اشباع ‌شده.
▪ استفاده‌ی غذایی: به‌ندرت استفاده می‌شود.
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن، به‌شکل کپسول‌های خوراکی برای پایین آمدن تراز کلسترول خون استفاده می‌شود.
▪ موارد استعمال در طب سنتی: ابن‌سینا، ابوعلی حسین‌بن حسن‌بن علی در کتاب القانون‌فی‌الطب در جلد دوم صفحه‌ی ۲۴۵ از روغن گل‌رنگ به ‌عنوان رفع سرفه و بو استفاده نموده است. مومن حسینی نجیب محمد در کتاب تحفة‌المومنین صفحه‌ی ۱۰۶ روغن گل‌رنگ را برای بر ‌طرف کردن جذام و جرب توصیه ‌نموده و الهروی موفق‌الدین ابو‌منصورعلی در کتاب الابنیه عن حقایق الادویه صفحه‌ی ۱۳۹ روغن گل‌رنگ را به عنوان داروی ضد‌اسهال توصیه نموده است.
● اسپرهای گیاه کبریت
▪ اسامی تجاری: Lycopad
▪ گیاه و اندام حاوی روغن و محل رویش: لیکوپد اسپرهای گیاهی به نامLycopodium clavatum از تیره‌ی Lycopodiaceae است. این گیاه بومی هندوستان می‌باشد و بیشتر در نقاط معتدل و ملایم رشد می‌کند.
▪ نحوه‌ی تولید: پس از خشک کردن گیاه به وسیله‌ی تکان دادن اسپر‌ها را جدا می‌کنند.
▪ زمان تولید: ماه‌های تیر و مرداد
▪ شکل و رنگ و بو و طعم: آسپرلیکوپد دارای رنگ زرد روشن می‌باشد، بسیار نرم و محرک بوده بدون بو و طعم است.
▪ انواع اسپر: محصولات تجاری اسپر‌های لیکوپد که علاوه بر هندوستان توسط کشور‌های لهستان، اتحاد جماهیر شوروی سابق و کانادا عرضه می‌شوند متفاوتند.
▪ ترکیبات: آسپر لیکوپد حاری ۵۰% چربی می‌باشد که از گلیسرید اسید‌های چرب با ترکیب ‌‌۵۵% Linolec Acid و ۳۰% Hexadec-۹-enoic و مقدار کمی اسید‌های چرب دیگر.
▪ استفاده‌ی‌غذایی: ندارد.
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن: به ‌عنوان پودر جذب‌کننده‌ی سطحی Dusting Powder در داروسازی به‌عنوان جلوگیری‌کننده از چسبیدن حب‌ها و شیاف‌ها به ‌کار می‌رود.
▪ موارد استعمال در طب سنتی: ندارد.
● روغن پشم یا لانولین
▪ اسامی تجاری:Hydrous ، Anhydrous Lanolin
▪ منبع تهیه: پشم گوسفند
▪ نحوه‌ی تهیه: به‌وسیله‌ی حرارت و فشار
▪ زمان تولید: هر زمان
▪ شکل و رنگ و بو و طعم روغن: رنگ این روغن سفید مایل به زرد است و پمادی شکل است و بوی مخصوص دارد.
▪ انواع روغن: بر‌اساس میزان جذب‌ آب متفاوت است.
▪ ترکیبات: ترکیبات اصلی این روغن Cholesterol، Iso Cholester‌، Lanopalmitic، Lanoceric ، Carnobic، Oleic است.
▪ استفاده‌ی غذایی: ندارد.
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن: در داروسازی به‌ عنوان پایه‌ی کرم و پماد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
▪ موارد استعمال در طب‌سنتی: به‌عنوان داروی آرامبخش استفاده شده ‌است.
● چربی خوک
▪ اسامی تجاری: Benzoinated Lard
▪ منبع تهیه: قسمت‌های داخلی شکم خوک
▪ نحوه‌ی تولید: شستشوی قسمت‌های داخلی خوک با آب‌گرمی که درجه حرارت آن نباید از ۵۰ درجه تجاوز کند.
▪ زمان تولید: هر‌ زمان
▪ شکل و رنگ و بو و طعم: روغنی است سفید و نرم بدون‌ بو
▪ انواع روغن: متفاوت
▪ ترکیبات: ۳۸% Oleic Acid، ۳۸% Palmitic Acid‌، ۹% Stearic Acid و مقدار کمی اسید‌های دیگر
▪ استفاده‌ی غذایی: به‌ندرت در مغرب زمین
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن: در صنعت داروسازی غربی به‌عنوان ضد‌کف در تخمیر‌ها و به ‌عنوان نرم یا روان‌کننده‌ی Lubricant قرص‌ها به‌مصرف می‌رسد.
▪ موارد استعمال در طب‌سنتی: در طب سنتی به ‌دلیل حرام بودن گوشت خوک و فرآورده‌های آن مورد استعمالی نداشته است.
● روغن ید‌دار تزریقی
▪ اسامی تجاری: Lipiodol
▪ منبع تهیه: روغن‌های گیاهی به‌خصوص روغن دانه‌ی خشخاش
▪ نحوه‌ی تهیه: اضافه کردن ید بیشتر از ۳۸% و کمتر از ۴۲% به ‌روغن
▪ زمان تولید: هر زمان
▪ شکل و رنگ و بو و طعم روغن: روغن ید‌دار مایعی است غلیظ، چسبنده ، با بوی پیازی که وقتی در معرض هوا قرار می‌گیرد تجزیه گشته و رنگ آن قهوه‌ای تیره می‌شود.
▪ انواع روغن: متفاوت
▪ ترکیبات: بسته‌ به پایه‌ی روغن، متفاوت
▪ استفاده‌ی غذایی: ندارد
▪ موارد مصرف در داروسازی مدرن: مانند یک ماده‌ی حاجب به‌عنوان تشخیص کمکی در عکسبرداری بعضی از بیمار‌ها
▪ موارد استعمال در طب‌سنتی: در بعضی از منابع در درمان بیماری‌های تیروئید از آن استفاده شده‌است.

دکتر شهره ‌فتاح‌پور
دکتر سعیدرضا شیخی
داروساز

منبع : هفته نامه پزشکی امروز