طبری، سرآمد تاریخ نگاران ایران و اسلام

از جمله دانش هایی که در پرتو ظهور اسلام نمو یافت و واجد شکوفایی روزافزون شد، دانش تاریخ و به تبع آن فن تاریخنگاری بود. درحقیقت، مسلمانان با وجود بهره گرفتن از فرهنگ های گوناگون و جورواجور در تاریخنگاری به گونه ای موسس و پیشگام بوده اند. آنچه روشن است، تاریخ در مجموعه آثار فرهنگی ملل اسلامی جایگاهی خاص و گهگاه خلاف معمول داشته است، هم از نظر حجم، هم از نظر کیفیت و هم از آن جهت که وقتی شاخه های علم سیر نزولی می پیمود یا دچار رکود می شد تاریخنگاری زنده بود و حتی گاه بسان روزگار ایلخانی رشدی دوباره و جانی تازه می یافت.
در فرهنگ تاریخنگاری اسلامی، ایرانیان بیش از همه اقوام در رشد آن به ایفای نقش پرداخته اند. محمد بن جریر طبری از آن جمله ایرانیانی بود که گام در این راه نهاد و در جهت نگارش تاریخ کوشش بسیار پیشه ساخت. طبری که در سده چهارم هجری می زیست و به باور برخی پژوهشگران او را باید هرودوت مسلمانان نامید کار تاریخنگاری را با روش خاص خود که بعدها سرمشق و متد اکثریت مورخان اسلامی شد آغاز نمود. او مانند بیشتر مورخان اسلام تمام رویدادهای جهان را مخلوق اراده و مشیت خداوند می دانست و تحقق این مشیت را هدف و معنی تمام تاریخ برمی شمرد.
آنچه واضح و هویدا است، طبری که کتاب تاریخ الرسل و الملوک او مهمترین و مشهورترین مجموعه مفصل تاریخ عمومی است بسان بسیاری دیگر از اندیشه گران وخردورزان آن روزگار تاریخ را در زمره علوم عقلی برنمی شمرد. البته وی چونان معتزله به دنبال عقل گرایی نبود، اما آنچه مشخص است اشعری هم نبود، بلکه عالمی مذهبی، حکیمی الهی، اهل منطق، و همچنین مفسر قرآن بود (از او تفسیر بزرگی با نام جامع البیان، نیز به یادگار مانده است) و شناخت گذشته را تنها در نقل اخبار مخبران، راویان و گزارشگران بدون استنباط و استنتاج عقلی می دید. وی کمر همت بربست تا اخبار گذشتگان را با روش هایی حدیث گرایانه به رشته تحریر درآورد. این نکته از آنجا برمی آید که او داستان هر رخداد را به طریق روات آن تا راوی نخستین ذکرکرده است. او در بررسی کلیه مصادر و منابع به ویژه در تاریخ اسلام سخت اهتمام ورزیده و از همه روایتهای تاریخی بدون آنکه یکی از آنها را بردیگری ترجیح دهد یاد کرده است. درواقع، طبری، با درپیش گرفتن چنین روش وشیوه ای کمال امانت و صداقت را از خود نشان داده و با بیان چندگانگی منابع بر اعتبار و ارزش آثار خود افزوده است. از دیگرسوی، تاریخی که توسط او نگاشته شد ترکیبی است از تاریخ وقایع، تراجم احوال، حدیث، تفسیر، ادب، سیره، مغازی و فتوح که به شکل روایی با سلسله اسناد آن ذکر شده است. از این رو، امروزه شماری از پژوهشگران و برخی جستجوگران وادی دانش هدف طبری از تالیف این کتاب را تکمیل تفسیری که بر قرآن با عنوان، جامع البیان، نگاشت عنوان کرده اند.
با تمام این اوصاف، باید گفت که بسیاری از محققان بر طبری خرده گرفته و شیوه کار او را شایسته مورخی نکته سنج و آگاه ندانسته اند. این دسته از پژوهندگان بیشترین اشکال و ایراد را نیز به بخش پیش از اسلام کتاب او وارد دانسته اند، زیرا راویان آن بخش را مورد نقد و بررسی رجال شناسی قرار نداده و اخبار بی پایه و افسانه در آن به نسبت افزون است. اما طبری خود پاسخ چنین اشکالی را داده و یادآور شده که برای پاسداشت امانت آنچه را شنیده یا خوانده عینا بیان نموده و داوری درباره آن را برعهده خواننده نهاده است:
«خواننده این کتاب بداند که استناد ما به آنچه در این کتاب آورده ایم به روایت و اسنادی است که از دیگران به توالی به ما رسیده و من نیز خود از آنان روایت می کنم یا سند روایت به ایشان می رسانم، نه آنکه درآوردن مطالب تاریخی استنباط عقلی شده باشد. اگر شنوندگان اخبار این کتاب به برخی از داستان ها برخوردند که عقل وجود آنها را انکار می کند نباید بر من خرده گیرند. زیرا ما آنها را چنان که شنیده ایم در کتاب خود آورده ایم.»
آنچه روشن و هویدا است، اگر طبری خود به پیرایش و گزینش این روایت ها اقدام می کرد امروزه از انبوهی گزارش های گوناگون و گاه متناقض، که حاکی از دیدگاه ها، نگرش ها و اخبار رایج میان گروه های سیاسی و فرق مذهبی و مکاتب تاریخ است، کمترین آگاهی نیز وجود نداشت. در نتیجه، داوری درباره درستی یا نادرستی اخبار دشوار و شاید ناممکن می گشت.
کاوشگران تاریخ و کاوندگان پهنه دانش ایرادی دیگر نیز بر کار طبری وارد می دانند، چرا که او در بسیاری مواقع از راویان و مولفان بدون ذکر نام کتاب آنان یاد کرده است، درحالی که بسیاری از مورخان پیشین چندین کتاب نوشته بودند، و از این رو نمی توان دریافت سندیت او به کدام کتاب است. با تمام این احوال، عموم پژوهندگان کار او را ارزشمند و شایان ستایش خوانده اند. به عنوان نمونه، تاریخنگار نامدار غرب، نولدکه، در مورد وی و کار سترگش چنین نوشته است:
«تاریخ او التقاط مطالب فراوانی است که با کوشش فراوانی فراهم آمده است. مطالب منابعی که با یکدیگر اختلاف داشته اند در آن تهذیب نشده است. اما همین وضع ارزش کار او را در نظر ما تا اندازه زیادی بالا برده است، زیرا بدین ترتیب اخبار کهن، مطمئن تر از آن به دست ما رسیده است که مورخ برای تعدیل آن رنج و کوشش به کار می برده است.»
ملک الشعرای بهار نیز درباره طبری و کتاب ارزشمندش چنین نظری ارائه کرده است:
«اگر کسی طبری را تنها از گرده همین کتاب بشناسد اعتراف خواهد نمود که وی در عصر خود کاری معجزه آسا از پیش برده و او مورخی است که در عصر خود در روی زمین ثانی و همتا نداشته است، زیرا ذره ای از اخبار و اطلاعات عصر خود را فرو گذار نکرده است.»

نویسنده : امیر نعمتی لیمایی

منبع : روزنامه مردم سالاری