ابزاری برای تکمیل چرخه کشاورزی

ایمنی و سلامت غذاهای حاصل از فرآورده های اصلاح ژنتیک شده یکی از موضوعاتی است که در دستور کار شورای بین المللی اتحادیه های علوم (ICSV) که یک شورای بین المللی غیر دولتی (NGO) است و از دیدگاه علمی دانشمندان بیش از ۵۰ کشور جهان برخوردار است، قرار گرفته است. در حال حاضر غلات اصلاح ژنتیک شده و غذاهای حاصل از آنها برای مصرف، خوراکی سالم تشخیص داده شده اند و روش هایی نیز برای ارزیابی آنها وجود دارد. در حال حاضر میلیون ها نفر در جهان از غذاهای حاصل از گیاهان اصلاح ژنتیک شده استفاده می کنند و ظاهراً علامت بیماری زایی یا عوارض جانبی نیز گزارش نشده است. ذرت، سویا و برخی دانه های روغنی از عمده فرآورده های کشاورزی اصلاح ژنتیک شده (GMO) هستند. البته کمبود اطلاعات مبتنی بر عدم بروز عوارض جانبی مصرف اینگونه غذاهای اصلاح ژنتیک شده به معنی بدون خطر بودن آنها نیست. لذا می بایست احتمال بروز عوارض مصرف طولانی مدت این نوع فرآورده ها همواره مدنظر قرار گیرد و حتی مورد به مورد ارزیابی دقیقی از آنها به عمل آید. وجود آلرژن ها و سموم موجود در برخی غذاهای سنتی و تاثیر مخرب آنها در افراد مختلف این شائبه را در ذهن ایجاد می کند که شاید برخی غذاهای حاصل از گیاهان اصلاح ژنتیک شده نیز ممکن است به علت آلرژن بودن یا حضور برخی سموم، برای مصرف کنندگان مخاطراتی داشته باشد. البته تعدد آزمایش های انجام شده روی این نوع فرآورده ها و ایجاد نشدن مخاطرات در مصرف کنندگان به لحاظ آزمایش های انجام شده روی این نوع فرآورده ها به اثبات رسیده است.
لذا در هر مرحله از آزمایش ها، چنانچه ژن گیاهی دارای اثر برانگیزندگی عوامل آلرژن باشد، حتماً کنار گذاشته شده است و حتی اگر اثبات شود که یک فرآورده اصلاح ژنتیک شده می تواند سبب افزایش خطر حساسیت زایی باشد، قطعاً از گردونه آزمایش ها کنار گذاشته شده است. به هر صورت ورود اقلام غذایی جدید حاصل از غلات اصلاح ژنتیک شده پس از مراقبت های شدید انجام می شود. یکی از نگرانی های مصرف غذاهای اصلاح ژنتیک شده شاید به علت تصور انتقال ژن های دستکاری شده از غذاهای مصرفی به انسان یا ریزموجودات مفیدی باشد که در بدن انسان زندگی می کنند. در حقیقت بسیاری از غلات اصلاح ژنتیک شده از طریق ارزیابی آنها بر مبنای ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک ها به عنوان شاخص ارزیابی شده اند. لذا اکثر فرآورده های اصلاح ژنتیک شده به جز مزایایی که دارند، دارای ژن های غیرمقاوم به آنتی بیوتیک ها نیز هستند. یعنی حتی اگر این نوع ژن ها در مسیر گوارش از راه غذا به سلول های انسانی یا باکتریایی انتقال یابند، این انتقال به تولید گونه های باکتریایی از انواع مقاوم به آنتی بیوتیک ها منجر نخواهد شد. البته با وجودی که دانشمندان معتقدند احتمال انجام چنین انتقالی بسیار بعید خواهد بود، اما با این حال آنها به هیچ عنوان سعی بر استفاده از ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک ها را ندارند. البته روش های بسیار اختصاصی برای ردیابی حداقل باقیمانده دستکاری شده در غذاهای اصلاح ژنتیک شده وجود دارد. محققان بر این باورند که اصلاح ژنتیک البته می تواند مزایای مستقیم و غیرمستقیمی را برای مصرف کنندگان در برداشته باشد. مزایای مستقیم مصرف این نوع فرآورده ها بر مبنای کاهش حضور مواد سمی یا حساسیت زا در این نوع فرآورده هاست. در حالی که مزایای غیرمستقیم مصرف این نوع فرآورده ها کاهش نیازمندی مصرف حشره کش ها، افزایش دسترسی و میزان فرآورده های غذایی و حذف مواد سمی وارده به خاک است. در هر صورت مزایای مستقیم مصرف این نوع فرآورده ها یا مزایای غیرمستقیم آنها باید به طور دقیق ارزیابی شود.
● نحوه ارزیابی ایمنی غذاهای اصلاح ژنتیک شده
مصرف غذاهای اصلاح ژنتیک شده لزوماً باید همراه ارزیابی دقیق آنها از مخاطراتی باشد که در درازمدت ممکن است روی سلامت انسان ها تاثیر گذار باشد. البته دستورالعمل های مختلفی توسط سازمان فائو و سازمان بهداشت جهانی برای ارزیابی ایمنی و سلامت در مصرف فرآورده های حاصل از گیاهان اصلاح ژنتیک شده منتشر شده است. در اکثر این نوع دستورالعمل ها، مقایسه یی بین مصرف درازمدت فرآورده های اصلاح ژنتیک شده با فرآورد ه های متداول سنتی که به طور عادی مصرف می شوند، انجام می شود. مقایسه بین این فرآورده ها، براساس بروز حالت حساسیت زایی این دو نوع فرآورده نزد مصرف کنندگان است. محققان معتقدند به دلیل گران بودن هزینه آزمون های کنترل سلامت فرآورده ها بعد از ورود به بازار PMS، باید ارزیابی سلامت بودن مصرف فرآورده ها به طور دقیق قبل از ورود به بازار انجام شود. این نوع پژوهش ها باید به طور کامل با مستندات و با حفظ اطلاعات تجارتی انجام شود.
● نحوه برچسب اطلاعات فرآورده های اصلاح ژنتیک شده
شاید مصرف کنندگان علاقه مند باشند اطلاعاتی راجع به نحوه تولید این اقلام از نظر کشت ارگانیک یا صرفاً تبلیغاتی بودن بدانند. برچسب اطلاعات روی غذاها به طور کلی چه اقلام متداول یا اصلاح ژنتیک شده باید حاوی مطالبی در مورد نحوه تولید آن باشد. سایر اطلاعات می تواند مبنی بر توضیح نحوه انتقال ژن (دستکاری) یا علت و مزایای آن باشد. دستورالعمل های فائو و سازمان بهداشت جهانی در خصوص ارائه اطلاعات در برچسب غذاهای اصلاح ژنتیک شده زمانی که در آنها نسبت به فرآورده های اصلی تغییراتی داده شده باشد یا حاوی DNA یا پروتئین خاصی باشد که از راه دستکاری ژنتیک در آن به وجود آمده باشد یا اگر از راه دستکاری پروتئینی (GMP) یا دستکاری DNA در آنها تغییراتی ایجاد شده باشد، باید ارائه شود.
● تاثیرات مصرف اقلام اصلاح ژنتیک شده بر محیط زیست
کشاورزی هر گونه گیاه یا بافت و ارگانیسم که تاثیرات مخربی روی محیط زیست داشته باشد، باید ارزیابی شود. مهندسی ژنتیک ممکن است به علت تغییراتی که در ارگانیسم ایجاد می کند، تاثیرات مخربی روی تنوع زیستی داشته باشد. انتقال افقی ژن ها پدیده یی است که طی آن ممکن است یک ژن (عمدتاً از طریق گرده ها) پس از کشت در محیط، آزاد و پراکنده شود یا برعکس. این پدیده ممکن است در مورد گیاه طبیعی یا دستکاری شده هر دو اتفاق بیفتد. اغلب گیاهان بومی مناطق کشت شده خودشان نیستند و لذا از نظر طبیعی امکان پخش آزادانه ژن آنها در عرصه های طبیعی زیاد به نظر نمی رسد. به طور مثال سیب زمینی که بومی امریکای جنوبی است یا ذرت که از مکزیک شروع شد و به سایر مکان ها انتقال یافت، هرگز در اروپا به طور وحشی دیده نمی شود. لذا انتشار آزاد ژن آنها به طبیعت امکان پذیر نیست. در ایالات متحده پنبه دانه و ذرت به صورت وحشی پیدا نمی شود، ولی آفتابگردان و انواع ترب های مختلف به صورت وحشی رشد می کنند و انتقال ژن در این اقلام به هم رده های خود در طبیعت در این کشور ممکن است اتفاق بیفتد. البته تداخل ژن دانه های کشت شده با ژن های وحشی تا زمانی که مشکلی پیش نیاید، مساله ساز نیست. انتقال ژن ها از انواع کشت شده در همه موارد به انواع گونه های وحشی سبب تولید گونه های هیبرید می شود که مزایایی را نیز در بر دارد، ولی عمدتاً خود به خود این اتفاق نمی افتد. مثلاً در انگلستان هیچ گونه یی از غلات هیبرید شده که به طور گسترده به طور طبیعی گسترش یابد، دیده نشده است. همچنین بعضی گیاهان دستکاری شده نیز تولید می شوند که برای ممانعت از پراکندگی ژن ها در طبیعت به سایر گونه ها از آنها استفاده می شود. این مورد از نظر صنعتی یا مقابله با برخی از بیماری های گیاهی، حائز اهمیت است. البته در این راستا می بایست مدیریت کنترل و سرایت ژن ها به دیگر گونه های هم رده از طریق مراقبت نوع کاشت و ایجاد مناطق حفاظت شده برای کشت این نوع اقلام به کار رود. استفاده از ژن های Bt برای تولید برخی سموم مهارکننده رشد آفات در گیاهان که برای حشرات کشنده باشد، ولی برای انسان و حیوانات و سایر موجودات غیرمضر باشد نیز در کشت ارگانیک برخی گیاهان متداول شده است. البته برخی مستندات مبنی بر مضر بودن گرده گیاهان حاوی ژن Bt در ذرت برای پروانه و کرم ابریشم وجود دارد. ولی این نوع اطلاعات ضد و نقیض است. همچنین اطلاعاتی مبنی بر سلامت بودن گیاهان حاوی ژن Bt روی خاک مزارع نیز وجود دارد و به هر صورت مضار و منافع استفاده از ژن Bt در گیاهان در مقایسه با استفاده از آفت کش های شیمیایی باید ارزیابی شود.
● تاثیر غیرمستقیم گیاهان اصلاح ژنتیک شده بر محیط زیست
دانشمندان معتقدند استفاده از آفت کش ها تاثیر مخربی بر جمعیت پرندگان، گیاهان وحشی و جمعیت حشرات مزارع گذاشته است. غلات اصلاح ژنتیک شده ممکن است به طور غیرمستقیم از طریق تاثیر روی محیط کشاورزی، تاثیراتی را روی محیط زیست بگذارند. البته برآوردهای ضد و نقیضی در خصوص نحوه تاثیر این نوع فرآورده های کشاورزی بر محیط وجود دارد و باید استفاده از فناوری های نوین را در کشت به دقت ارزیابی کرد. مزایایی که استفاده از گیاهان اصلاح ژنتیک شده می تواند دربرداشته باشد، بیشتر بر پایه کاهش نیاز به آفت کش ها و جلوگیری از آلودگی خاک و آب توسط آلاینده های حشره کش های دفع آفات نباتی است. به طور کلی استفاده از غلات اصلاح شده که نسبت به حشرات مقاوم باشند و در اثر انتقال ژن Bt بر روی آنها، این مقاومت را به دست آورده باشند موضوع های جالبی برای سلامت فرآورده های غذایی هستند. این نوع غلات حاصل از گیاهان دستکاری شده مانند ذرت، پنبه دانه و سویا از نظر آلایندگی به حشره کش ها تاکنون تولید شده اند. بالطبع کاهش آلودگی آب شرب و کاهش آلودگی جمعیت حشرات غیرمضر نیز از دیگر مزایای استفاده از این نوع گیاهان است. با توجه به کنترل مصرف آفت کش های گیاهی، کنترل تنوع زیستی نیز متعاقب آن حاصل خواهد شد. مزایای سلامت کارکنان مزرعه بر مبنای کاهش نیاز به اسپری کردن حشره کش ها روی گیاهان در چین ارزیابی شده است. تمایل به استفاده از غلات اصلاح ژنتیک شده که مقاوم تر شده باشند و سمیت آنها نیز کاهش یافته باشد، از نظر آلودگی به حشره کش ها هر روز افزایش می یابد. دانشمندان معتقدند حشره کش های گیاهی می تواند سبب تولید مقاومت بیشتری در جمعیت حشرات و افزایش استفاده از آنها باید محدودتر شود و با کاهش مصرف آنها کاهش آلودگی خاک نیز ایجاد خواهد شد و از طرفی افزایش استفاده از حشره کش های دفع آفات نباتی، سبب ریشه کنی جمعیت های مفید موجود در مزرعه خواهد شد. ارزیابی استفاده از گیاهان و غلات اصلاح ژنتیک شده که در انگلستان انجام شده، نشان می دهد که با کاهش مصرف حشره کش ها، اکوسیستم گیاهی، جانوری و حشرات مربوط به این نوع مزارع دست نخورده تر حفظ می شود. برآوردها در مورد استفاده از این نوع دستکاری ها در مورد نیشکر منفی و در مورد ذرت و سایر دانه های روغنی مثبت بوده و در هر صورت اثرات درازمدت کاربرد این نوع فناوری باید با تعمق بیشتر ارزیابی شود. در هر صورت استفاده از فناوری های نوین سبب حفظ محیط زیست از نظر آلودگی به آلومینیوم و سایر آلاینده ها خواهد شد. این نوع آلایندگی ها در خاک سبب کاهش قدرت باروری خاک از نظر کشاورزی خواهد شد. محققان معتقدند استفاده از فناوری نوین دستکاری ژنتیک در گیاهان بر مبنای نوع محصولات و اختصاصات آنها و میزان مخاطره آمیز بودن آنها برای جوامع بشری باید ارزیابی شود.
● نحوه ارزیابی مخاطرات زیست محیطی
البته دستورالعمل های متعددی برای نحوه ارزیابی محصولات اصلاح ژنتیک شده وجود دارد، ولی به نظر نمی رسد دستورالعمل ویژه یی برای ارزیابی تاثیر اصلاح ژنتیک شده روی اکوسیستم یا محیط زیست در دست باشد. در هر صورت سازمان فائو و سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر درصدد تهیه دستور سلامت فرآورده های غذایی هستند.
● تاثیر محصولات اصلاح ژنتیک شده روی خوراک دام
غلات حاصل از گیاهان دستکاری شده ژنتیک یا آنزیم های حاصل از میکروارگانیسم های اصلاح ژنتیک شده به طور گسترده یی در خوراک دام استفاده می شود. مخلوط خوراک دام حاصل از بقایای گیاهان تراریخته یا کنجاله آنها مانند کنجاله سویا، کانولا و ذرت به عنوان غذای اصلی دام و طیور در مرغداری ها و گاوهای شیرده استفاده می شود. در حال حاضر بخش عمده یی از ذرت، سویا و کانولای مصرف دام از راه گیاهان اصلاح ژنتیک شده به دست می آید. مطالعات و ارزیابی سلامتی این نوع محصولات که در خوراک دام و طیور استفاده می شود، در کشورهای مختلف انجام شده است. نتایج این نوع مطالعات برای تاثیر روی سلامت دام و طیور و غذای حاصل از آنها که مورد مصرف انسان قرار می گیرد، ارزیابی شده است. همچنین مطالعات دیگری روی نحوه هضم غذاهای حاوی اقلام اصلاح ژنتیک شده در حیوانات انجام شده است. نتایج این آزمایش ها نشان می دهد که پروتئین یا DNA اصلاح شده موجود در غذای دام بلافاصله شکسته شده و وارد گردش خون می شود. باوجود این هیچ تاثیر نابجایی روی تولید شیر، وزن یا میزان رشد دام و طیور ندارند. مطالعات گسترده یی که فائو در زمینه احتمال سرایت برخی بیماری های منتقله از باکتری ها از راه غذاهای حاوی DNA اصلاح شده انجام داد، نشان می دهد که تاکنون این امر اتفاق نیفتاده و موردی از آن نیز مشاهده نشده است. همچنین به طور مشخص بر این نکته تاکید شده است که به هیچ عنوان نباید در این نوع فرآورده ها ژن هایی به کار رود که نسبت به آنتی بیوتیک ها مقاوم باشند.
● تاثیر فرآورده های غذایی اصلاح ژنتیک شده
تاکنون به هیچ عنوان از حیوانات دستکاری ژنتیک شده در محصولات غذایی در دنیا استفاده نشده است. با وجود این احتمال تولید برخی آبزیان یا فرآورده های دریایی که در برخی از آنها ژن هایی وارد شده باشد، وجود دارد. طبق شواهد علمی موجود هرگاه از فرآورده های غذایی اصلاح ژنتیک شده استفاده می شود، باید مخاطرات تولید آن فرآورده ها روی محیط زیست کاملاً ارزیابی شود. به نظر می رسد خطر سرایت ژن های دستکاری شده از آبزیان کوچک تر که در محیط های محدود تولید می شوند به طبیعت کمتر از خطر سرایت از ماهی های اصلاح ژنتیک شده باشد. استفاده از حیوانات اصلاح ژنتیک شده ممکن است هم از نظر تولید و مصرف آنها دارای مزایایی باشد و هم از نظر تاثیر آنها روی محیط زیست. به طور مثال در موردی ممکن است اصلاح ژنتیک برخی از حیوانات یا آبزیان سبب کنترل از دست دادن متان و مواد از دست دادنی آنها شود و این امر سبب تسریع رشد آنها شود و در موردی نیز ممکن است اصلاح ژنتیک سبب تولید بیشتر محصولات غذایی از آنها شود. لذا تاثیر مستقیم فناوری دستکاری شده ژنتیک کمتر از تاثیر آن بر مبنای نوع مدیریت کاربرد تکنولوژی است. به نظر می رسد بیوتکنولوژی در تولید حیوانات حاصل از کلون کردن آنها موفق بوده و این دستکاری سبب کاهش مرگ و میر آنها بین یک الی سه درصد می شود.
● نحوه نظارت بر تجارت بین المللی
در چند سال گذشته با افزایش نظارت سازمان تجارت جهانی (WTO) و کاهش تعرفه های مربوط به اقلام کشاورزی، رشد سریعی در تجارت این اقلام به چشم خورده است. بر اساس توافقنامه سال۱۹۹۴ سازمان تجارت جهانی که در خصوص حفظ و کنترل بهداشتی اقلام غذایی و گیاهی به انجام رسید، کشورهای عضو می توانند بر مبنای دارا بودن حق کنترل سلامت و بهداشت اقلام وارداتی از ورود برخی کالاهای غذایی و گیاهان و حیوانات جلوگیری به عمل آورند. همزمان نیز توصیه شده است که کشورها نباید از قوانین محدودکننده برای محدود کردن اقلام وارداتی و به صورت سختگیرانه استفاده کنند. کشورهای عضو در این تفاهمنامه باید با حفظ استانداردهای مربوط به سه مرجع بین المللی کدکس در زمینه سلامت فرآورده های غذایی، سازمان بهداشت دام و طیور (OIE) و کنوانسیون بهداشت و حفظ نباتات IPPC رفتار کنند.
● انتظارات و نتیجه
شاید در یک نگاه بتوان وجود بیوتکنولوژی گیاهی را ابزاری برای تکمیل کشاورزی متداول قلمداد کرد. این تکنولوژی ابزار مفیدی برای اجرای موثرتر برنامه های باروری گیاهان، درمان و تشخیص بیماری های گیاه و دام است. از طرف دیگر این فناوری توانمندی خاصی را در ارتباط با جابه جایی ژن ها از یک گونه به گونه زیستی دیگر فراهم کرده است. در حقیقت بیوتکنولوژی گیاهی خودبه خود نمی تواند یک توانمندی مستقل باشد، بلکه باید در برنامه های مختلف کشاورزی به همراه اطلاعات ژنومیکس استفاده شود.

دکتر مرتضی پیرعلی
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران

منبع : روزنامه اعتماد