گنبد سلطانیه

در قسمت جنوب غربی کهن دژ (ارگ سلطنتی)، گنبد سلطانیه به عنوان یکی از بناهای عظیم اسلامی و شاید باشکوه ترین آنها ست که همچون نگینی سربرافراشته و خودنمایی می کند. ‌این بنا در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت ۹سال (از سال۷۰۴ الی ۷۱۲هجری قمری) احداث شده است. در باره این بنا،فرضیه های بسیاری از نظر تناسب ها، ترکیب ها، تلفیق ها و دیگر ویژگی ها از سوی مورخان، جغرافی‌دانان،باستان شناسان و حتی مردم عادی ابراز شده است که دو وجه غالب دارند؛ ‌نظریه نخست، به مورخان و جغرافی‌‌دانان متقدم مربوط است که بنای گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده" اولجایتو " معرفی کرده اند. نظریه دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجایتو،به آرامگاه علی بن ابیطالب (ع) و حسین بن علی (‌ع) است. ‌کارشناسان با بررسی‌هایباستان شناسی و مطالعه عناصر معماری، انتساب و اختصاص بنای گنبد سلطانیه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانسته اند و روشن شده است که آرامگاه سلطانیه را غازان و اولجایتو به تقلید از آرامگاه های موجود در ایران ساخته اند.
گنبد سلطانیه، شکوه و بزرگی کلیسای جامع مریم مقدس درفلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای ترکیه را تداعی می کند. این بنا، سومین بنای بزرگ تاریخی در جهان و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران می باشد. این بنا در دوران خود، بلندترین بنای جهان بوده است. ‌معماری گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است و نمونه بدیعی از یک معماری موفق است. این بنا دارای ۴۸/۵ ‌متر ارتفاع،۲۵/۶۰‌متر دهانه قوس،۶/۸۷متر عرض جرز،۱۷/۵ متر طول جرز از سمت بیرونی و۸/۶۰ ‌متر طول جرز از سمت درونی است. این بنا ۸ ایوان مرتفع و نزدیک به۵۰ اتاق و فضای ویژه اتاق مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایی است که تحول معماری دوران سلجوقی به معماری دوره ایلخانی را به وضوح نشان می دهد. سنگینی گنبد عظیم و قوس ها و دیگر عنصرهای معماری را، جرزهای هشتگانه آن تحمل می کنند. محاسبات به عمل آمده نشان می دهند که سنگینی گنبد ۲۰۰ ‌تنی بر روی جرز ها که سطح مقطع هرکدام۵۰ متر مربع می باشد، استوار شده است.
مطالعات اخیر روشن کرده است که این عنصرها دارای مقطع تونلی نیز می باشند. این ویژگی، مقاومت جرزها را در برابر زمین لرزه و فشارهای ناشی از باد افزایش می دهد. به کارگیری تیرهای چوبی عاجدار در ابعاد و اندازه های مختلف، از این نظر، حائز اهمیت می باشد. ‌ملات این بنا، مخلوطی ازگچ ومقدار اندکی آهک است.گنبد سلطانیه با احتساب طبقه همکف، سه طبقه مشخص دارد؛ طبقه همکف ایوان های هشتگانه را در خود جای داده است و شامل ایوان های شمال غربی ، شمال شرقی، ورودی و ایوان جنوبی مشرف به تربت خانه است. طبقه اول در۹/۴۰ ‌متری ازکف کنونی بنا قرارگرفته و دارای دهلیزهای ارتباطی است که دورتادور بنا را احاطه کرده اند. طبقه آخر در۲۷/۸۰ ‌متری از کف قرار گرفته است. در این طبقه پا طاق گنبد و پایه های هشت ضلعی مناره ها قرار دارند .ارتفاع طاق این طبقه /۴۰‌‌‌‌‌۱ متر و ارتفاع گنبد از طبقه آخر ۱۹ متر می باشد. ورودی سردابه در ایوان ضلع جنوبی قرار گرفته است. طرح سردابه بسیار پیچیده و شامل ۷ واحد حجمی است که با یکدیگر ارتباط فضایی ندارند. این روش مقبره سازی با هیچ کدام از مقبره های شناخته شده کنونی ایران قابل مقایسه نیست. قریب به یقین ، سردابه بر اساس بینش و تفکرآیین های مذهب شمن پرستی مغولی طرح ریزی شده است. با توجه به فلسفه و عقاید شمن پرستی و تا‡کید آن بر وجود ارواح خبیثه و انوع جادو، برای جلوگیری از ورود و مزاحمت ارواح خبیثه به حریم قبرها، گماردن محافظان و تعبیه مکان هایی برای برآوردن منظورهای فوق ، امری ضروری بوده است. ‌
گنبد سلطانیه از نظر تزئینات، نمایشگر مرحله کمال معماری گذشته ایران و خلاقیت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود است. در این بنا، دو لایه آرایش وزینت معماری شناسایی گردیده؛ قسمتی از تزئینات لایه دوم به دوران اولجایتو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر تعلق دارد. تزئینات لایه نخست ، به طور کلی، با پیشرفت کار ساخت بنا، اجرا گردیده و در هنگام افتتاح ابواب البر، پایان پذیرفته است. ‌عمده ترین عنصر های تزئیناتی درگنبد سلطانیه عبارتند از؛ تزئینات آجری،گچبری، کتیبه نویسی وکاشیکاری که همگی با هماهنگی جالب توجهی، سامان یافته اند. ‌طولانی ترین کتیبه این بنای تاریخی کتیبه ای است که در فاصله ۳۶۰ ‌سانتی متری از کف گنبد و در عرض ۷۵ سانتی متری دورتادور بنا، نوشته شده است و به سوی ایوان ها و جرز ها ادامه یافته است. دور این کتیبه، سوره "فتح" ‌به خط زیبای ثلث نوشته شده است. در بالای هر یک از ایوان های هشتگانه، یک حدیث ذکر گردیده است. در سطح قوس، در طبقه دوم ایوان شرقی، کتیبه ای از آجر های پیش بر در زمینه کاشیکاری معرق به رنگ سبز و آبی وجود دارد. بر این کتیبه، آیه۱۲۵ سوره مبارکه " ‌بقره" ‌(سو ره یکم) به خط کوفی نوشته شده است. ‌در سطح جرز ایوان های جنوب شرقی و جنوب غربی، طرح های تزئینی به شکل ترنج با رنگ آبی طراحی شده است و خط های کلی این نقش ها، اسلیمی است. در لابه لای این نقش های اسلیمی، کلمات ابوبکر، عمر، عثمان و علی، حسن و حسین پیوسته تکرار شده اند. این گنبد به تنهایی یکی از شگفتی های معماری در ایران و جهان به شمار می رود و از ارزش های درجه اول جهانگردی برخوردار است.

منبع : روزنامه آفتاب یزد