سازمانهای غیردولتی، ما و نظام سرمایه‏داری

●مقدمه:
چندی است كه موضوع «سازمان‏های غیر دولتی» به یكی از موضوعات مهم، بحث برانگیز و یا نگران كننده محافل مختلف دولتی و غیر دولتی تبدیل شده است. از سازمان ملل و بنیادهای بین‏المللی گرفته تا نهادهای دولتی و غیر دولتی و نخبگان، بر اهمیت توجه به این موضوع ـ یا به دلیل ظرفیت‏ها و آثار منحصر به فرد آن‏ها و یا به دلیل مخاطراتی كه برای امنیت ملی كشورها و موقعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آنان ایجاد می‏كنند ـ پای می‏فشارند. در كشور ما در برنامه سوم و چهارم توسعه، به حمایت از این سازمان‏ها توجه شده است و سالیانه میلیاردها تومان بطور مستقیم صرف تشكیل و تقویت این سازمان‏ها می‏شود.
افزون بر آن، بخشی از حمایت‏ها نیز از ردیف‏هایی دیگر، چون حمایت از IT و حمایت از طرح‏های پژوهشی نصیب سازمان‏های غیر دولتی می‏شود.
در عین حال، بحث درباره سازمان‏های غیر دولتی، در چند ماه گذشته، به یكی از مباحث مهم در بعد امنیت ملی نیز تبدیل شده و نگرانی مسؤولان سیاسی، امنیتی و حتی فرهنگی كشور را به همراه داشته است. قرائن از این واقعیت حكایت دارد كه لازم است به برخی از این سازمان‏ها به چشم گروه‏هایی ارزشمند، پرتوان و در خدمت اهداف نظام اسلامی و مصلحت عمومی جامعه نگریست و آن‏ها را مستحق حمایت دانست، برخی دیگر را با سیاست‏هایی، به مسیر سازندگی هدایت كرد و تعدادی را نیز در زمره پیام‏آوران فرهنگ الحاوی و ادبیات لیبرالیستی غرب و یا حتی عوامل سیاسی نظام سرمایه داری دانست. نبود سیاست‏های مشخص در جمهوری اسلامی، در برابر سازمان‏های غیر دولتی، هم به از دست دادن فرصت‏های استفاده بهینه از نیروهای مردمی در قالب این تشكل‏ها می‏انجامد و هم به حمایت‏های بی‏جا و توجیه‏ناپذیر از عوامل تحقیر فرهنگ دینی و ملی.
مقاله پیش رو، در صدد است كه با توجه به ظرفیت‏های این نهادها، نگاه نظام سرمایه‏داری به این موضوع، در دهه‏های اخیر و ارائه گزارشی اجمالی از موقعیت سازمان‏های غیر دولتی فمینیستی، مسؤولان نظام اسلامی و نخبگان حوزه و دانشگاه را به تأملی دوباره در این باره فراخواند.
●تعریف‏
«سازمان‏های غیردولتی» NGO(ها[۱] noitazinagrO latnemrevoG enoN) به گروه‏هایی كه با اهداف مشخص و آشكار در زمینه‏های فرهنگی، علمی، اجتماعی، خیریه و...، به طور غیرانتفاعی و بدون وابستگی تشكیلاتی به دولت‏ها فعالیت می‏كنند، اطلاق می‏شود. غیر سیاسی بودن نیز از شاخصه‏های مهم این سازمان‏ها است. بنابراین، احزاب سیاسی در زمره چنین سازمان‏هایی قرار نمی‏گیرند.
●ظرفیت‏های ویژه در سازمان‏های غیردولتی‏
سازمان‏های غیردولتی، ویژگی‏هایی دارند كه آن‏ها را برای انجام دادن فعالیت‏های مورد نظر ممتاز می‏سازد؛ از جمله:
۱. به علت آن كه به فعالیت‏های سیاسی مستقیم نمی‏پردازند و در معادله قدرت وارد نمی‏شوند، حكومت‏ها به آن‏ها حساسیت چندانی ندارند و می‏توانند آزادانه‏تر به فعالیت خود ادامه دهند.
۲. به علت عدم وابستگی به دولت، جزر و مدهای ناشی از تغییرات دولت‏ها و مسؤولیت‏ها، برنامه‏های آن‏ها را تحت‏الشعاع قرار نمی‏دهد و می‏توانند برای خود، سیاست‏ها و برنامه‏های درازمدت تدوین كنند.
۳. به علت محدودیت بودجه و امكانات، تورم تشكیلاتی پیدا نمی‏كنند و می‏توانند افراد كم‏تر و كارآمدتر را جذب كنند.
۴. تشكیلات دولتی معمولاً ملاحظاتی در عملكرد داخلی (مثلاً در برابر قوه قضائیه، رهبران نظام، مراجع مذهبی و نخبگان) و در عملكرد بین‏المللی (مثلاً در برابر اتحادیه اروپایی و سازمان ملل) دارند؛ اما این‏گونه ملاحظه‏كاری‏ها را در تشكل‏های غیردولتی كم‏تر می‏توان دید و می‏توانند آزادانه‏تر برنامه‏های خود را اجرا كنند.
۵. به علت كوچك بودن، امكان تكثیرپذیری بیش‏تری دارند؛ مثلاً با پنج نفر می‏توان NGOتأسیس كرد و پس از جذب تعداد بیش‏تری از افراد، از دل این تشكیلات؛ چند NGO هماهنگ دیگر تأسیس كرد.
۶. این سازمان‏ها به علت خود جوش بودن، می‏توانند افراد هم‏سلیقه را گرد هم جمع كنند. بنابراین، انسجام تشكیلاتی در این مجموعه‏ها بیش‏تر و توان عملكرد آن‏ها بالاتر از مجموعه‏های دولتی است.
۷. در صورتی كه شبكه ارتباطی میان این سازمان‏ها تشكیل شود به مثابه یك گروه عظیم و گاه قدرتمندتر از احزاب سیاسی درمعادلات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی وارد می‏شوند؛ با این تفاوت كه آسیب‏پذیری آنان در قبال عكس‏العمل مخالفان، به دلیل تعدد آن‏ها، كم‏تر است.
●اگر سازمان‏های غیردولتی با اهداف درست تأسیس شوند، كارآیی‏های بسیاری، به‏ویژه در ایجاد رابطه با حكومت اسلامی خواهند داشت؛ از جمله:
الف) می‏توانند در تبیین و تبلیغ مفاهیم دینی و ایجاد جریان‏های علمی و فرهنگی فعال باشند. گروه‏های نخبه و نظریه‏پرداز، در جریان تولید دانش، فعال می‏شوند و گروه‏های دیگر، در جریان تبدیل مفاهیم به زبان مفاهمه با مخاطبان مختلف، جریان‏سازی علمی و توسعه اطلاعات عمومی فعالیت خواهند كرد.
ب) گروه‏های غیردولتی با انتخاب موضوعات جزئی و با محدود كردن موضوع فعالیت خود، می‏توانند سطح كارشناسی خود را در همان موضوع، به سرعت بالا ببرند و به نهادهای حكومتی (سیاست‏گذاران، طراحان و مجریان) در سطوح مختلف، مشاوره كارشناسی دهند.
ج) با تكثیر بلندگو و ایجاد جریان‏های فرهنگی و اجتماعی، می‏توانند زمینه‏های لازم را برای تحقق اهداف و برنامه‏های نظام اسلامی فراهم و مطالبات عمومی را هدایت كنند و آن‏گاه كه نهادهای دولتی در اجرای وظیفه خود، سهل‏انگاری می‏كنند و یا برخلاف اهداف نظام اسلامی رفتار می‏كنند، با آگاه‏سازی مخاطبان و ارائه تحلیل روزآمد، فشار مطالبات اقشار گوناگون را متوجه نهادهای دولتی سازند.
د) این سازمان‏ها می‏توانند بازوی نظارتی نظام اسلامی باشند و به‏ویژه بر عملكرد نهادهای دولتی نظارت كنند.
ه) این نهادها از بهترین حلقه‏های اتصال میان مردم و مسؤولان هستند و به نظر می‏رسد كه تكیه بر گروه‏هایی كه بدون انگیزه‏های قدرت‏طلبانه، نقش حلقه اتصال را ایفا كنند، از اتكا بر احزاب سیاسی، كه در كنار نظام اسلامی، كانون‏های قدرت سیاسی تأسیس می‏كنند، كارآمدتر باشد.
و) در شرایطی كه كشورهای جهان، به سوی جهانی سازی می‏روند، NGOها می‏توانند در حفظ هویت بومی و ملی و ایجاد جریان‏های منطقه‏ای و بین المللی با محوریت دین فعالیت كنند.
هرچند تشكل‏های غیردولتی، در شكل سنتی آن، در قالب گروه‏های خیریه و هیئت‏های مذهبی، سابقه‏ای چند صد ساله دارند، اما شرایط جدید جهانی، منطقه‏ای و داخلی، ضرورت نگاهی نو، كارآمد و پویا را به این تشكل‏ها اقتضا می‏كند؛ به‏ویژه پس از آن كه با رویكرد جدید نظام سرمایه‏داری، به سازمان‏های غیردولتی و برنامه‏های در دست اقدام آن‏ها بیش‏تر آشنا شویم.
●نظام سرمایه‏داری و سازمان‏های غیردولتی‏
در دهه ۱۹۸۰ میلادی نظام سرمایه‏داری، با ترمیم نقاط آسیب‏پذیر خود، به طرحی نو در جهان‏گردانی سرمایه دست یافت. در اندیشه نولیبرالیسم، بر افزایش حمایت از سازمان‏های غیردولتی تأكید خاصی شد و سازمان ملل نیز تحت نفوذ قدرت‏های برتر، همین اندیشه را در پیش گرفت ر.ك: عباس منصوران، «سازمان‏های غیر دولتی»، جنس دوم، ش ۹، ص ۱۱۱. دفتر عمران سازمان ملل، در سال ۱۹۹۳ ابزار پنج‏گانه برای رسیدن به توسعه انسانی را دموكراسی، اقتصاد بازار آزاد، خصوصی‏سازی، اطلاع‏رسانی و سازمان‏های غیردولتی اعلام كرد. ر.ك: «عملكرد سازمان‏های غیردولتی زنان در ایران»، روزنامه مردم‏سالاری، ۳۰/۳/۸۳ ، ص ۱۲.
حمایت‏های معنوی و مادی بنیادهای بین‏المللی و سازمان ملل از سازمان‏های غیردولتی، به اندازه‏ای است كه قرن بیست و یكم را قرن سازمان‏های غیردولتی خوانده‏اند.
● كارآمدی این سازمان‏ها سبب شده است كه نظام سرمایه‏داری، اهداف زیر را در توسعه آن‏ها در نظر بگیرد:
۱. تضعیف دولت‏ها با به عهده گرفتن وظایفی كه به طور سنتی، از وظایف دولت‏ها هستند. پی‏گیری این هدف، راه جهانی‏سازی را به‏ویژه در خاورمیانه اسلامی، هموارتر می‏سازد. سخنان یكی از استادان دانشگاه، مؤید این ادعا است:
«باید دیدگاه حاكم بر سیاست، اقتصاد و فرهنگ در كشور ما، به كلی عوض شود؛ یعنی یك جراحی عمیق باید انجام شود؛ چون دیگر، عباراتی مثل «وطن من»، «فرهنگ بومی»، «اقتصاد ملی» و «سیاست ایرانی» یا «سیاست اسلامی» در ایران عبور كرده از حاكمیت ملی كاربرد ندارد... دولت‏های سنتی، از یك طرف دیگر، نمی‏توانند به نیازهای جدید جوامع خود پاسخ‏گو باشند و از سوی دیگر، در تعامل با نظام بین‏الملل، ناكارآمدند. به همین خاطر، باید یك آلترناتیو (جانشین) معقول به جای نظام‏های سنتی بركشورها حكومت كند. الان دانشمندان علم جدید سیاست و حكومت، وقتی می‏خواهند تعریفی برای این آلترناتیو ارائه دهند، یك‏راست می‏روند سراغ‏NGO ها؛ یعنی بهترین مجموعه‏هایی كه می‏توانند جانشین نظام‏های سنتی شوند، سازمان‏های غیردولتی هستند؛ چون این سازمان‏ها بدون جنگ و خونریزی، نظام‏های سیاسی سنتی را فرو می‏پاشند و به تدریج، هر یك از آن‏ها، بر حسب تخصص‏شان جای یكی از نهادهای مدیریتی را می‏گیرند.... اگر برویم به سراغ ترویج و حاكم كردن NGOها، بدون آن كه به براندازی متهم شویم، كارمان را انجام داده‏ایم. رویكردنهایی ما در جایگزین كردن سازمان‏های غیردولتی، به جای حكومت سنتی و اصلاح‏ناپذیر كنونی، از بین بردن مفهوم و ساختار «حاكمیت ملی» است.
این‏جا به عبارت شفاف‏تر، ما دنبال گرفتن نقش در نظام بین‏الملل هستیم. معنی‏اش این است كه بایدها و نبایدها را از چیزی به نام فرهنگ و اعتقاد و مذهب نمی‏گیریم، بلكه نظام بین‏الملل، به رهبری هر قدرتی كه می‏خواهد باشد، هرچه را كه برای زندگی بهتر تعیین كرد و ما را به انجام آن موظف كرد، هر قدرتی كه می‏خواهد باشد، باید انجام دهیم... اگر می‏خواهیم زمینه‏های سوء استفاده از ملی‏گرایی و دین و انقلاب را از بین ببریم، باید به نظم و نظام جهانی شدن تن بدهیم. البته این مسیر را باید اولاً، با تبلیغ و نهادینه كردن سازمان‏های غیردولتی و در ثانی، با ادبیاتی سلبی، در مواجهه با نظام سنتی و ملی‏مان طی كنیم؛ یعنی دائماً باید زیر سؤال ببریم. منظور زیر سؤال بردن هر چیزی است كه لباس ملیت و مذهب و انقلاب به تن دارد.»در محفل سعادت‏آباد چه گذشت»، روزنامه كیهان، ۲۷/۹/۸۱ ، ص ۱۴.
در طرح امریكایی خاورمیانه بزرگ، كه با هدف كنترل اصول‏گرایی اسلامی تدوین شده است، كشورها به دو دسته تقسیم می‏شوند. در كشورهایی كه حكومت و بیش‏تر نخبگان آن، هم‏سو با برنامه‏های جهانی‏اند، بر استفاده از امكانات دولتی برای اصلاحات تأكید می‏شود و در كشورهایی چون ایران، كه نخبگان و حكومت، با اهداف و برنامه‏های جهانی هم‏سویی ندارند، شناسایی و تقویت افراد هم‏سو و ایجاد و تقویت سازمان‏های غیردولتی در دستور فعالیت قرار می‏گیرد. در این طرح، موضوع زنان، به‏ویژه محور برابری زن و مرد (تشابه نقش‏ها)، یكی از كلیدی‏ترین موضوعات اصلاحات شمرده و بر آن تأكید شده است.
مایكل لدین، عضو شورای امنیت ملی آمریكا، كه در مؤسسه «اقدام آمریكایی» به اجرای طرح‏های مطالعاتی مشغول است، طرح تغییر از درون را تنها راه‏كار كنونی برای مقابله با نظام اسلامی ایران می‏داند. وی در مصاحبه با شبكه CBN، در ۲۸ آوریل ۲۰۰۴، در پاسخ به این پرسش كه «برای ضربه زن به ملاها در ایران چه طرحی دارید؟» حمایت از سازمان‏های غیردولتی داخلی ایران و سازمان‏های صنفی را از جمله راه‏كارها برمی‏شمارد كه به كمك آن‏ها می‏توان میلیون‏ها نفر را در برابر حاكمان ایران قرار داد. مؤسسه «گروه بحران‏های بین المللی» (international crisis group) كه سازمانی چند ملیتی است، معتقد است تنها مبارزه داخلی طولانی و مداوم، به وسیله سازمان‏های غیر دولتی، با تأثیرگذاری جامعه بین المللی در حاشیه این مبارزات، می‏تواند به تغییر شكل نظام سیاسی ایران بیانجامد.
۲. تعدیل دولت‏ها با استفاده از ابزارهای گوناگون، از جمله، اهرم فشار. دهه ۱۹۶۰ میلادی، دهه ظهور جنبش‏های تندرو چپ، با رویكرد مبارزه سیاسی قهرآمیز با دولت‏ها بود. این مسأله، عكس‏العمل شدید دولت‏ها و ناكامی بیش‏تر این جنبش‏ها را در پی داشت. پیچیدگی روابط حاكم بر جامعه و نظام جهانی، ثابت كرد كه خلع ید یك‏باره، غالباً امكان‏ناپذیر است و باید برای ایجاد تغییرات و تحولات، اندیشه تغییر دولت در كشورهای جهان سوم را، به خواست تعدیل قدرت دولتی تبدیل كرد. بدین‏ترتیب، هم هزینه مقابله با دولت‏ها كاهش خواهد یافت و هم آینده تعدیل قدرت، قابل كنترل، عقب‏نشینی و كم كردن سرعت است. كاظم علمداری، «تغییر دولت یا تعدیل دولت» جنس دوم، ج ۱۰، ص ۱۳۲. نظام سرمایه‏داری، با درك این واقعیت، كوشیده است تا از سازمان‏های غیردولتی، اهرم اصلاحات و اعمال فشار بر كشورها بسازد. یكی از اساتید دانشگاه در همین راستا گفته است: «اگر قدرت مانور اقتصادی را از دولت نگیریم و مردم را حقوق بگیر NGOها نكنیم، نمی‏توانیم دموكراسی دلخواه را به ساختار حكومت تحمیل كنیم.» ر.ك: خبرنامه سیاسی فرهنگی اجتماعی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ش ۸۵۴ ، ص ۲۲.
سیاست گسترش و تقویت سازمان‏های غیردولتی، كه در برنامه سازمان ملل نیز گنجانده شده و كشورهای جهان به آن فراخوانده شده‏اند، به تعدد این نهادها و تكثیر بلندگو می‏انجامد و دولت‏ها و نهادهای دولتی، كه پیرامون خود، هزاران سازمان غیردولتی، در قالب گروه‏های منتقد، ناظر و مشاور می‏بینند، احساس می‏كنند كه آن‏ها واقعاً نماینده افكار عمومی جامعه‏اند كه نمی‏توان از كنار آن‏ها به سادگی گذشت.
در سالیان گذشته، تعداد سازمان‏های غیردولتی، در كشورهای اسلامی، بسیار افزایش یافته است؛ چنان كه در كشور مصر، ۱۵۰۰۰، در تركیه ۸۰۰۰ و در اردن ۴۰۰۰ سازمان غیر دولتی ف●افزون بر اهداف یاد شده، سازمان‏های غیردولتی می‏توانند كارآیی‏های دیگری نیز داشته باشند؛ از جمله:
۱. ارایه دادن گزارش به نهادهای بین‏المللی. نهادهای وابسته به سازمان ملل، افزون بر آن كه هرچند سال یك بار، گزارشی از آخرین اصلاحات در حوزه‏های مختلف، از جمله درباره زنان، از دولت‏ها دریافت می‏كنند، از سازمان‏های غیردولتی هم می‏خواهند كه گزارشی مستقل از روند پیشرفت وضعیت زنان ارائه كنند. با مقایسه این گزارش‏ها با یكدیگر، صحت و سقم اظهارات دولت‏ها روشن می‏شود. هم‏چنین گزارش سازمان‏های غیر دولتی می‏تواند حاوی اطلاعاتی باشد كه زمینه اقدام سازمان ملل، علیه آن دولت را فراهم آورد. اعمال فشار بازرسان سازمان ملل، درباره حقوق بشر، حقوق زنان و حقوق اقلیت‏ها، بیش‏تر مبتنی بر گزارش غیردولتی‏هاست.[۱۰] ر.ك: زهرا رضایی قلعه تكی، «بررسی عملكرد سازمانهای غیردولتی زنان در ایران»،ریحانه (فصلنامه فرهنگی و پژوهشی مركز امور مشاركت زنان)، ش ۵ ، ص ۱۵۰.
۲. اجرای پروژه‏های دولتی. در كشورهایی چون ایران، كه نهادهای دولتی، در پی‏گیری منویات خود، ملاحظاتی مانند رهبران نظام، روحانیت و مرجعیت و شورای نگهبان دارند، می‏توانند برخی برنامه‏های مورد نظر را به كمك گروه‏های غیردولتی اجرا كنند؛ مثلاً نهادهای دولتی، كه در پی‏گیری علنی موضوع الحاق ایران به «كنوانسیون محو كلیه اشكال تبعیض علیه زنان»، باتوجه به مخالفت صریح مراجع تقلید، ملاحظاتی داشتند، از برخی سازمان‏های غیردولتی، به منظور فعالیت در این زمینه حمایت می‏كردند.
●ملاحظه دو نكته، حساسیت كار سازمان‏های غیردولتی را آشكارتر می‏سازد:
اول آن‏كه مقایسه میان سازمانهای غیردولتی، در كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، نشان می‏دهد كه در كشورهای پیشرفته، سازمان‏های غیردولتی خیریه و مددكار اجتماعی، رشد بیش‏تری دارند؛ اما در كشورهای در حال توسعه، برنامه‏ریزی‏ها بیشتر در مسیر توسعه سازمان‏های فرهنگی و اجتماعی است. در كشور ایران، گرچه تا ابتدای سال ۷۶ ۱۳ بسیاری از سازمانهای غیردولتی را سازمان‏های خیریه‏ای تشكیل می‏دادند، اما در چند سال گذشته، رشد سازمان‏های غیر دولتی فرهنگی و اجتماعی، بسیار بیش‏تر شده است. این در حالیست كه كم‏ترین زمینه فعالیت آن‏ها به موضوعات مذهبی اختصاص دارد. طبق آمار وزارت كشور، در سال ۱۳۷۹ دارای ۲۵۰ سازمان غیردولتی زنانه بودیم كه برخی ثبت شده و برخی بدون ثبت فعالیت می‏كردند و از این تعداد، ۷۰% انجمن‏های خیریه بودند. در سال ۱۳۸۰ بیش از ۵۹۰ سازمان وجود داشت كه درصد انجمن‏های خیریه آن، و درصد سازمان‏هایی كه درباره موضوعات فرهنگی و اجتماعی فعالیت می‏كردند، بیش‏تر شده بود. در سال ۱۳۸۰ در حدود ۱۴۰ سازمان به این جمله اضافه شدند كه ۴۵% فرهنگی، ۲۱% اجتماعی و ۱۶% خیریه بودند. تعدادی نیز در زمینه‏های علمی، مطبوعاتی و بهداشتی فعالیت داشتند. ر.ك: «حضور زنان ازطریق NGO»، حوراء (نشریه داخلی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان) ش ۶، ص ۳۷. این مهم را می‏توان با نگاهی مثبت، ناشی از گرایش قشر تحصیل كرده، به فعالیت‏های علمی و فرهنگی دانست و یا رویكردی دیگر، ناشی از تأثیر سیاست‏های سازمان‏ها و بنیادهای بین المللی برشمرد.
دوم آن كه رفته رفته ادبیاتی در حال شكل‏گیری است كه عنوان «سازمان غیردولتی» (NGO) به گروه‏هایی كه در چارچوب ادبیات دیكته شده بین المللی و محورهای اعلام شده توسط سازمان ملل فعالیت می‏كنند، اطلاق شود. بنابراین، گروه‏های مردمی، كه در زمینه‏هایی چون ازدواج جوانان، بررسی معضل طلاق و نقد شاخصه‏های جهانی در باره حقوق بشر، حقوق زنان و توسعه فعالیت می‏كنند، گرچه به عنوان سازمانهای غیردولتی ثبت می‏شوند، اما اعتبار لازم را به عنوان سازمان غیر دولتی بدست نمی‏آورند. این مسأله، ناشی از سیاست حمایتی سازمان ملل از سازمان‏های غیردولتی نیز هست. این سازمان، گرچه در نوشته‏ها صرفاً بر نقش مردم و توانمندسازی سازمان‏های غیر دولتی تأكید می‏كند، اما دایره حمایت‏های خود را به گروه‏هایی خاص محدود می‏سازد.
●جمهوری اسلامی و سازمان‏های غیردولتی فمینیستی‏
موضوع حمایت دولت از سازمان‏های غیردولتی، در ماده ۱۵۸ از برنامه سوم توسعه جای داده شد و در سالیان گذشته، بودجه‏هایی برای حمایت از این سازمان‏ها اختصاص داده می‏شود. این كمك‏ها در قالب كمك هزینه تأسیس سازمان‏های غیردولتی، هزینه برگزاری سمینار، توزیع سخت‏افزار و كمك به طرح‏های تحقیقی انجام می‏شود. هم‏چنین دوره‏هایی آموزشی را با موضوع توانمندسازی سازمان‏های غیردولتی، برگزار می‏كنند. هم‏اكنون بیش از ۳۷۰۰۰ سازمان غیر دولتی ثبت شده‏اند، كه ۱۷۰۰۰ مورد از نیروی انتظامی، ۲۰۰۰ مورد از سازمان ملی جوانان، ۱۷۰۰ مورد از مركز آموزش عالی و صدها مورد نیز از مركز امور مشاركت زنان مجوز گرفته‏اند. بسیاری از سازمان‏های غیر دولتی نیز مجوز ندارند. تعداد سازمان‏های غیردولتی، به اندازه‏ای است كه برخی دهه گذشته را دوران تأسیس سازمان‏های غیردولتی و آینده را مرحله تحكیم و نهادینه‏سازی این سازمان‏ها دانسته‏اند.[۱۲] ر.ك: سهراب رزاقی، «ظرفیت‏سازی و دوران گذار سازمان‏های غیردولتی»، وقایع اتفاقیه،۹/۳/۸۳ ، ص ۱۰. رئیس مركز امور مشاركت زنان، رشد سازمان‏های غیردولتی زنان را در سال‏های گذشته ۳۱۸% اعلام كرده است.[۱۳] ر.ك: كنشگران داوطلب، مركز مطالعات و آموزش سازمان‏های جامعه مدنی ایران، مرداد و شهریور ۸۲ ، ش ۱۴ و ۱۵، ص ۲۰.
ناگفته پیدا است كه بسیاری از این سازمان‏ها را گروه‏های علمی، مذهبی، خیریه و گروه‏های عام‏المنفعه‏ای تشكیل می‏دهند كه بااهداف اسلامی و انسانی تأسیس شده‏اند و نظام اسلامی موظف به حمایت مادی و معنوی از آن‏ها است؛ اما واقعیت به همین جا ختم نمی‏شود. قراین نشان‏گر آن است كه نظام سرمایه داری، اهداف و برنامه‏های پیش گفته را در ایران نیز دنبال می‏كند. بالاتر آن كه جمهوری اسلامی ایران به علت پیش گامی در مطرح كردن اندیشه اسلام سیاسی و اصول‏گرایی اسلامی، مهم‏ترین گزینه اصلاحات در طرح امریكایی خاورمیانه بزرگ است. با تأسف به نظر می‏رسد كه بسیاری از نیروهای خودی و انقلابی نیز با تحلیل غلط از شرایط تازه، برای تسریع این روند فعالیت می‏كنند.
●به هر حال، ارائه پاره‏ای اطلاعات می‏تواند در ترسیم برخی واقعیت‏ها راه‏گشا باشد:
۱. زمینه‏های شكل‏گیری سازمان‏های غیردولتی زنان. برخی انجمن‏های علنی یا نیمه‏سری زنان پس از انقلاب مشروطیت، از جمله انجمن مخدرات وطن، انجمن خواتین و كانون بانوان را سرآغاز تشكیل سازمان‏های غیردولتی با مختصات مدرن می‏دانند. این انجمن‏ها در زمان سلطنت پهلوی دوم در قالب سازمان‏های طرفدار رژیم سلطنتی یا گروه‏های چپ ادامه یافت. پس از انقلاب چندین سازمان غیردولتی شكل گرفتند كه چندان فعالیتی در موضوع زنان نداشتند. تشكیل گروه‏های زنانه ایرانی در خارج از كشور مربوط به دهه شصت می‏شود. در آن زمان مخالفان مقیم خارج همراه با تحلیل‏گران غربی، به این نتیجه رسیدند كه مبارزه با نظام اسلامی تنها از راه‏های فرهنگی و دراز مدت امكان‏پذیر است. بدین ترتیب موجی از گرایش زنانی كه تجربه مأیوس كننده مبارزه سیاسی با نظام اسلام را چه در قالب گروه‏های چپ و چه گروه‏های سلطنت طلب، در پرونده خود داشتند، به سمت مطالعات زنان آغاز شد. هم‏اكنون ده‏ها زن ایرانی در رشته مطالعات زنان دانشگاه‏ها با درجه دكترا و فوق‏دكترا مشغول تدریس‏اند و یا از نظریه پردازان فمینیسم اسلامی، همكاران نهادهای بین‏المللی در موضوع حقوق زنان و یا نویسندگان فعال به حساب می‏آیند كه از این میان می‏توان به مهناز افخمی، وزیر مشاور در امور زنان در زمان پهلوی و از همكاران سازمان ملل متحد، هایده مغیثی فوق دكترای مطالعات زنان، پروین پایدار، مسئول سازمان Uniteverm (سازمانی زیر نظر سازمان ملل متحد برای ساماندهی NGOهای كشورهای پاكستان، ازبكستان، آسیای مركزی، تاجیكستان و اخیراً افغانستان ر.ك: زنان و سازمان‏های غیردولتی تجربه NGOهای زنان در (گفت‏وگو با دكتر پروین پایدار)، یاس نو، ۱۲/۱۱/۸۲ ، ضمیمه.)، نیره توحیدی فوق دكترای دانشگاه كانادا و دكتر افسانه نجم‏آبادی از مسئولان فصلنامه ایران نامه چاپ آمریكا نام برد كه دو مورد أخیر از مطرح كنندگان دیدگاه فمینیسم اسلامی‏اند و مقالات متعددی از آنان در نشریات داخلی به چاپ رسیده است.
در داخل كشور این حركت با اندكی تأخیر و توسط نیروهای سكولار آغاز شد. «فرصت چند ساله دوری از قدرت پس از انتخابات مجلس چهارم، به گروهی از سیاستمداران یا مسئولان دولتی چپ‏گرا فرصت داد تا با استفاده از بورس‏های تحصیلی دولتی به دانشگاه‏های خارج بروند و ادامه تحصیل بدهند و یا این كه در نهادهای تحقیقاتی مشغول به كار شوند... در همان سال‏ها گروه‏های مختلفی از زنان سكولار نیز با تشكیل گروه‏های مطالعاتی و جلساتی منظم درون خانه‏ها، مسائل زنان را از دید تئوری فمینیستی تحلیل می‏كردند. این گروه‏های مطالعاتی، متون فمینیستی ترجمه شده یا به زبان‏های أصلی را می‏خواندند و در جلسات خود پیرامون آن‏ها بحث می‏كردند.
بخشی از این گروه‏ها بعدها توانستند با راه انداختن مؤسسات انتشاراتی، قسمتی از مباحث تئوریك فمینیستی را در قالب كتاب منتشر كنند و پس از باز شدن نسبی فضای اجتماعی ـ سیاسی، گروه پرتعدادتری از آن‏ها كار در سازمان‏های غیردولتی را آغاز كردند و یا در سازمان‏های كودكان و محیط زیست كه از قبل در آن‏ها فعالیت می‏كردند، كار درباره مسائل جنسیتی را پررنگ‏تر كردند. این گروه پشتوانه تئوریك محكم‏تری نسبت به زنان اصلاح‏طلب داشت و چون از دوران ركود و نداشتن فعالیت اجتماعی برای خواندن و فراگیری تئوریك استفاده كرده بود به نظر می‏رسید می‏تواند عمل اجتماعی حساب شده‏تر و موثرتری نسبت به دیگران داشته باشد. در عمل، در بسیاری از مقاطع و رویدادها، این گروه توانستند نقش رهبری یا كلیدی بازی كنند.»شادی صدر، «آفتاب نشینی»،Shadisadr.com .
گروه‏های مذهبی تجددگرا كه هم‏اكنون با عنوان فمینیست‏های اسلامی شناخته می‏شوند، با اندكی تأخیر و البته به شكل محدودتر به فعالیت پرداختند و سعی كردند با تركیب دیدگاه‏های جدیدِ تعدادی از روحانیان، تفسیری نو از متون وحیانی ارایه دهند و با انتقاد از قوانین داخلی، به ترویج مفاد معاهدات بین‏الملل بپردازند. هم‏اكنون در بسیاری از پروژه‏ها گروه‏های سكولار و تجددگرایان مذهبی، همگام و همراه‏اند.
۲. طرح‏های ظرفیت‏سازی. ظرفیت‏سازی به معنای توسعه مهارت‏ها، قابلیت‏ها و توانایی‏های اصلی و اساسی سازمانی، مانند رهبری كردن، مدیریت، پول و تأمین منابع مالی، برنامه‏ریزی و ارزشیابی، مدیریت منابع انسانی، دریافت خدمات و روابط خارجی و داخلی، به منظور افزایش تأثیرگذاری و پایداری یك سازمان است. ظرفیت سازی به ویژه، سازمان‏ها و گروه‏ها را برای تغییرات سازمانی آماده می‏كند و پایداری آن‏ها را برای تغییرات به شكل مناسبی تضمین می‏كند. (ر.ك: امید معماریان، فراتر از مرزهای آموزش، كنشگران داوطلب، ش ۱۴ و ۱۵، ص ۲۴).
طرح‏های ظرفیت‏سازی سازمان‏های غیردولتی، در چند سال گذشته، از چند راه پی‏گیری می‏شود: اولین طرح ظرفیت‏سازی، طرحی است كه از سال ۱۳۷۶ در یكی از مراكز توانمندسازی آغاز شده است. این طرح با حمایت مالی شورای جهانی جمعیت، بنیادفورد (امریكا) بنیادهای فورد، راكفلر و كارنگی از مهم‏ترین بنیادهای بین‏المللی صهیونیستی‏اند كه در زمینه‏های فرهنگی ـ اجتماعی فعالیت می‏كنند (ر.ك: ادوارد بومن، كنترل فرهنگ (نقش بنیادهای كارنگی، فورد و راكفلر در سیاست خارجی آمریكا)، ترجمه جمیله الیاسی،).، برنامه و توسعه هلند هلند مهم‏ترین مركز یهودیان تندرو در اروپا است. و سازمان كمك‏های خارجی امریكا.USA/AID اجرا می‏شود. دومین طرح را گروهی از نمایندگان سازمان‏های غیردولتی و با حمایت مالی دفتر برنامه عمران ملل متحد اجرا می‏كنند. سومین طرح، طرح‏های ظرفیت‏سازی است كه در چند سال اخیر از سوی سازمان‏های دولتی به اجرا درآمده است و سالیانه میلیاردها تومان در این زمینه، هزینه می‏شود. سهراب رزاقی، «ظرفیت‏سازی و دوران گذرا سازمان‏های غیردولتی»، وقایع اتفاقیه، ۹/۳/۸۳ ، ص ۱۰ (با تلخیص).
۳. شخصیت‏پردازی. اعطای جایزه ملی نوبل، به یك زن ایرانی، از یك لحاظ، در خور تأمل بود. این جایزه، در گذشته به شخصیت‏هایی تعلق گرفته بود كه در فرآیند صلح جهانی یا منطقه‏ای (گرچه با تفسیر مطلوب جهان غرب) اقدامات مهمی انجام داده بودند؛ اما گزینه اخیر، هیچ سابقه‏ای از تلاش در این زمینه، در پرونده حیات فرهنگی و اجتماعی خود نداشت. به همین دلیل، اعطا كنندگان جایزه، با این توضیح كه صلح جهانی، بدون رعایت حقوق زنان و كودكان ممكن نیست، تلاش كردند میان موضوع فعالیت این زن و اعطای جایزه، پلی برقرار كنند؛ اما واقعیت این است كه جهان غرب، در پی ایجاد استوانه‏هایی در داخل كشور، برای تقویت و انسجام گروه‏های غیردولتی و ایجاد جنبش اجتماعی زنان است. سخنان یكی از مخالفان فمینیست در ششمین نشست NGOها تأییدی بر این ادعاست: «بعد از اتفاقی كه در مورد خانم عبادی رخ داد طبیعتاً حركت بیشتری در جنبش زنان شكل گرفت كه فعالیت‏هایشان را به سوی كار شبكه‏ای پیش ببرند تا حركتی اثر بخش‏تر و صدایی رساتر داشته باشند. گزارش ششمین نشست NGOهای ایران، تریبون فمینیستی ایران.iftribune.com مشاور وزیر دادگستری بلژیك هم در مصاحبه‏ای گفت: «شیرین عبادی تبدیل به سمبل جامعه مدنی و دموكراسی در ایران شد... به خاطر نزدیكی فرهنگی شما به كشورهای خاورمیانه این رویداد مانند موجی در كشورهای دیگرنیز تأثیر آفرین است.» امید معماریانچند ماه پس از اعطای جایزه صلح نوبل به زن ایرانی، سایت دریچه خبر از تأسیس «مركز مطالعات زن ایرانی» به سرپرستی خانم‏ها زهرا شجاعی (مشاور رئیس جمهوری و رئیس مركز امور مشاركت زنان) فخرالسادات محتشمی‏پور (مشاور وزیر كشور در امور زنان) و شیرین عبادی، با سرمایه یك میلیارد تومان، داد. ر.ك: شادی صدر، «رد پای ما»، Shadisadr.com.
۴. فعالیت سازمان‏های غیردولتی خارجی در ایران. در نیمه شهریور امسال، طرحی توسط معاون اجتماعی وزیر كشور، در كمیسیون سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی مطرح و به تصویب رسید كه به موجب آن سازمان‏های غیردولتی خارجی در ایران، جواز فعالیت خواهند یافت. توجه به این نكته لازم است كه نهادهایی در عرصه بین‏الملل فعالیت می‏كنند كه پشتوانه مالی یا اعتباری قوی داشته باشند. پشتوانه مالی این مؤسسه‏ها، نهادها، و بنیادهای بین‏المللی یا نهادهای مذهبی‏اند. از این رو می‏توان حدس زد كه فعالیت بیش‏تر این موسسه‏ها بر خلاف اهداف نظام اسلامی و حتی فعالیت‏های منافی با امنیت ملی باشد و یا در كنار فعالیت‏های خیریه، به تبلیغات مذهبی بپردازند؛ چنان كه یكی از سازمان‏های غیر دولتی آلمانی شركت كننده در بازسازی بم، ساختن بیمارستان در این شهر را مشروط به تصدی‏گری یكی از سازمان‏های غیردولتی و ترجیحاً وابسته به كلیسای مسیحیان كرده بود.
هم‏چنین برخی از شركت‏های اقتصادی، از جمله شركت‏های نفتی، بودجه‏های بسیاری را به فعالیت فرهنگی، از جمله در امور زنان اختصاص داده‏اند كه در خور تأمل است.
۵. حمایت‏های خارجی از سازمان‏های غیر دولتی داخلی. برخی از سازمان‏های غیردولتی، این امكان را دارند كه با حمایت‏های مالی و اعتباری سازمان ملل و بنیادهای بین‏المللی، در كنفرانس‏های منطقه‏ای و جهانی، با عنوان نماینده زن ایرانی شركت كنند، سمینارها و نشست‏ها را با این حمایت‏ها برگزار كنند و مهم‏تر آن كه با عهده‏دار شدن برخی فعالیت‏ها (از سوی نهادهای بین‏المللی) كسب اعتبار و موفقیت به دست آورند. چندی پیش، شش نفر از نمایندگان سازمان‏های غیردولتی دارای گرایش فمینیستی، با حمایت همین نهادها، در اجلاس تایلند شركت كردند و به انتقاد از قوانین جمهوری اسلامی پرداختند. مشاور یونسكو د رامور سازمان‏های غیردولتی در این باره می‏گوید: «یونسكو بیش از این كه اهرم مادی داشته باشد ـ كه البته دارد ـ به سازمان‏های غیردولتی اعتبار می‏دهد؛ مثلاً از یك NGO در همایش دعوت می‏كند و می‏گوید: شما این كارها را انجام دهید. این درگیر كردن كار با NGO گام بزرگ و موثری است» ر.ك: «حضور زنان از طریق NGO»، حوراء(نشریه داخلی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان)، ش ۶، ص ۳۹.
هم‏چنین نهادهای بین‏المللی كوشیده‏اند تا از راه‏های گوناگون، به ایجاد جریان‏های منطقه‏ای و بین‏المللی، به منظور تقویت جریان‏های زنانه و گسترش ادبیات «لیبرال فمینیستی»، به‏ویژه در خاورمیانه بپردازند كه در این میان می‏توان به «تشكیل شبكه زنان فارسی زبان» با شركت گروه‏هایی از ایران، افغانستان و تاجیكستان، با حمایت مالی بانك جهانی و مركز امور مشاركت زنان و تشكیل «شبكه زنان عرب زبان»، در خاورمیانه عربی تشكیل شبكه زنان فارسی زبان»، روزنامه شرق، ۳/۵/۸۳، ص ۱۲.، تشكیل اجلاس منطقه‏ای جامعه اطلاعاتی و سازمان‏های جامعه مدنی در شهریور ۱۳۸۲، با شركت جمعی از نمایندگان سازمان‏های دولتی و غیردولتی ایران و پاكستان، كنشگران داوطلب، مركز مطالعات و آموزش سازمان‏های جامعه مدنی ایران، ش ۱۴ و ۱۵، ص ۱۲. برگزاری دوره بین‏المللی مطالعات زنان، با حضور نمایندگان سازمان‏های غیردولتی از ایران، افغانستان، پاكستان، سودان، مصر، الجزایر، اردن، تركیه، سوریه، كانادا، كلمبیا و بحرین، از سوی مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان، همان، ص ۲۱. همایش مبادله علمی میان تشكل‏های ایران و مصر، به همت مؤسسه هم‏یاران غدا و بنیاد آلمانی «فردریش ایبرت»، با حضور اعضای سازمان‏های غیردولتی ایران و مصر، در خرداد ۱۳۸۲ اشاره كرد. همان، ص ۲۱.
نكته مهم آن است كه این حمایت‏ها بیش‏تر متوجه آن دسته از سازمان‏های غیردولتی است كه در زمره گروه‏های سكولار، نواندیش و یا مخالفان نظام اسلامی‏اند.
۶ . سازمان‏های غیردولتی و جنبش اجتماعی زنان. انقلاب اسلامی ایران، زمینه‏ساز مطرح شدن اندیشه اسلام سیاسی و اصول‏گرایی دینی، در خاورمیانه اسلامی شد. ظهور آثار این پدیده نوین، در كشورهای اسلامی، از جمله لبنان، الجزایر و مصر سبب شد كه كنترل بنیادگرایی اسلامی، به یكی از مهم‏ترین مسائل جهان غرب تبدیل شود. یك دهه پیش، مجله اكونومیست، چاپ انگلستان، طرح مقابله با اصول گرایی اسلامی در خاورمیانه را با سه محور دموكراسی غربی، اقتصاد بازار آزاد و برداشتن حریم‏های اخلاقی، به‏ویژه در روابط زن و مرد، ارائه كرد. محسن، آژینی، «نشانه‏های خط نفوذ» رسالت، ۵/۱۱/۷۴، ص ۲.
چندسال بعد، كالین پاول، وزیر امور خارجه امریكا، از طرح مشاركت امریكایی ـ خاورمیانه‏ای، با محوریت دموكراسی، اصلاحات اقتصادی و موضوع برابری زن و مرد خبر داد. امید حاتمی، مشاركت امریكایی خاورمیانه‏ای، پگاه حوزه، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش ۸۲ ، ص ۳ حوادث یازدهم سپتامبر امریكا سبب شد كه فشار بر كشورهایی چون عربستان، برای اعمال اصلاحات اجتماعی و فرهنگی، از جمله در باره زنان تشدید شود احداث شهر صنعتی ویژه زنان در عربستان»، روزنامه شرق، ۲۶/۳/۸۳ ، ص ۱۶. در عراق، پس از سقوط صدام، سازمان ملل و بنیادهای بین‏المللی، حمایت از طرح‏های مربوط به زنان، از جمله حمایت از سازمان‏های غیردولتی را بر عهده گرفتند. در افغانستان، پس از سقوط طالبان، ۳۰۰۰ سازمان غیردولتی از جمله صدها نهاد زنانه متولد شده‏اند كه در بستر نقد طالبانیسم، به ترویج ادبیات تشابه محور لیبرالیستی در باره زنان می‏پردازند. میلیون‏ها دلار صرف حمایت از طرح‏های زنانه و ایجاد مراكز زنان، در بیست ایالت افغانستان شده است تا دختران را در مسیر نقد سنت‏های مذهبی و قومی آموزش دهند.
ر.ك: مجموعه گزارشات تحلیلی، شورای فرهنگی اجتماعی زنان، ش ۳، ص ۷؛ «زنان و سازمان‏های غیردولتی» (تجربه NGOهای زنان در افغانستان)، یاس نو، ۱۲/۲۲/۸۲ ، ضمیمه از آن‏جا كه وضعیت ایران، با وجود استقرار نظام اسلامی غیروابسته به غرب، تا حدود زیادی از همسایگان خود متمایز است، سیاست مقابله با اصول‏گرایی اسلامی، با محوریت ایجاد جنبش‏های اجتماعی و اعتراض عمومی پی‏گیری می‏شود. در دهه ۱۳۷۰ همت اصلی این طرح، بر ایجاد و تقویت جنبش دانشجویی قرار گرفت. در سالیان گذشته، با افول اعتراضات دانشگاهی از یك سو و با رشد فزاینده آمار دختران دانشجو از سوی دیگر، نگاه جریان اصلاح‏طلب غرب‏گرا، كه به طور سنتی از طرح مسائل زنان غافل و متهم به نادیده گرفتن مسائل آنان بود، به این قشر جلب شد.
مهم‏ترین نقطه اشتراك جنبش دانشجویی و جنبش زنان، در تفسیر غربی آن، نقد سنت، به ویژه سنت مذهبی، با رویكرد به ادبیات جدید غرب است كه در موضوع زنان، در قالب رفع تبعیض از زنان (براساس الگوی تشابه نقش‏ها) تجلی می‏یابد.
یكی از نویسندگان، درباره اهمیت جنبش زنان در شرایط كنونی، چنین می‏نویسد. «(جنبش دانشجویی) اینك در شرایط افول و انفعال به سر می‏برد و اگر نگوییم با شكست عملی مواجه شده است، حداقل باید پذیرفت كه زمانه اثرگذاری كلان آن با سردرگمی عملی همراه است. در چنین شرایط ركود و كم‏تحركی جریانات دانشجویی، مسأله زنان شاید بتواند یك آزمون جدید برای برون رفت از این وضعیت باشد. اهمیت این آزمون، در آن است كه با نگاهی به مراحل گوناگون حیات جنبش دانشجویی ایران، خواهیم دید كه ارتباط این جنبش با مبارزات زنان، بسیار كمرنگ بوده و همراهی با جنبش نوپای زنان، در حد یك تأیید یا تمجید خالی باقی مانده است. بنابراین، چنین هم‏كاری و پیوندی می‏تواند نمونه‏ای جدید از یك تلاش و كنش متقابل فرهنگی و اجتماعی باشد»سلمان شاملو، «جنبش دانشجویی، جنبش زنان»، سایت تریبون فمینیستی ایران. iftribune.com.
از سوی دیگر، برخی نظریه‏پردازان اصلاح‏طلب، در جلسه‏های تحلیل خود، به این نتیجه رسیده‏اند كه برای به دست آوردن آرای زنان در انتخابات ریاست جمهوری، باید به موضوع جنبش زنان و نقش فعال سازمان‏های غیردولتی، در زمینه‏سازی اعتراضات عمومی زنان توجه كرد.
هم‏اكنون سازمان‏های غیردولتی مورد بحث، در قالب‏های مختلف، در این زمینه فعالیت می‏كنند. در سال گذشته، مقالات و مصاحبه‏های بسیاری در باره جنبش اجتماعی زنان ایران، در مطبوعات زنان انعكاس یافت. برخی نویسندگان، نبودن رهبری برای این جنبش را نقطه ضعف و برخی نشان‏گر خودجوش بودن جنبش و نقطه‏ای مثبت ارزیابی می‏كردند. در سال گذشته و در شرایط افول فعالیت‏های سیاسی دانشجویی، فعالیت‏های زنانه از مهم‏ترین محورهای تحرك دانشگاه‏ها بود. و به‏ویژه، دانشگاه‏هایی چون دانشگاه علامه و تربیت مدرس، كه دارای رشته مطالعات زنان هستند، رشته مطالعات زنان، به همت برخی گروه‏ها، از جمله مؤسسه مطالعات زنان (با گرایش فمینیسم اسلامی) به شورای عالی انقلاب فرهنگی پیشنهاد شد و به تصویب رسید. هم‏اكنون در چهار دانشگاه دولتی (تهران، الزهرا، تربیت مدرس و علامه) در مقطع كارشناسی ارشد مطالعات زنان، دانشجو می‏پذیرند. جنب و جوش فمینیستی بیش‏تری داشتند. رشته مطالعات زنان، كه در آغاز با هدف آشنایی با دیدگاه اسلام درباره زن و اصلاح نگرش‏ها پیشنهاد شده بود، هم‏اكنون مركز تلاقی اندیشه‏های گوناگون فمینیستی است كه نقطه اشتراك بیش‏تر آن‏ها نقد قوانین جمهوری اسلامی و دیدگاه‏های مذهبی است. برخی استادان این رشته‏ها دانشجویان را به تشكیل سازمان‏های غیردولتی ترغیب می‏كنند و سازمان‏های غیردولتی زنان نیز در حاشیه آن‏ها به یارگیری و اجرای برنامه‏های فرهنگی، تشكیل گروه‏های مطالعاتی و برگزاری سمینارهای مختلف می‏پردازند. مصاحبه ورودی ابتدایی برای گزینش دانشجو، ابزاری است كه زمینه را برای جذب دانشجویان هماهنگ با اندیشه‏های فمینیستی فراهم می‏آورد. هم‏اكنون بسیاری از دانشجویان این رشته‏ها را فعالان سازمان‏های غیردولتی و نشریه های سكولار یا تجددگرا تشكیل می‏دهند. دریافت مدرك تخصصی در رشته مطالعات زنان، زمینه را برای حضور آینده آنان در نهادهای دولتی، در سمت مشاور و كارشناس و تشكیل سازمان‏های غیردولتی بیش‏تر در موضوع زنان فراهم خواهد ساخت.
●نمونه‏های فعالیت.
چنان كه گفته شد، بسیاری از سازمان‏های غیردولتی، با انگیزه‏های دینی و انسانی تأسیس شده و خدمات شایانی به نظام اسلامی و مردم كرده‏اند. فعالیت‏های فرهنگی در زمینه تبیین شخصیت و حقوق زن در اسلام، تشكیل گروه‏های علمی و مطالعاتی، فعالیت‏های خیریه و عام‏المنفعه (از جمله، حمایت از زنان سالمند و تشكیل گروه‏های امداد) بخشی از این فعالیت‏هااست. در كنار این گروه‏ها، سازمان‏های سكولار و گروه‏های هم‏سو با نهادهای بین‏الملل، به تضعیف آموزه‏های دینی، در نشست‏های دانشگاهی و همایش‏های عمومی، ایجاد گروه‏های مطالعاتی دانشجویی، به‏ویژه در كنار رشته‏های مطالعات زنان، مشاوره دادن به نهادهای دولتی و اعمال فشار بر نظام، از راه‏های تبلیغاتی، در داخل كشور و در كنفرانس‏های بین‏المللی اقدام می‏كنند. موارد زیر، نمونه‏هایی از این فعالیت‏ها هستند:
الف) ۴۴ سازمان غیردولتی با انتخاب كمیته هفت نفره برنامه‏ریزی و یك گروه پنج نفره نظارت و ارزش‏یابی، پس از زلزله بم، با اعلام شماره حسابی به نام شیرین عبادی، فعالیت خود را با عنوان كمك به آسیب‏دیدگان آغاز كردند. نخستین گزارش این كمیته، حاكی از دریافت كمك ۱۴۰ میلیون تومانی مردمی است. این كمیته، در اولین گام، تصمیم به ساخت مجتمع آموزشی، فرهنگی و تفریحی برای زنان، جوانان و كودكان نه تا پانزده ساله گرفت. ویژه نامه روز جهانی زن (۸ مارس)، خانه فرهنگ و توسعه پایدار، اسفند ۸۲ ، ص ۱۹. نوجوانان، به‏ویژه گروه‏های آسیب‏پذیر، در آینده، پیاده نظام گروه‏های حمایت‏گر خواهند بود.
ب) بیانیه مطالبات زنان، توسط ۷۰ سازمان غیردولتی تنظیم و ارائه گردید. این بیانیه، حاصل مطالبات این گروه‏ها از مجلس هفتم است. ابهام‏زدایی از مفاد قانون اساسی، اصلاح قوانین مدنی، از جمله طلاق، حضانت و ریاست خانواده، كه مشتمل بر نابرابری‏های جنسیتی است، اصلاح حقوق كیفری و قوانینی چون دیه و شهادت، وادار كردن دولت به اصلاح كتاب‏های درسی و حذف كلیشه‏های جنسیتی براساس نظریه فمینیستی، نابرابری‏های موجود بین زن و مرد، ریشه در فرهنگ و آموزش دارد و مهم‏ترین قدم به سوی برابری، اصلاح نگرش‏هایی است كه به روش‏های مختلف، از جمله مقدس داشتن همسری و مادری و إعمال مرزبندی‏های زنانه و مردانه، نقش‏های ثابتی برای زن و مرد به تصویر می‏كشند. بر این اساس، متون و تصاویری كه مرد را نان‏آور و زن را خانه‏دار نشان می‏دهد، عروسك را به دست دختر و دوچرخه را به دست پسر می‏دهد، دختر را در جمع دخترانه و پسر را در جمع پسرانه نشان می‏دهد و بچه را در آغوش مادر به تصویر می‏كشد، به دلیل آن كه بر نگرش‏های سنتی تأكید می‏كنند، باید حذف شوند. از كتاب‏ها، ضرورت الزام بخش‏های مختلف دولتی، به استفاده از زنان، اعمال سهمیه‏بندی جنسیتی در ادارات دولتی و شوراهای شهر و ایجاد تعادل جنسیتی در سطوح مدیریتی كشور، بخشی از این مطالبات است. در جلسه مشترك این گروه‏ها بر چانه‏زنی و فشار به مجلس، برای اجرایی كردن مطالبات تأكید شد.ر.ك: ویژه نامه روز جهانی زن، خانه فرهنگ و توسعه.ج) در آستانه برگزاری اجلاس جهانی پكن + ۱۰، كه زمستان امسال (۱۳۸۳) با شركت ده‏ها هزار زن از سرتاسر جهان، در نیویورك برگزار می‏شود، گروهی از غیردولتی‏ها درصدد ارائه گزارشی از وضعیت زنان ایران، به سازمان ملل برآمده‏اند تا از محدودیت مشاركت زنان ایرانی، اندك بودن سهم زنان، در سمت‏های تصمیم‏گیری كلان كشور، محدودیت‏های اجتماعی برای فعالیت جسمی كافی، مخاطره‏آمیز بودن سلامت نفس، سلامت جنسی و سلامت باروری زنان ایران، تبعیض‏آمیز بودن برنامه‏های رسانه‏ها، سانسور حاكم بر نشریات، فیلترگذاری سایت‏ها و وبلاگ‏ها، قوانین نابرابر، حمایت نكردن از دخترانی كه در خانه و اجتماع، در معرض سوء استفاده قرار می‏گیرند و نگرش‏های مردسالارانه در كتاب‏های درسی، به این سازمان گزارش دهند. سحر نمازی‏خواه، «دولتمردان شفاف عمل كنید»، روزنامه شرق، ۷/۴/۸۳ ، ص ۱۲. از آن‏جا كه برخی از این زنان، اعلام كرده‏اند كه «پس از انقلاب، بسیاری از اصلاحات را تنها با فشارهای بین‏المللی اعمال كرده‏ایم»، چنین فعالیت‏هایی در همین جهت تفسیر می‏شود.
د) همه ساله سازمان‏های غیردولتی غیر مذهبی، مراسم بزرگ‏داشت هشتم مارس (۲۰ اسفند)، روز جهانی زن، را برگزار می‏كنند. نكته قابل توجه، آن‏كه تعداد شركت كنندگان در مراسم سالیانه آنان در تهران، از صدها تن تجاوز نمی‏كند؛ اما در مراسم هشتم مارس، در باپگاه ورزشی آزادی سنندج، كه توسط گروه زنان ۸ مارس برگزار شد، ۳۰۰۰ تن شركت كردند. (ر.ك: متیرا شجاعی، «زنان می‏خواستند به خشونت اعتراض كنند؛ اما...»، زنان، ش ۱۰۸، ص ۱۲). برخی از سازمان‏ها متقاضی وارد شدن این روز، در تقویم رسمی كشور هستند. در همایش روز زن (اسفند ۸۲) كه در باشگاه كارگران برگزار شد، مرضیه مرتاضی لنگرودی در ضمن سخنان خود، درباره مبانی نظری خشونت علیه زنان گفت:
«قرآن هم زن را «نساء» نامیده كه از ماده «نسی» به معنای فراموشی است و مرد را از ماده «ذكر» به معنای یاد آوردنده و ضمایری كه به خدا برمی گردد، همه مذكر هستند».ر.ك: خبرنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، ش ۲۱، اردیبهشت ۸۳.
ه) در تاریخ دهم تا سیزدهم تیرماه ۱۳۸۳ همایش سازمان‏های غیردولتی زنان آسیا (پاسیفیك) در بانكوك برگزار شد. در این همایش، سه نفر از گروه‏های مذهبی و شش نفر از سازمان‏های غیردولتی فمینیست ایرانی نیز شركت داشتند. محبوبه عباسقلی‏زاده، عضو مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان، در این همایش، طی سخنانی گفت:
«.... وقتی به این‏جا می‏آمدم، زنان سكولار كشورم، كه خواستار جدایی كامل دین از سیاست و حكومت هستند، از من خواستند به گوش جهانیان برسانم كه چگونه آنان شهروند درجه ۳ بوده و به حاشیه رانده شده‏اند. چگونه از كاندیداتوری برای مجلس و شوراها و دست‏رسی به سایر فرصت‏های تصمیم‏گیری و سیاستگذاری محرومند. چگونه از داشتن تریبون‏های قانونی، حتی در سطح مطبوعات محروم بوده و تنها فضای موجود برای آنان فضاهای مجازی اینترنتی است.
وقتی كه به این‏جا می‏آمدم، دختران كشورم، كه ۳۵% جمعیت كشور را تشكیل می‏دهند، گفتند: ما نمی‏دانیم كه تو كجا می‏روی؛ ولی اگر گوش شنوایی پیدا كردی، بگو كه قربانیان راستین بنیادگرایی، چه از جنس اسلامی‏اش و چه از جنس امریكایی‏اش، ما بودیم. بگو كه این مقاومت و حجم پرقدرت مطالبات و اراده ما بود كه به جریان رفرمیسم منجر شد؛ اما دیگر امیدی به بزرگ‏ترانمان نداریم. بگو: ما خواستار حق تصمیم‏گیری در مورد زندگی خصوصی و آینده، حقوق شهروندی مساوی با مردان، حق حضور برابر در فضای اجتماعی، حق انتخاب پوشش، حق عشق، حق لذت از زندگی و سایر حقوق انسانی هستیم.... سایه نظام پدرسالاری در زندگی خصوصی و عمومی، كه توسط باورها و رفتارهای منتسب به دین و سنت پاسداری می‏شود، به شكل یك اراده فعال، در همه زمینه‏ها حاكم است... جنبش زنان در ایران، هرچند كه چندصدایی و متنوع است، اما به دلیل چالش‏هایی كه در مسیر احقاق حقوق بشر زنان و كسب برابری و عدالت دارد به شدت زنده و فعال است. جنبش زنان در ایران، برای كسب هویت مستقل خود، با دو نوع «دیگری» مواجه است: «دیگری خارجی» یا «بنیادگرایی غربی» و «دیگری داخلی» یا «بنیادگرایی اسلامی»... زنان ایرانی، هم‏چون سایر زنان مسلمان منطقه، به دلیل تجربیات و ظرفیتی كه در مبارزات و چالش‏های محلی و در مواجهه با اشكال مختلف بنیادگرایی كسب كرده‏اند، آمادگی دارند باب گفتمان‏های جدید را در عرصه حقوق بشر زنان، در سطح منطقه بگشایند...» ر.ك: گزارش نمایندگان اعزامی شبكه ارتباطی مراكز غیردولتی زنان جمهوری اسلامی ایران، از همایش سازمان‏های غیردولتی زنان آسیا ـ پاسیفیك، دبیرخانه شبكه ارتباطی مراكز غیردولتی زنان، مرداد ۱۳۸۳.
دكتر شكوه نوابی‏نژاد، از نمایندگان سازمان‏های غیردولتی اصول‏گرا، در مصاحبه‏ای درباره همایش تایلند گفت: «همه گروه‏های (فمینیست) ایرانی شركت كننده در این اجلاس، از كمك‏های مالی و حمایت سازمان‏های بین‏المللی برخوردار بودند؛ ولی دائم در اجلاس اظهار می‏كردند كه شرایط جامعه ایران، اجازه برقراری ارتباط با سازمان‏های بین‏المللی را به آن‏ها نمی‏دهد... سازمان‏های بین‏المللی، از همه افراد و گروه‏ها حمایت نمی‏كنند و من حدس می‏زنم از آن‏جا كه این گروه‏ها در جایگاه اپوزیسیون، مطالبی را مطرح می‏كردند، مورد توجه آژانس‏های بین‏المللی قرار گرفتند... متأسفانه گروه‏های ایرانی شركت كننده، در موارد ضدارزشی، مثل آزادی‏های نامشروع (فحشا و هم‏جنس‏بازی) سكوت و بعضاً با برخی موارد، موافقت می‏كردند. در این گونه اجلاس‏ها، سكوت و یا خودداری از اعلام مواضع، نوعی تأیید تلقی می‏شود». همان (شش نفر از شركت‏كنندگان ایرانی، با حمایت مالی سازمان هیواز، در این همایش شركت كردند.)
در كنار این همایش، منیژه حكمت، كارگردان فیلم زندان زنان، پس از نمایش فیلم خود، در فستیوال سه روزه، با ابراز این كه فیلم زندان زنان، در یك فضای واقعی در زندان قصر، در تهران، با مشاركت بازیگران حرفه‏ای و آماتور ساخته شده، خبر از ساختن فیلم مستندی درباره سازمان‏های غیردولتی و مشاركت مدنی در همه ایران داد. همان.
و) در جلسه مشترك گروهی از سازمان‏های غیردولتی غیرمذهبی، وضعیت كنونی حجاب در جامعه ناشی از فعالیت چندین ساله گروه‏های مدافع زنان دانسته و تصمیم گرفته شد كه طوماری در انتقاد از عملكرد نیروی انتظامی، در مبارزه با مفاسد اجتماعی و بدحجابی تهیه شود. برخی از سازمان‏ها نیز در اطلاعیه‏ای اقدامات انجام شده علیه بدحجابی را نقض آشكار ابتدایی‏ترین حقوق فردی و اجتماعی دانستند.
ز) در جلسه سازمان‏های غیردولتی غیرمذهبی، سیاست‏های زن‏ستیزانه صدا و سیما، در قالب ارائه برنامه‏هایی چون عصر ایمان، كه در آن، تعدادی از كارشناسان، به بیان دیدگاه‏های اسلامی درباره شخصیت و حقوق زن پرداختند، محكوم و بنا شد چگونگی اعتراض به صدا و سیما در قالب راهپیمایی یا روش‏های دیگر مطالعه شود. برخی از گروه‏ها نیز پیشنهاد تأسیس كمیته رسانه‏ای در باره مسائل مطرح شده در صدا و سیما را دادند. پیش از آن نیز ده‏ها نفر از اعضای این سازمان‏ها، در یك راهپیمایی، ترویج كلیشه‏های سنتی توسط صدا و سیما را محكوم كرده بودند.
ح) در جلسه سازمان‏های غیردولتی پیشنهاد وزارت علوم، مبنی بر سهمیه‏بندی جنسیتی در گروه‏های پزشكی، بررسی و قرار شد این گروه‏ها حركتی هماهنگ را علیه آن آغاز كنند. پی‏گیری این گروه‏ها و فشار اعضای فراكسیون زنان مجلس ششم سبب شد كه این طرح مسكوت بماند.
ط) فعالیت‏های این سازمان‏ها در كنار سازمان آموزش و پرورش سبب شد كه طرح اصلاح كتاب‏های درسی، براساس نگرش‏های جنسیتی به كتاب‏های درسی راه یابد. الگوی مورد نظر در اصلاحات را می‏توان در كتاب پیكار با تبعیض جنسی، نوشته آندره میشل (از فمینیست‏های مشهور فرانسوی)، ترجمه محمدجعفر پوینده، كه نتشارات نگاه چاپ كرده است، یافت. براساس این طرح، تصاویر و متونی كه بیان كننده تمایز زن و مرد، در عملكرد و ترویج كننده نقش‏های سنتی زنان و مردان باشد، حذف می‏شود. در قدم اول، از سال گذشته، مواردی مانند «بابا نان داد»، كه نشان‏گر نقش سرپرستی و نان‏آوری مرد در خانواده بود، حذف گردید.
ی) برخی از این گروه‏ها در حاشیه وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی، در پی‏گیری طرح ساماندهی به روسپی‏گری و حمایت بهداشتی از روسپیان فعالیت می‏كنند. مصاحبه یكی از فعالان فمینیست در مصاحبه با وزیر ارشاد نشان دهنده زمینه‏سازی آنان برای جلب حمایت‏های دولتی برای روسپی‏هاست. مصاحبه یكی از فعالان فمینست با وزیر بهداشت، نشاندهنده زمینه سای آنان برای جلب حمایت‏های دولتی برای روسپی‏ها است» ر.ك: بنفشه سام‏گیس، «۲۵% تولدها در ایران ناخواسته است»، شرق، ۲۴/۴/۸۳ ، ص ۱۲.
ك) برخی از سازمان‏های غیردولتی، در روز جهانی زن (۲۰ اسفند ۱۳۷۹) با جمع‏آوری امضا، در نامه‏ای خطاب به مجلس شورای اسلامی، الحاق بدون قید و شرط ایران به كنوانسیون محو كلیه اشكال تبعیض علیه زنان را خواستار شدند. هم‏چنین با انتشار تقویم ویژه زنان، به مقایسه مفاد كنوانسیون یاد شده با قوانین داخلی جمهوری اسلامی، به منظور زن‏ستیز معرفی كردن نظام اسلامی پرداختند.
ل) تأسیس سایت‏های زنانه، از دیگر برنامه‏هایی است كه سازمان‏های غیردولتی به آن‏ها اهتمام دارند. این سایت‏ها می‏توانند در تبادل سریع اطلاعات، ارائه تحلیل و گردآوری طومارهای مختلف و هماهنگ‏سازی فعالیت‏ها بسیار مهم تلقی شوند. محتوای این سایت‏ها بیش‏تر نقد سیاست‏های نظام اسلامی، درباره زنان، تبیین نگرش‏های فمینیستی و یا ارائه چهره‏های فاسد یا غیرمذهبی است. وب‏لاگ نویسی از امكاناتی است كه در اختیار افراد، برای برقراری ارتباط با زنان دیگر گذاشته شده است.
چندی پیش به همت یكی از سازمان‏های غیردولتی، گروه خبری اینترنتی، ویژه تبادل اخبار و اطلاعات سازمان‏های غیردولتی، با ۳۴ عضو تشكیل شد، كه در حال عضوگیری دوباره است. ر.ك: دوستان سازمان‏های غیردولتی را به عضویت در گروه خبری ویژه سازمان‏های غیر دولتی تشویق كنید؛ ۶/۹/۲۰۰۴؛ كد مطلب: ۱۲. hastia.org
م) حذف عبارت «برقراری عدالت جنسیتی» از برنامه چهارم توسعه، در شهریور ۱۳۸۳، عكس‏العمل سازمان‏های غیردولتی فمینیست را برانگیخت. جلسه اضطراری این سازمان‏ها هفتم شهریورماه در بوستان نظام گنجوی برگزار شد. در این جلسه، مولاوردی ،از مركز امور مشاركت زنان اعلام داشت: «نزدیك به دو سال است كه كار گروه‏های تخصصی، در مركز مشاركت زنان، در رابطه با جاری سازی نگرش برابری جنسیتی است و گنجاندن عبارت «عدالت جنسیتی» در برنامه چهارم، حاصل تلاش كار این گروه‏ها بود». در این جلسه پیشنهاد شد كه سازمان‏های غیردولتی، با تشكیل یك كمیته، تدوین بیانیه‏ای عمومی خطاب به مجلس هفتم، تدوین بیانیه‏ای خطاب به دبیرخانه جهانی اجلاس پكن + ۱۰ در بانكوك و گفت‏وگو با مسؤولان امر، برنامه‏ریزی برای آگاه سازی دانشجویان و جلب حمایت آنان در این زمینه و انتشار یك ویژه‏نامه درباره مفهوم برابری جنسیتی را در دستور كار قرار دهند. در پایان نشست، تدوین دو بیانیه نخست به تصویب رسید؛ اما برخی شركت‏كنندگان، گفت‏وگو با نمایندگان مجلس را بی‏حاصل می‏دانستند. ر.ك: نشست هفتم NGOهای زنان، ۹/۲/۲۰۰۴، كد مطلب: ۲۴ .hastia.orgنتیجه هماهنگی سازمان‏های غیردولتی با برخی نهادهای دولتی، آن بود كه در پایان كارگاه آموزشی ملیكا ۳، كه با مدیریت مشترك مركز امورمشاركت زنان و وزارت امور خارجه، به منظور توانمندسازی سازمان‏ها برای حضور در عرصه بین‏الملل تشكیل شده بود، بیانیه مشتركی در انتقاد از عملكرد مجلس، در حذف عبارت «عدالت جنسیتی» توسط سازمان‏های غیردولتی منتشر گردید.
ن) برخی سازمان‏های غیردولتی، در امتحانات مقطع كارشناسی ارشد خواهران، با ثبت مشخصات آنان، پیشنهاد مشاوره‏های پژوهشی، به‏ویژه درباره پایان نامه‏ها، كمك به انتشار آثار علمی آنان، زمینه‏سازی برای اعطای بورسیه خارج از كشور و زمینه‏های هم‏كاری دیگر را مطرح كرده و با ارتباطهای تلفنی بعدی، به پی‏گیری زمینه‏های فعالیت پرداخته‏اند.
افزون بر آن، گروه‏های یادشده، با ایجاد كمیته‏ای تنظیم جزوه‏های آموزشی برای دختران و پسران و پخش آن‏ها در مطب پزشكان زن و آرایشگاه‏های زنانه و در میان معلمان را بر عهده گرفتند تا زمینه را برای هم‏كاری بعدی آنان فراهم سازند.
س) مركز مطالعات و آموزش سازمان‏های جامعه مدنی ایران، كه از سوی نهادهای خارجی حمایت می‏شود، كمیته جمع‏آوری مدارك و گزارش‏های مستند مربوط به خشونت علیه زنان را تشكیل داد. به نظر می‏رسد كه ارائه گزارش به سازمان‏های بین‏المللی، به منظور اعمال فشار بر جمهوری اسلامی، از اهداف تشكیل این كمیته باشد. بیانیه سازمان‏های غیر دولتی... روزنامه آفتاب یزد، ۲۵/۶/۸۳، ص ۱.
●نظام اسلامی و سازمان‏های غیردولتی
نظام اسلامی از یك سو، نظامی دینی است كه براساس اندیشه «اسلام‏سیاسی» یا «حضور دین در عرصه حیات اجتماعی بشر» تشكیل شده است و از سوی دیگر، نظامی مردمی است كه موفقیت خود را رهین رغبت عمومی می‏داند. بی‏شك تنظیم سازوكارهای تحقق مردم سالاری دینی در عصر جدید می‏تواند الگویی بی‏بدیل برای حل مشكلات تاریخی و اجتماعی جهان اسلام ارائه كند. در این میان، توجه به نقش گروه‏های مردمی، كه در قالب سازمان‏های غیردولتی، با انتخاب موضوعی خاص به فعالیت‏های علمی، فرهنگی و عام‏المنفعه بپردازند، ضرورتی اجتناب‏ناپذیر است. چگونگی و دامنه ارتباط میان مردم و حكومت، از مسائلی است كه می‏توان بخش مهمی از پاسخ آن را در فعالیت نهادهای غیردولتی یافت.
جمهوری اسلامی، در عرصه‏هایی چون تهیه گزارش از نارسایی‏ها و نابه‏سامانی‏ها، انتقال اعتراض‏های اقشار مختلف مردم به حكومت، نظارت بر عملكرد نهادهای رسمی و شخصیت‏های نظام (امر به معروف و نهی از منكر)، كم كردن بار تصدی‏گری‏های بی‏جای دولت، شناسایی استعدادها و توانمندی‏های مردمی در رده‏ها و مناطق مختلف، دریافت كارشناسی و مشاوره، تحقق جنبش نرم‏افزاری و تولید دانش، توزیع و نهادینه كردن مفاهیم دینی و الگوهای فرهنگی در سطح اقشار مختلف جامعه، تحقق سیاست‏های نظام و منویات رهبران نظام اسلامی، استفاده از امكانات و قوای مردمی در شرایط بحرانی (جنگ و حوادث طبیعی)، شناسایی عوامل اختلال در نظم و اخلاق عمومی و ده‏ها مورد دیگر، نیازمند گروه‏های منسجم مردمی است كه در قالب سازمان‏های غیردولتی شناسنامه‏دار، به فعالیت پرداخته و به شكل سازمانی با هم مرتبط باشند.
هم‏چنین در عرصه بین‏الملل، برقراری گفت‏وگو، چالش بر سر الگوهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، انتقال پیام اسلام به مخاطبان در كشورهای مختلف، زمینه‏سازی برای تحقق وحدت اسلامی در جهان اسلام و وحدت رویه در حد امكان با پیروان ادیان ابراهیمی، به‏ویژه در شرایطی كه دولت‏ها برای ورود فعال در عرصه بین‏الملل، با مشكلات و فشارهایی روبه‏رویند، ضرورتی است كه توجه خاص به سازمان‏های غیردولتی فعال و انقلابی را می‏طلبد
●نظام اسلامی، به منظور دست‏یابی به شیوه‏ای صحیح در برابر سازمان‏های غیردولتی، باید اقدامات زیر را انجام دهد:
۱. تدوین سیاست‏های مشخص حمایتی و نظارتی، درباره نهادهای غیر دولتی.
۲. ترسیم دقیق سیاست‏های نظام اسلامی در عرصه بین‏الملل و ترسیم جایگاه نهادهای غیردولتی در دست‏یابی به اهداف بین الملل نظام اسلامی.
۳. ایجاد شبكه اطلاع‏رسانی، میان سازمان‏های غیر دولتی و توانمندسازی آن‏ها، به ویژه به منظور بسیج آن‏ها در شرایط بحرانی.
۴. حمایت از سازمان‏هایی كه در زمینه‏های مورد نظر نظام اسلامی، از جمله جنبش نرم‏افزاری، تحكیم مبانی نظام اسلامی، توسعه فرهنگ اسلامی، ارتقای اخلاق عمومی و آداب اجتماعی، تقویت پیوندهای خانوادگی، مددكاری اجتماعی و مدیریت بحران، فعالیت می‏كنند. این حمایت‏ها شامل حمایت‏های مالی، اعتباری، اطلاعاتی و علمی خواهد شد.
۵ . نظارت بر عملكرد سازمان‏های غیردولتی و سازمان‏های حمایت‏گر به منظور
۱ـ ۵ ایجاد وحدت رویه در عملكرد دستگاه‏های مختلف نظام، در برابر سازمان‏های غیردولتی‏
۲ـ ۵ ایجاد زمینه هم‏كاری و هم‏یاری میان سازمان‏های غیردولتی فعال و كاهش فعالیت‏های موازی و استهلاك قوا
۳ـ ۵ تسریع در عملیات حمایتی از سازمان‏های غیردولتی، با اصلاح مستمر چرخه‏های سازمانی‏
۴ـ ۵ترغیب سازمان‏های غیردولتی به فعالیت در موضوعات اهم‏
۵ ـ ۵ بسیج سازمان‏های غیردولتی در مواقع اضطراری و بحرانی‏
۶ـ ۵ بازدارندگی گروه‏هایی كه فعالیت در سازمان‏های غیردولتی را بهانه اقدام علیه مصالح عمومی قرار داده‏اند.
۶. ایجاد مؤسسه مطالعات سازمان‏های غیردولتی، به منظور فعالیت در محورهای زیر:
۱ـ ۶گردآوری اطلاعات دقیق از اهداف، سیاست‏ها و برنامه‏های نظام سرمایه‏داری، بنیادها، و نهادهای بین المللی، درباره سازمانهای غیردولتی به ویژه در مسیر جهانی سازی و ارائه مستمر گزارش به افراد و نهادهای مسؤول.
۲ـ ۶پیشنهاد سیاست‏های نظام، در بخش سازمان‏های غیردولتی، با توجه به مصالح عمومی و شرایط منطقه‏ای و جهانی.
۳ـ۶ پیشنهاد محورهای اولویت در حمایت از سازمان‏های غیردولتی به نهادهای مسؤول.
۴ـ ۶گردآوری اطلاعات كافی از فعالیت‏های سازمان‏های غیردولتی فعال در ایران و ارائه به دستگاه‏ها و مسؤولان كشور.
۵ـ۶ مطالعه ظرفیت‏های موجود در كشورهای اسلامی و ارائه به نهادهای غیر دولتی مربوط، از جمله، حوزه علمیه، مركز جهانی علوم اسلامی و مجمع جهانی اهل البیت علیه السلام به منظور ترغیب مسلمانان به تشكیل سازمان‏های غیردولتی و ایجاد شبكه بین‏الملل اسلامی غیردولتی.
۶ـ ۶پیشنهاد فعال كردن سازمانهای غیردولتی ایرانی در عرصه بین‏الملل، در زمینه‏های هم‏سو با منافع جهان اسلام.
●حوزه‏های علمیه و سازمان‏های غیردولتی‏
ویژگی منحصر به فرد طلاب حوزه‏های علمیه، داشتن ارتباط نزدیك آنان با سرچشمه‏های دانش دینی از یك سو و جامعه متدینان از سوی دیگر است. این دو مهم، آن گاه كه با انگیزه‏های فرهنگی و انقلابی طلاب، یعنی مهم‏ترین عناصر بسیج فرهنگی، آمیخته و عنصر زمان آگاهی به آن افزوده گردد، زمینه‏ساز عملیات گسترده‏ای خواهد شد كه سازماندهی و هدایت آن، نتایج و آثار مهم و چشم‏گیری بر جای خواهد گذاشت.
امروزه تشكیل گروه‏های مطالعاتی و فرهنگی، در جمع برادران و خواهران طلبه، از مهم‏ترین رسالت‏های آنان در عصر جهانی شدن ارزش‏های مادی است. دامنه فعالیت این گروه‏ها، كمك به جنبش نرم‏افزاری و تولید دانش دینی، تبیین آموزه‏های دینی، به زبان‏های مختلف، ترویج فرهنگ اسلامی، پاسخ به پرسش‏ها و شبهات و زمینه‏سازی برای ارائه الگوهای دینی، در موضوعات مختلف است. وجود مركز جهانی علوم اسلامی، فرصت مغتنمی است تا زمینه‏های ایجاد فعالیت‏های هماهنگ، دست كم در جهان اسلام، به منظور ایجاد هسته‏های علمی و فرهنگی در این كشورها، ایجاد چالش با ادبیات رقیب، در سطح بین‏الملل و تربیت نخبگان دین‏باور و فعال، فراهم گردد. ایجاد هسته‏های مطالعاتی دانشجویی، نیز از فعالیت‏های بسیار اساسی است كه طلاب علوم دینی نیز می‏توانند در آن نقش به سزایی ایفا كنند. در این میان، البته سیاست‏های فرهنگی حوزه علمیه، در حمایت و هدایت این برنامه، بسیار مهم و تأثیرگذار است.
●فعالیت‏هایی را كه سازمان مدیریتی حوزه، مسؤولیت پی‏گیری آن‏ها را بر عهده دارد، می‏توان به شرح زیر برشمرد:
۱. تدوین اهداف و سیاست‏های حمایتی و هدایتی حوزه، در برابر نهادهای غیردولتی حوزوی.
۲. تدوین سیاست‏ها و برنامه‏های بین‏المللی حوزه، با رویكرد خاص به نقش نهادهای غیردولتی حوزوی.
۳. تأسیس واحد سازمان‏های غیردولتی طلاب، در معاونت فرهنگی مركز مدیریت حوزه، به منظور انجام دادن فعالیت‏های زیر:
۱ـ ۳تدوین آیین نامه‏های حمایتی و هدایتی مدیریت حوزه، برای تشكیل نهادهای غیردولتی فرهنگی توسط طلاب.
۲ـ ۳ترغیب طلاب و فضلای حوزه علمیه، به تشكیل سازمان‏های غیردولتی در زمینه‏های مورد نظر. از زمینه‏هایی كه می‏توان طلاب را در آن‏ها حمایت كرد، تشكیل گروه‏های علمی و مطالعاتی، به منظور پرورش استادان حوزه و دانشگاه و پژوهشگران نخبه، در موضوعات مورد نیاز، از جمله كلام، تفسیر، غرب‏شناسی، ادبیات، منطق و علوم اسلامی و انسانی است.
۳ـ ۳حمایت‏های مالی، اعتباری و اطلاعاتی از نهادهای غیر دولتی طلاب.[۵۱] از نكات مهم آن‏است كه در كنار تعدادی از سازمان‏های غیردولتی، كه در یك موضوع دینی به فعالیت تبیینی و ترویجی می‏پردازند، دست‏كم یك نهاد تولید كننده اطلاعات، تحلیل و مفاهیم، به‏عنوان نهاد حمایت‏گر، تأسیس گردد.
۴ـ ۳ظرفیت سازی و توانمند سازی سازمان‏های غیردولتی، به ویژه به منظور شركت در فعالیت‏های بین‏المللی.
۵ـ ۳زمینه سازی برای حضور سازمان‏های غیردولتی فعال در عرصه بین‏الملل و ارتباط با سازمان‏های جهان اسلام.
۸ـ ۳تشكیل شبكه اطلاعاتی سازمان‏های غیردولتی طلاب، به منظور هماهنگی سیاست‏ها و برنامه‏ها و دست‏یابی به تحلیل مشترك از شرایط موجود.
۷ـ ۳جذب كمك‏های دولتی و مردمی به منظور حمایت از سازمان‏های غیردولتی طلاب.
●بایسته‏های سازمان‏های غیردولتی‏
احساس امنیت و آرامش خاطر، دو نعمت بزرگند كه البته اگر از حد تعادل فراتر روند، مخاطره آفرین می‏باشند. تجربه دهه‏های گذشته نشان داده است كه عناصر فرهیخته و متدین، آن‏گاه كه خطر را احساس كرده و به این باور رسیده‏اند كه باید فقط فضل خداوند و توانمندی خود را باور كنند و به تلاش جمعی مجدانه و پر نشاط روی آورند، به موفقیت‏های شگرفی دست یافته‏اند و آن‏گاه كه به دست آوردها دل خوش كرده و احساس امنیت، اقتدار و آرامش كرده‏اند، میدان را به رقبا سپرده و اندكی بعد با دیدن آثار شكست، به یأس و سرگردانی دچار شده‏اند. از این رو، فرهیختگان مسلمان، از جمله خواهران، حتی در خوش بینانه‏ترین شرایط استحكام پایه‏های نظام اسلامی، نباید میدان فعالیت فرهنگی و اجتماعی را به انتظار تلاش دیگران رها سازند. امروزه در عصر تلاش برای جهانی‏سازی ارزش‏های مادی و الحادی، ایجاد هسته‏های فرهنگی خودجوش، از جمله در قالب تشكل‏های غیردولتی زنان، برای بسط ارزش‏های توحیدی ضرورتی تردید ناپذیر است.
●در این حال، توجه به چند نكته، برای دست‏یابی به اهداف مورد نظر لازم به‏نظر می‏رسد:
۱. تشكیل گروه‏های مطالعاتی، بر فعالیت‏های دیگر مقدم است. نخست لازم است به تحلیلی از شرایط منطقه‏ای و جهانی دست یافت، مطالعاتی عمومی درباره مسائل زنان، برای اعضای اصلی در نظر گرفت و آن‏گاه موضوع خاص مورد نظر را بررسی كرد.
۲. لازم است تا حد امكان، موضوع فعالیت محدود شود. انتخاب موضوعات گسترده، مانند زنان، جوانان و كودكان، كه طیف گسترده‏ای از مسائل را شامل می‏شود، سبب تقسیم شدن امكانات ناچیز گروه‏ها بر موضوعات متعدد می‏شود كه جز ناكارآمدی، نتیجه‏ای نخواهد داشت. با محدود كردن دامنه موضوع و نوع فعالیت (تولیدی، ترویجی، جریان‏سازی، ادبی، هنری و...) و مخاطب (كودكان، نوجوانان، دانشگاهیان، مدیران ارشد نظام، نخبگان و...) و تمركز بر روش و فعالیتی خاص، هم با امكانات‏
محدودتر می‏توان به تشكیل كتابخانه و مركز اسناد در موضوع خاص اقدام كرد و هم سطح كارشناسی‏ها با توجه به محدودیت موضوع، به سرعت رشد خواهد یافت؛ مثلاً با انتخاب موضوع حجاب، طلاق و یا روابط دختر و پسر، می‏توان كتابخانه‏ای با صد جلد كتاب و صد مقاله تأسیس كرد، سیر مطالعاتی تعیین نمود، با كارشناسان متعدد، درباره موضوع مصاحبه كرد و با گردآوری اطلاعات در مدت كمی، به گروه تخصصی تبدیل شد.
۳. باید از گسترش بادكنكی سازمان‏های غیردولتی و جذب افراد ناكارآمد، به‏شدت اجتناب كرد. ویژگی سازمان غیردولتی فعال، كارآمدی بالا و حجم كم است. مجموعه‏های كوچك، به سرعت تشكیل می‏شوند، به سرعت به هماهنگی می‏رسند و به سرعت فعال می‏شوند. از این رو، توصیه می‏شود كه گروه‏ها به صورت پروژه محور فعال شوند و حمایت از سازمان‏های غیردولتی هم از نوع حمایت از طرح‏ها بر اساس فعالیت و كارآمدی، نه بر اساس توسعه تشكیلات، باشد.
۴. نهادهای غیردولتی، ضرورتاً باید با مراكز تولید دانش دینی مرتبط باشند، از معارف ناب دینی تغذیه كنند و پیوسته خود را با سنجه‏ای دقیق محاسبه كنند.
۵ . ایجاد شبكه ارتباطی سازمان‏های غیردولتی اسلامی، به منظور تقویت انگیزه هویت صنفی و دینی، حل مشكلات مشترك، اتخاذ سیاست‏های مشترك و تبادل اطلاعات و تحلیل‏ها لازم به‏نظر می‏رسد و در این مهم، نه باید به انتظار یاری دیگران نشست و نه با تكروی، فرصت‏ها را به هدر داد.

منبع : نشریه حورا