نگاهی به وضعیت نشر کتاب کودک در ایران

گفته می‌شود پس از جنگ جهانی دوم، متفقین برای ریشه‌یابی علل بروز نازیسم در آلمان، به كنكاشی همه جانبه خصوصاً در زمینه‌‌های فرهنگی آن كشور ‌‌پرداختند. حاصل این تحقیقات تغییر اساسی در نظام آموزشی و كتب درسی دانش‌آموزان بود. چرا كه بذر نژادپرستی و برتری‌‌‌جویی را در چنین نظامی یافتند. و امّا ما:
در حالی كه آموزش غیرمستقیم و نقش آن در آینده‌‌ی كودكان و فرهنگ اجتماعی از اصول بدیهی روانشناسی و جامعه‌‌شناسی محسوب می‌شود جای بسی تأسف است كه كتاب‌های كودكان در ایران دارای اهمیتی به مراتب كمتر از تنقلاتی است كه هر روزه برای آن‌‌ها خریداری می‌شوند. در تهیه و تولید اكثر این كتاب‌ها به تنها نكته ی كه توجه می‌شود فروش خوب و استقبال عمومی است از این رو , روز به روز با چاپ كتاب‌‌‌های سخیف، ذائقه كودكان رو به نزول می‌رود و به طبع، سودجویان در پی نشر كتاب‌‌‌‌هایی نازل‌‌تر برمی‌‌آیند و این دور باطل سیر قهقرایی خود را چون گردابی تا هر جا كه مقدور باشد طی می‌‌كند. و در این میان تلاش و كوشش چند نویسنده‌ی با ذوق و هنرمند و چند ناشر با فرهنگ در خیل عظیم كتاب‌های باری به هر جهت، هر چند قابل تقدیر اما بسیار ناامید كننده به نظر می‌رسد.
اگر چه نتیجه چنین تلاش‌‌‌های مثبتی را گاه در مجلات تخصصی ای مثل كتاب ماه كودك و نوجوان و … مشاهده می‌كنیم اما با كمال تأسف باید گفت: تعداد و نحوه‌ی كار این عزیزان در مقایسه با شمارگان كتاب‌های رنگارنگ بازاری بیشتر شباهت به بولتن‌های انجمن‌های ادبی و مجامع روشنفكری دارد تا كتاب‌هایی كه می‌بایست دست به دست بین كودكان و نوجوانان بچرخد و با آن بزرگ شوند.
بدیهی است آن چه از كتاب كودك انتظار داریم صرفاً نوشتاری آموزشی كه كودكان را با جملات و پندهای آبكی اندرز باران‌كند نیست, بلكه حداقل انتظار این است كه از آموزه‌های غلط (چنان كه فراوان دیده ‌‌می‌شود) بپرهیزد و كمی در رشد شعور هنری و بالا بردن قوه تخیل آنان تأثیر بگذارد و یا لااقل بدون آن كه صدمه‌ای به روح كودك بزند كمی سرگرم كننده و جذاب باشد.
این اصول ساده در مواجهه با حقایق موجود (خصوصاً اگر پای صحبت ناشری صادق بنشینید) ایده‌‌‌‌‌آل‌‌هایی دست نیافتنی جلوه می‌كنند كه مگر در شرایطی خاص و از جان گذشتگی مالی و روحی ناشر و نویسنده، در جامعه مقدور نمی‌‌‌‌شوند.
در این جا به عنوان نمونه، هفت كتاب به طور كاملاً تصادفی (وبدون در نظر گرفتن ملاحظاتی خاص یا تعمد در گزینش ) انتخاب و بررسی می‌شود و قضاوت نهایی را به عهده‌‌ی مخاطب محترم می گذارم.
● كتاب اول: زیبای خفته [۱]
این كتاب از سری مجموعه كتاب‌‌‌‌‌های كارتونی است كه با بازسازی تصاویر آن از روی فیلم‌‌های انیمیشنی با استقبال خوبی از طرف كودكان مواجه شده است و این فروش خوب بیشتر مدیون آشنایی كودكان با این شخصیت‌ها (مثل سیندرلا، سفید برفی و …) است تا جذابیت خود كتاب.
ناشرین چنین آثاری، خوب می‌دانند كه كودكان بر خلاف بزرگسالان كتاب خود را هیچگاه از پیش انتخاب نمی‌كنند و یا به دنبال موضوع خاصی نمی‌‌گردند بلكه عموماً با دیدن روی جلد كتاب و احتمالاً شناختن شخصیت مورد علاقه‌‌شان آن را برمی‌‌گزینند و طبیعی است كه چیزی از جیب پدر و مادر خود كم می‌كنند و به خود چیزی نمی‌افزایند.
كتابی كه با ۶۰ خط (با كلمات درشت) داستان زیبای خفته را گزارش گونه نقل می‌كند با نقاشی‌هایی كه به مراتب از فیلم اولیه كم كیفیت‌‌‌‌‌تر است این سوال را در ذهن هر پدر و مادر آگاهی ایجاد می‌كند كه وقتی كارتون چنین داستانی را با جذابیت و جلوه‌های بصری بیشتری می‌‌توان دید, انتشار و خرید چنین كتاب‌‌‌ها‌‌‌یی با قیمتی تقریباً برابر چه لزومی می‌‌‌‌تواند داشته باشد؟
● كتاب دوم: خرس زورگو [۲]
این كتاب را به تمام والدینی كه تمایل دارند فرزندانی فرصت‌‌طلب و ضد اجتماع داشته باشند اكیداً توصیه می‌‌كنیم!
قصه‌‌‌ی این كتاب، ماجرای خرس زورگویی است كه با آزار دیگر حیوانات چهره‌اش روز به روز زشت‌‌تر می‌‌‌شود اما قسمت جالب داستان تصمیمی است كه حیوانات با هم می‌‌گیرند:
«پس از ساعتها مشورت تصمیم عجیبی گرفتند، آن تصمیم عجیب این بود كه، هر چه بیشتر از خرس زورگو اطاعت كنند تا او كارهای زشت خود را ادامه دهد و چهره‌اش زشت و ترسناك‌‌تر شود، شاید وقتی كه خرس فهمید چقدر بدقیافه شده است، از كارهای زشت خود دست بردارد و حیوانات جنگل را راحت بگذارد.»
قصد ندارم با بدبینی همه چیز را توطئه‌‌‌‌آمیز جلوه بدهم امّا برای انحطاط یك جامعه شما راهی بهتر از نوشتن چنین داستان‌هایی برای كودكان سراغ دارید؟
و جالب‌‌‌‌تر این كه در پایان داستان وقتی خرس قیافه زشت شده خود را در آب می‌بیند و فرار می‌‌كند. داستان شكل جنایی پیدا می‌كند.
«هنوز چند روزی از این ماجرا نمی‌‌گذشت كه خرس از ناراحتی سخت بیمار و ضعیف شد، و هر روز بیش از روز قبل نیرو و توان خود را از دست داد. حیوانات جنگل كه منتظر چنین فرصتی بودند، خرس بدجنس را از بین بردند و به سزای اعمالش رساندند. پس از مرگ خرس آرامش و صفا به جنگل بازگشت و حیوانات بار دیگر به زندگی طبیعی خود بازگشتند.»
نتیجه اخلاقی: از زورگو اطاعت كن و ناتوان را بكش.
● كتاب سوم: آموزش رنگ‌‌‌آمیزی و الفبای فارسی و انگلیسی [۳]
روی جلد كتاب نوشته شده جلد اول ولی در صفحه‌‌‌ی داخلی ذكر شده است جلد دوم از R تا Z حتی اگر از این اشتباه فاحش انتشاراتی صرف‌‌ نظر كنیم، خود كتاب به حد كافی ما را منفعل می‌كند.
آموزش رنگ‌آمیزی، الفبای فارسی و انگلیسی آن هم در ۱۲صفحه معجزه‌ای از نوع MP۳ !
در این معجون به كلماتی برمی‌‌خوریم كه باید مثلاً نمونه‌‌ی حروف بكار رفته باشند. از خوش سلیقه‌‌‌گی تهیه‌‌‌كنندگان كتاب است كه لابد از كلمات مأنوسی مثل«فك» و «غریق نجات» استفاده شده!
از این گذشته هیچ رابطه ای منطقی بین حروف انگلیسی و فارسی وجود ندارد بر خلاف اكثر كتاب‌‌های این چنینی كه سعی می‌شود حرف فارسی تناسب آوایی با حرف انگلیسی داشته باشد، در صفحه مربوط به حرف ص(صندوق) حرف R دیده می‌‌شود.
● كتاب چهارم: حسنی گل پسره با عم‌‌‌‌قزی همسفره [۴]
در مورد این كتاب توضیحی لازم نیست و فقط به آوردن ۵ بیت از این منظومه اكتفا می‌‌‌كنم. توجه شما را به وزن ابیات خصوصاً بیت آخر جلب می‌‌‌كنم.
توجه: هر گونه شباهت احتمالی بین این ابیات و بند تنبان كاملاً اتفاقی است.
بعد هم رفتند اصفهان به شهر نصف جهان
دیدند منار جنبان میدان نقش جهان
سی‌‌ وسه پل و عالی‌‌‌قاپو چهل ستون و پل خواجو
رفتند به سوی بازار دیدند سفره قلمكار
گز اعلاء خریدند صنایع دستی را دیدند
● كتاب پنجم: خرگوش دُم پنبه‌‌‌‌ای [۵]
كتابی است كوچك با نقاشی‌‌های نسبتاً قشنگ برای كودكانی كه احتمالاً هنوز خواندن نمی‌‌‌‌‌دانند. داستان به شدت انتزاعی و گیج كننده است. تصور بفرمایید قیافه كودك را در مواجهه با پدیده‌هایی مثل ماشین زمان و یا فرهنگ ناآشنایی كه در آن از «روز استقلال» [آمریكا] یاد می‌‌شود.
● كتاب ششم: علیمردان خان [۶]
این كتاب كه باز نویسی است [ مثلا] از داستان معروف علیمردان خان در ۷ صفحه . فقط لطفا به بیت آخر توجه بفرمایید :
حالا دیگه شده بود با همه دوست دوست شدن با همه كس چقدر نكوست
كافی است این شعر را با شعر علیمردان خان كه نزدیك ۱۰۰ سال پیش مرحوم ایرج میرزا سروده مقایسه كنید تا متوجه شوید چقدر پس رفت داشته ایم.
من كه شخصا ترجیح می دهم به جای چنین اشعار سستی خود كتاب ایرج میرزا را ( حتی با عارفنامه و هزّالی های دیگرش) در دسترس كودك قرار دهم! شما را نمی دانم .
● كتاب هفتم : راز گلستان مخفی [۷]
اگر نقاشی های قشنگ و كودكانه كتاب نبود شاید تصور می كردی چند برگ از تاریخ بیهقی را جلد كرده و به شما فروخته اند .
نویسنده ی محترم كتاب سید علی صالحی( كه امیدوارم همان صالحی شاعر نباشد ) فقط به نثر فاخر اكتفا نكرده و بیانیه های سیاسی را هم چاشنی كارش كرده است :
« صبح روز جمعه بود كه امیر ماهان از سوی مردم انتخاب و جانشین پدر شد , باغبان پیر هم رو به مردم گفت : خوشا بر ملتی كه حاكمشان , حكیم هم باشد ...!
و امیر ماهان به میان مردم آمد و گفت :
باید راز گلستان مخفی بر همه ی مردم ِ من آشكار شود . گلستانی برای همه از گل و كتاب و آزادی ...!
و مردم هفت روز تمام جشنی عظیم گرفتند و جملگی از پی امیر ماهان به سوی گلستان باغبان پیر راه افتادند تا بیایند واز زحمات او سپاسگزاری كنند...»
واین مشت , نمونه خروار كافی است تا از وضع بازار كتاب كودكان آن طور كه هست آگاه شویم.
در این نوشته قصد ندارم تمام گناه ها را گردن ناشران بیاندازم (كه البته این ساده ترین كار است)بلكه معتقدم عمل كرد آنها را باید در وجود یك سیستم معیوب بررسی كرد. با توجه به برنامه های رادیو و تلویزیون وكتاب های درسی و نحوه ی نگرش آموزش و پرورش می توان پی برد چه بر سر ذائقه ذهنی و هنری كودكان می آید. و در این بلبشو , ادارات محترم ممیزی اگر حساسیت های بیمار گونه خود را از مسایل مذهبی وسیاسی با كمك روانشناسان وجامعه شناسان بیشتر معطوف به مسایل بهداشت روانی و تربیتی می كردند و دیگر نهادهای دولتی , یارانه ها را به جای حیف ومیل در راه نور چشمی ها به طور عادلانه تری تقسیم می كردند شاید وضع بهتر از امروز بود. نمی دانم شاید زنگ ها به صدا در نیامده و شاید هم در آمده و ما پنبه در گوش داریم .هر روز هزاران بمب ساعتی بر فكر و روح كودكانمان نصب می كنیم و انفجار های مهیبی را كه در اطرافمان اتفاق می افتند... نه ! انگار هنوز زود است كه جدی بگیریم.

پا نوشت:
۱- زیبای خفته - مترجم : هیلدا ترابی ـ انتشارات راستی نو
۲ـ خرس زور گو ـ نویسنده : حسین نجاتی ـ انتشارات بیكران
۳ـ آموزش رنگ آمیزی و الفبای فارسی و انگلیسی ـ انتشارات شیدوش
۴ـ حسنی گل پسره با عم قزی همسفره ـ نویسنده : ژیلا احمدی ـ نشر معیار
۵ـ خرگوش دم پنبه ای ـ مترجم : میترا هاشم زاده ـ نشر معیار
۶ـ علیمردان خان ـ باز نویسی : كامران كریمی فرد ـ نشر معیار علم
۷ـ راز گلستان مخفی ـ حكایتی از سید علی صالحی ـ تصویرگر : شهرزاد صندوقی
بهنام ناصح

منبع : ماهنامه ماندگار