درخشش زنان مسلمان در عرصه ی علم و فرهنگ در صدر اسلام

زنان صدر اسلام كه از جاهلیتی تاریك رهایی یافته بودند با الهام از آیات قرآن و سنت نبوی در بسیاری از عرصه های زندگی خوش درخشیدند, اما سوگمندانه دیری نپایید كه آداب و رسوم جاهلی در شكلی جدید ـ كه عمدتاً رنگ تقدس نیز بر چهره داشت ـ به جامعه ی اسلامی بازگشت

زنان صدر اسلام كه از جاهلیتی تاریك رهایی یافته بودند با الهام از آیات قرآن و سنت نبوی در بسیاری از عرصه های زندگی خوش درخشیدند, اما سوگمندانه دیری نپایید كه آداب و رسوم جاهلی در شكلی جدید ـ كه عمدتاً رنگ تقدس نیز بر چهره داشت ـ به جامعه ی اسلامی بازگشت و آموزه های وحیانی را به كناری زده, جفایی بزرگ بر زنان رواداشت و آنها را از بسیاری از فعالیت ها از جمله حق فراگیری دانش ـ كه خداوند به نوع انسان عطا كرده بود ـ محروم ساخت.

نویسنده ی محترم در مقاله ی حاضر به درخشش زنان مسلمان در عرصه ی علم و فرهنگ ـ آن هم در عصری كه مسبوق به تاریكی و جاهلیت مطلق بود ـ پرداخته است. این نوشته برگرفته از بخشی از رساله ی دكتری ایشان با عنوان "مشاركت اجتماعی زنان از دیدگاه قرآن و حدیث" است.

● مقدمه

دانش از جمله ی ارزش های والای انسانی است. بدان سان كه نخستین آیات نازل شده بر پیامبر اسلام (ص) از نعمت تعلیم خداوند به انسان سخن گفته است[۱]. همچنین خداوند با سوگند به قلم و نوشته, آن را قابل ستایش شمرده است[۲]. پیامبر اكرم (ص) آهنگ بعثتش را آگاهی دادن و نشر دانش اعلام كرد و فرمود : (بِالتَّعلیمِ اُرسلتُ) و در اجرای این هدف, همگان را به فراگیری دانش فراخواند و از آن بالاتر, وجوب آن را بر مردمان اعلام كرد. علی (ع) از قول رسول خدا (ص) نقل كرده است كه فرمود: (طَلَبُ العلمِ فَریضهء علی كُلِّ مسلم)[۳]. این سخن اطلاق داشته, زن و مرد را دربر میگیرد. سیره ی عملی پیامبر اكرم (ص) در آموزش بانوان در صدر اسلام نیز مؤید این امر است.

علوم از لحاظ اهمیت و وجوب فراگیری, بر دو نوع است:

۱) علومی كه فراگیریش واجب عینی است, مانند فراگیری مسایل دینی و عبادات

۲) علومی كه فراگیریش واجب كفایی است و آن علومی است كه مردم به آن نیازمندند. روایات، مردم را ترغیب به یادگیری هر دو قسم كرده است.

با توجه به اطلاق آیات و روایات مربوط به كسب علم, نمی توان زنان را به فراگیری نوع اول محدود كرد. این در حالی است كه حتی زنان خانه دار نیز جهت تدبیر بهتر شئون منزل و تربیت نیكوی فرزندان به علومی نظیر پرستاری و روان شناسی نیاز دارند. یادكرد این نكته نیز لازم است كه تعلیم زنان تنها در خود آنان مؤثر نیست؛ بلكه به این دلیل كه زن, محور تربیت درخانواده است, در فرزندان و در نهایت در جامعه ی اسلامی نیز مؤثر خواهد بود. از این رو چه بسا اهمیت آموزش آنان, بیش از تعلیم مردان باشد.

● آثار نهضت علمی پیامبر در زنان صدر اسلام

بنابر آنچه مورخان نوشته اند, افراد باسواد در جامعه ی عربستان در هنگام بعثت پیامبر اكرم (ص) انگشت شمار بودند. د رچنین هنگامه ای, پیامبر اسلام, پیام جاودانه ی خود را با مفاهیمی چون (قرائت), (قلم) و (تعلیم) آغاز كرد. زنان كه تا آن زمان بهره ای از دانش نداشتند، با تشویق و رهنمودهای پیامبر, همگام با مردان, نهضت علمی اسلام را بنیان نهادند, به طوری كه دیری نگذشت كه جامعه شاهد درخشش صدها زن مسلمان در رشته های مختلف علوم آن عصر بود. در این جا به معرفی تعدادی از معاریف فرهیخته در برخی از شاخه های دانش می پردازیم.

▪ فراگیری "خواندن و نوشتن" و "شعر و ادب"

مشهورترین چهره های آموزش دیده ی نخستین سال های رسالت پیامبر (ص) عبارتند از: فاطمه (س) حَفصه, ام ّسلمه عایشه, امّ كلثوم دختر عقبه, كریمه دختر مقداد, شفاء دختر عبدالله[۴], جویریه دختر حارث , همسر رسول خدا (ص)[۵].

آمار زنان ادیب و اندیشمند خاندان بنی هاشم و یاران نزدیك ایشان به نسبت از دیگر خاندان ها بیشتر بوده است. به جهت اختصار به ذكر نام تعدادی از این زنان ارجمند بسنده می كنیم.

أروی دختر حارث بن عبدالمطلب, أروی دختر عبدالمطلب, أسماء دختر برادر حضرت علی (ع) امّ حكیم دختر عبدالمطلب, اُمیمه دختر عبدالمطلب, خدیجه دختر عمربن علی بن الحسین, امّ حكیم همسر عبدالله بن عباس (حوریه), رباب دختر امرأ القیس, همسر امام حسین (ع), زینب كبری, سكینه دختر امام حسین (ع) صفیّه, دختر عبدالمطلب, عاتكه, دختر عبدالمطلب, فاطمه زهرا (س) امّالبنین (فاطمه), همسر علی (ع) فاطمه صغری, دختر امام حسین (ع) امّ سلمه, همسر پیامبر (ص) و هند دختر أثاثه بن عباد بن عبدالمطلب[۶].

در میان یاران پیامبر (ص) و طرفداران حضرت علی (ع) نام این زنان ادیب و اندیشمند به چشم می خورد: امّ ذَر, همسر ابوذر غفاری, خَنساء, شاعر مشهور, امّ البراء, دختر صفوان، امّ رَعَلَه القشریه، امّسنان المذحجیه, امّ مسلم بن عبدالله, امّ المیثم, دختر اسود, بكاره الهلالیه , سوده , سوده دختر عماره الهمداثیه, صبیعه, دختر خُزیمه بن ثابت و هند. دختر زید بن مُخرَّمه[۷].

▪ بر مسند تعلیم و در جایگاه فرادهی دانش

در اسلام , آموزش كاری عبادی است كه به طور رایگان انجام می شود. تحصیل و تدریس, تكلیف شرعی و الزامی است. طالب علم پس از فراغت از تحصیل, خدمت به مردم را واجب كفایی می داند. او علم, دین و اخلاق را با هم جمع می كند. به این ترتیب بنا به وظیفه ی دینی و اخلاقی, هر آن كس كه چیزی می‌داند, به تعلیم دیگران می پردازد.

زنان بسیاری در تاریخ اسلام افزون بر فراگیری دانش بر مسند تعلیم نشسته و در فرادهی دانش كوشیدند و بدین سان دانش را گستراندند. الشفاء دختر عبدالله العدویه از قبیله (بنی عدی( نخستین معلم زن در اسلام بود. همو بود كه به (حفصه) همسر رسول خدا (ص) خواندن و نوشتن یاد داد[۸]. او از علم طب و (رقیه نمله)[۹]نیز مطلع بود و رسول خدا از او خواست آن را به حفصه یاد دهد.

از عالمان اهل سنت نقل شده است كه عایشه همسر رسول اكرم (ص) از طب, ستاره شناسی, أنساب, شعر, تاریخ و فقه اطلاع داشت و این علوم را به مردم نیز آموزش می داد. عروه بن زبیر, فقیه‌مدینه, او را چنین ستوده است:

ما رأیت اَحَداً اَعلَمَ بِفقهٍ و لا بِطِبِّ و لا بِشعرٍ مِن عائشهَ

مسند عایشه, نشان از احاطه ی او به علم تاریخ, دقائق احكام و ظرایف عبادات دارد[۱۰].

▪ فراگرفتن سخنان و سیره ی معصومان (ع) و نقل آن

رسول الله (ص) موظف به ارائه دین و حكمت به مردم بود[۱۱]. مردم نیز اعم از زن و مرد ملازم ایشان می‌گشتند تا معارف دینی را بیاموزند. در این امر برخی سخت كوش تر بوده و از هیچ فرصتی غفلت نمی‌نمودند. این فراگیری و تعلیم, گاه در مجالس عمومی صورت می گرفت و گاه در مجالس خصوصی؛ گاه در شكل پرسش و گاه با تدبّر و درایت.

زنان در سده ی نخست در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران توانا و دقیق بودند. نام و شرح حال بیش از ۱۵۰۰ تن از زنان محدّث سده ی نخست در تاریخ ثبت شده است[۱۲]. رسول خدا (ص) درخواست زنان انصار, مبنی بر تشكیل جلسات مجزا از مردان را پذیرفتند و روزهایی از هفته را به ایشان اختصاص دادند تا راحت تر بتوانند مسایل خود را مطرح كنند. برخی پرسش های دینی خود را به طور مستقیم از رسول(ص) می پرسیدند[۱۳].

فاطمه زهرا (س) و بسیاری از زنان رسول الله (ص) معلم زنان بودند. شواهد زیادی وجود دارد كه فاطمه(س) برای زنان جلسات تدریس عمومی داشته است. همچنین زنان به صورت فردی نزد او آمده و مسایل دینی خود را می پرسیدند[۱۴]. با این وصف می باید احادیث بسیاری از آن حضرت نقل شده باشد, اما سیر حوادث, پس از وفات رسول الله (ص) و دگرسانی صحنه ی سیاست و به دنبال آن جریان فرهنگ، منع نقل حدیث و تدوین آن و جلوگیری از نشر فضائل و علوم اهل بیت (ع) و ... موجب شد احادیث اندكی از ایشان به دست ما برسد[۱۵].

امّ سلمه همسر پیامبر(ص) از زنان (كثیر الروایه ) بود. ۳۷۸ حدیث از او نقل شده است كه بی واسطه و یا با واسطه ی همسر سابقش أبوسلمه و فاطمه (س) از رسول (ص) نقل كرده است. بسیاری از زنان و مردان صحابی و تابعی نیز از او نقل روایت كرده اند[۱۶]. آیه ی تطهیر در خانه ی او نازل شد و حدیث كساء از ایشان نقل شده است. همچنین او روایاتی را نقل كرده كه از فتنه های پس از مرگ رسول (ص) خبر می‌دهد. نقل این روایات در واقع دعوت از مردم برای موضع گیری صحیح در برابر این آزمون ها و شداید است. در روایتی از او آمده است:

شهادت می دهم كه رسول الله (ص) می گفت: هر كس علی را دوست دارد, مرا دوست دارد و هركس مرا دوست دارد, خدا را دوست دارد و هركس علی را دشمن می دارد, مرا دشمن داشته است و هركس مرا دشمن می دارد, خدا را دشمن داشته است[۱۷].

منبع: ایسکا

نویسنده: دكتر سهیلا جلالی

منابع و پی نوشت ها

دكتر سهیلا جلالی كندری در سال ۱۳۴۰ در تهران چشم به جهان گشود. پس از پایان تحصیلات متوسطه, ابتدا مدتی در رشته ی ریاضی و علوم كامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف به تحصیل پرداخت. آنگاه رشته ی علوم قرآن و حدیث را برگزیده و مقطع كارشناسی را در سال ۶۹ در دانشگاه تهران با كسب رتبه ی اول به پایان برد. درسال ۱۳۶۹ از پایان نامه ی خود با عنوان"یهود درقرآن" در دانشگاه تربیت مدرس دفاع كرد و باز با رتبه ی اول فارغ التحصیل شد.

در سال ۷۹ با دفاع از رساله ی دكتری خود با عنوان "مشاركت اجتماعی زنان از دیدگاه قرآن و حدیث" از همین دانشگاه فارغ التحصیل شد. كتاب "یهود شناخت" از آثار چاپ شده ی ایشان است. از وی چندین مقاله در نشریات معتبر علمی و در ضمن مجموعه مقالات همایش‌های علمی به چاپ رسیده است. این مقالات عبارتند از: "پژوهشی در اصول اربع مائه" و "اهل بیت در تفسیر كشاف", "جایگاه زن در قرآن كریم","برتری یهود در قرآن و تورات", "زن و حكومت در تاریخ اسلام؛ بازشناسی نگرش ها" و " دو آیه, یك شبهه".

ایشان هم اكنون عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا و معاون آموزشی دانشكده ی الهیات و ادبیات این دانشگاه است.

۱. ر.ك: علق (۹۶)،۵-۱.

۲. ر.ك: قلم (۶۸)، ۱.

۳. محمد باقر مجلسی: بحار الانوار، ج۱،ص۱۷۲.

۴. احمد شبلی: تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه‌ی محمد حسین ساكت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۲۶۲.

۵. خیر الدین الزركلی: الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۱۴۸.

۶. ر.ك: امّ علی مشكور: أشعار النساء المؤمنات، ط۱، قم، سعید بن جبیر، ۱۴۱۳قدرت انتقالی

۷. همان.

۸. ابن حجر عسقلانی: الاصابهٔ فی تمییز الصحابهٔ، بیروت، دارالكتب العلمیهٔ، بی تا، ج۸، ص۱۲۱.

۹. همان، «رقیهٔ نمله» مربوط به علم طب و احتمالاً نوعی روان درمانی است. احتمالاً نمله نوعی مرض پوستی مثل «اگزما» است كه بیمار گمان می كند، مورچه بر روی بدن او حركت می‌كند.

شفا در جاهلیت نیز این كار را انجام می داده است و پس از اسلام آوردن و هجرت، از رسول (ص) برای این كار اجازه گرفت (بخاری از این كار د ركتاب الطب، باب رقیهٔ النبی (ص) یاد كرده است و ترمذی در سنن، كتاب الجنائز، باب فی التعوذ للمریض، رقم ۹۷۳) اما برخی از نویسندگان متأخر آن را علم تزیین خط و كتابت دانسته اند. ر.ك: صلاح عبدالمغنی محمد: الحقوق العامهٔ للمرأهٔ، ط۱، بی جا، مكتبهٔ الدار العربیهٔ للكتاب، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۹۵.

۱۰. احمد خلیل جمعه: نساء اهل البیت فی ضوء القرآن و الحدیث، ط۲، دمشق ـ بیروت، الیمامهٔ للطباعهٔ و النشر والتوزیع، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۷.

۱۱. بقره (۲):۱۲۹،۱۵۱، ۲۳۱؛ آل عمران (۳): ۱۶۴؛ جمعه (۶۲): ۲.

۱۲. احمد شبلی، پیشن، ص۲۶۶. این كتاب آمار خود را به استناد الاصابهٔ، تهذیب الأسماء، تاریخ

---