گوهری صدر نشین در گنجینه شاهکارهای معماری اصفهان

● معروف به: مسجد صدر، مسجد فتح الله
● موقعیت: ضلع شرقی میدان امام
● سال تاسیس: ۱۱ هجری قمری (دوره شاه عباس اول)
● معمار: استاد محمد رضا اصفهانی
● خطاط:علی رضا عباسی
● ساخت این مسجد ۱۸ سال به طول انجامید
● از ویژگی های این مسجد:
▪ نداشتن صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است
▪ چرخش ۴۵ درجه ای که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد
▪ گنبد کم ارتفاع مسجد
▪ محراب بی بدیل مسجد
▪ کتیبه های نفیس و طره های سر در که درون گلدان مرمرین جای گرفته اند
در ضلع شرقی میدان نقش جهان و روبروی کاخ عالی قاپو، مسجدی واقع شده که در دوران صفویه آن را مسجد صدر و فتح الله نیز می نامیدند.
طرح این مسجد در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزارجریب به مرحله اجراء درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود مورد بهره برداری قرار گرفت.
آنچه مسجد شیخ لطف الله را در عداد نمونه های بازار هنر ایرانی- اسلامی قرار می دهد اندازه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف میدان است.
سردر زیبا و پرکار مسجد در سال ۱۰۱۲ به پایان رسید اما بقیه مسجد و تزئینات کاشیکاری آن تا سال ۱۰۲۸ هجری بطول انجامید.
کتیبه سردر که به خط ثلث بسیار زیبا با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده سال ۱۰۱۲ و امضاء علیرضا عباسی خوشنویس برجسته عصر صفوی را نشان می دهد.
نکته ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله است. این نکته را استثنائی بودن مسجد یعنی عدم صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است تأیید می کند.
عدم وجود صحن و مناره در مسجد شیخ لطف الله باعث شده تا رواقی پوشیده از کاشیکاری زیبا و استادانه و پرکار فضای مسجد را به گنبد مربوط کند.
مسجد را شاه عباس اول به احترام و افتخار شیخ لطف الله جبل عاملی روحانی شیعه آن روزگار که از لبنان به ایران آمده بود ساخته است. تا به عبادت اهل حرم و خود وی اختصاص داشته باشد. مدرسه ای نیز در کنار مسجد برای تدریس این دانشمند برجسته ساخته شد که امروز اثری از آن نیست.
شاید به همین دلیل است که جهانگردان اروپائی عصر صفوی که هر بنائی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده اند کمتر از این مسجد مطلب نوشته اند و فقط پیتر و دولاواله به توصیف آن پرداخته است. اوژن فلا ندن فرانسوی نیز در زمان قاجار درباره آن مطلب نوشته است. (یکی از سیاحان خارجی معتقد است به دلیل اختصاصی بودن مسجد کسی را به داخل راه نمیداده‌اند).
از ویژگیهای مسجد چرخش ۴۵ درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران «پاشنه» نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ روی توجه بیننده را جلب نمی کند.
این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.
گنبد کم ارتفاع مسجد حاوی خطوط اسلیمی است که به طرز باشکوهی بر زمینه خاکی رنگ گنبد گسترده شد، هماهنگی بی نظیری را در نقش و طرح و رنگ به نمایش می گذارد.
محراب بی بدیل مسجد شیخ لطف الله که تاریخ ۱۰۲۸ و امضاء محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی را بر خود دارد از شاهکارهای معماری و هنر اسلامی ایرانی است که هر بیننده را به اعجاب و تحسین وامی دارد.
کتیبه خارجی گنبد به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی حاوی سوره های قرآن کریم است. خطوط کتیبه های داخل گنبد مسجد را علیرضا عباسی و خطاط دیگری که شهرت چندانی ندارد و نام او استاد باقر بنا است نوشته اند.
مضمون این کتیبه ها آیات قرآنی و عبارت مذهبی است. علاوه بر آن خطوط بنائی با کاشی مشکی بر زمینه سفید آیات قرآنی کتابت شده است.
در چهارگوشه داخل مسجد نیز بار دیگر آیاتی با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی با کاشی سفید معرق نوشته شده است. در ضلع شرقی و غربی مسجد شیخ لطف الله اشعاری به زبان عربی که آن هم به خط ثلث است نوشته شده که بنا به اظهار کارشناسان سراینده آنها شیخ بهائی است. خطاط این کتیبه ها نیز باقر بنا است.
در جلو مسجد حوض ۸ گوش بسیار زیبائی وجود داشته که پیوسته لبریز از آب بوده است. این حوض را در اواخر دوره قاجار خراب کرده اند.
اگر چه اختصاصی بودن مسجد باعث شده که سیاحان کمتری درباره آن مطلب بنویسند اما می توان ادعا کرد مسجد شیخ لطف الله در عداد آثار شاخص و مشهور عصر صفویه است.
وجود کتیبه های نفیس و طره های سردر که در درون گلدان مرمرین جای می گیرند آنچنان زیبائی جاودانه در ذهن یننده بیدار می کنند که این یقین برای او حاصل می شود که معماری این اثر الهامی بوده است. زیرا دارای حالت ویژه و منحصر بفرد نماز انسان با خداوند است.

منبع : روابط عمومی شهرداری اصفهان