بنان؛ استاد بی بدیل آواز ایران

بنان در اردیبهشت سال ۱۲۹۰ شمسی در تهران متولد شد. وی هشتمین فرزند كریم خان بنان الدوله نوری است، ضمن آنكه مادر بنان برادر زاده ناصر الدین شاه بود. محیط زندگی خانوادگی بنان برای پرورش ذوق و استعداد هنری وی كاملاً آماده بود، چهار پیانو و یك ارگ وسایل مناسبی بودند تا غلامحسین كوچك بتواند با آنها ذوق خود را به وسیله استعدادش بروز بدهد و به علم موسیقی آگاه شود؛ ضمن آنكه مادر غلامحسین دستی در نواختن پیانو داشت و خاله اش «نی» می زد و خواهرانش نزد مرتضی خان نی داود تار مشق می كردند. از این گذشته منزل پدر غلامحسین خاستگاه هنرمندان بزرگ تاریخ موسیقی آن زمان بود از جمله حسینقلی، میرزا عبدالله، درویش خان، رضا قلی خان و ضیاءالذاكرین و مرتضی خان نی داود، كه هرازگاهی در منزل بنان الدوله مجلسی بر پا می كردند و بالطبع غلامحسین كوچك گوشش به نوای موسیقی ملی و نوای ساز و آواز الفت آشنا می شد. استعداد او در موسیقی ضمن شنیدن و در تماس بودن با بزرگان موسیقی نخست با نواختن ارگ منزلشان آشكار شد. بنان بر اثر علاقه توانست قطعه های ساده ای را با این ساز بنوازد و مورد تشویق قرار گیرد. موسیقی در حقیقت بخشی از دلمشغولی های خانوادگی بنان بود: از خواهران، خاله و دوستان پدرش گرفته تا پدرش كه صدایی خوش داشت و به گوشه های آواز ایرانی وارد بود و از موسیقی لذت می برد. غلامحسین بنان می گوید:«ما یك دستگاه فونوگراف (ضبط صوت استوانه ای) در منزل داشتیم كه آواز پدرم روی آن ضبط شده بود. هر وقت تنها بودم این دستگاه را به كار می انداختم و عیناً صدای پدرم را تقلید می كردم. من از صدای پدرم فوق العاده لذت می بردم و امروز كه بدان می اندیشم پیش خود می گویم :«اگر مقتضیات زمان اجازه می داد، پدرم در عوض احراز مقام ولایت یك استان، مسلماً به مقام والای هنری نایل می گشت.» چنانكه خواهران بنان نزد مرتضی خان نی داود به فراگیری تار مشغول بودند، بنان نیز با وجود كمی سن در كلاس خواهرانش حاضر می شد و بعضی مواقع كه خواهرانش گوشه ها را فراموش می كردند وی گوشه ها را برای ایشان زمزمه می كرد، غلامحسین در گوشة اطاق می نشست و به تعالیم معلم توجه می كرد و همین كه خواهرانش از درس گرفتن فارغ می شدند و معلم از خانه می رفت وی با صدایی خوش همان گوشه ها را می خواند. بنان در سن یازده سالگی اولین درس آواز را از مرتضی خان نی داود گرفت، در حقیقت می توان گفت كه بنان توسط نی داود استاد چیره دست تار كشف شد. اولین كسی كه هنر بنان و آتیه درخشانش را حدس زد، نی داود بود. مجالست با این هنرمند برجسته سهم قابل توجهی در پیشرفت بنان داشته است. بنان در سال های بعد، ضمن ادامه تحصیل از سن ۱۳ سالگی به لحاظ صدای خوشی كه داشت نزد اساتیدی چون ضیاءالذاكرین و ناصر سیف به آموختن ردیف های ایرانی پرداخت. از آنجایی كه ضیاء الذاكرین از اولین استادان بنان بود هر وقت كه نامش در صحبت های بنان می آمد با احترام زیاد از او یاد می كرد. ضیاء الذاكرین در فن آواز مهارتی بسزا داشته و مردی متقی و پرهیزكار بود و بیانی جذاب و صدایی مطلوب و محضری گرم داشته است. بنان رموز خوانندگی و لطایف تلفیق شعر و موسیقی را از این خواننده توانا و دانشمند آموخته است و به سبب علاقه مفرطی كه به خوانندگی داشت در فرصت های مقتضی به تعزیه و مجلس روضه خوانی می رفت و از صدای گرم خوانندگان مذهبی و واعظان استفاده می برد. وی بعد از ضیاءالذاكرین نزد ناصرسیف تعلیم گرفت. در سال های بعد از طریق مجالست با هنرمندان و شنیدن صفحات اساتید وقت (مانند طاهرزاده و اقبال السلطان) بیشتر با این هنر مأنوس شد. بنان به ردیف موسیقی ایرانی وارد بود و در تلفیق شعر و موسیقی آوازی حسن سلیقه و مهارت داشت. او وزن قطعه را به درستی رعایت می كرد و دارای گوش دقیق بود و در مركب خوانی برنامه هایی اجرا كرد. طنین صدای او مردانه، گرم و پخته بود كه شنونده را تحت تأثیر قرار می داد. بنان به حالات و اجرای قطعات سنجیده ساخت استادان آهنگساز ایرانی واقف بود و با حسن اجرای آن قطعات، آثاری پایدار از خود باقی نهاد. بنان در كار آواز هوشمند بود و نوآوری و ابتكار وی غیر قابل انكار است. جنس صدای بنان یا كیفیت صدا و یا به قول فرانسویان تمبر (Timbre) یا زنگ صدایش سخت زیبا و دلنشین بود. وی در استفاده از تحریر و غلت ها، پیرو سبك ادیب بوده ولی بر خلاف ادیب برای شعری كه همراه آواز می خواند ارزشی معادل ارزش لحن قائل بود. بنان نخستین خواننده ای بود كه در آواز ایرانی از صدای«فوسه» یا صوت ساختگی استفاده كرده است. همچنین اولین كسی بود كه تا آن زمان به پاره ای از هجاها ارتعاش خاص داد و برخی از سیلاب ها را با «نوانس» و حالتی كه اهل موسیقی به آن كرشندو (CERSCENDO) می گویند ادا كرد. بهترین نمونه آن آواز دیلمان است كه ویژگی از نوانس ضعیف به قوی رفتن در آن به روشنی احساس می شود. قدرت خلاقیت بنان به گونه ای بود كه اگر چندین سه گاه و یا ماهور را می خواند، حتی یكی از آنها شبیه به هم نبود. زیرا هنگام اجرای برنامه از هنر خلاق خویش یاری می جست و برحسب مورد و مفهوم غزل، آن را ارائه می كرد. اساساً نوای بنان به مناسبت حال و هوای شعر، غمگین یا شادمانه می شد. اشعار عاشقانه، عرفانی خطابی و شكوه آمیز، هر یك به مناسبت موضوع، با نوای بنان تغییرآهنگ می یافت. همه كار های بنان حاكی از آن است كه وی معمولاً اول شعر را می فهمید و بعد اجرا می كرد. به خاطر رعایت این اصل گاهی پیش می آمد كه با سرپرست برنامه ها و رهبران اركستر اختلاف پیدا كند. صدای بنان به اصطلاح موسیقی شناسان، عاری از زاویه بود و معمولاً صدا در اختیار و خدمت بنان بود و تارهای صوتی كاملاً همانگونه كه او می خواست حركت می كردند و تحریرهای ویژه خود را با آگاهی كامل ادا می كرد و به خاطر این ویژگی لطف صدای بنان دوچندان می شد كه به خاطر این لطافت به مخملی شهرت یافت. از ویژگی های دیگر صوت و قریحه استاد بنان، بداعت او در«مركب خوانی» بود، یعنی به خاطر تسلط كامل او بر دستگاه ها می توانست به آسانی از دستگاهی به دستگاه دیگر و یا از آهنگی به آهنگی دیگر وارد شود و بازگردد. در شرایطی كه دستگاه های ایرانی اكثراً وجوه اشتراك كمی دارند. شیوه خوانندگی بنان در موسیقی ایرانی نقطه عطفی از آواز جدید ایرانی بوده است كه به جرأت می توان گفت كه وی سبكی مخصوص به خود داشته و صاحب سبك بوده كه باید به نام «سبك بنان» نامیده شود.
شخصیت اجتماعی و صفات بنان
استاد بنان در خانواده ای مرفه و اصیل و اهل هنر پرورش یافته بود، با طبقات تحصیلكرده ایران رفت و آمد داشت و به همین مناسبت از نظر اجتماعی هنرمندی ممتاز بود. وی هنرمندی با حزم و موقع شناس بود و به اقتضای موقعیت و مجلس سخن می گفت و آرمان و ایمان شخصی خودش را به خاطر شخصیت اجتماعی این و آن دگرگون نمی كرد. به آثار هنری علاقه ای مفرط داشت. شیفته نقاشی و شیدای شعر بود. بنان در سال ۱۳۱۵ به سمت بایگان در اداره كل كشاورزی استخدام شد و بعد از چندی به شركت ایران بار در اهواز رفت و سال ۱۳۲۲ به تهران آمد و منشی مخصوص وزیر خواربار شد و بعد از تغییر كابینه به اداره كل غله و نان منتقل شد و در سال۱۳۳۲ بنا به پیشنهاد آقای خالقی، در اداره كل هنر های زیبا استخدام شد و به عنوان معلم آواز هنرستان موسیقی ملی مشغول خدمت شد. وی در سال ۱۳۳۶ در یك حادثه اتومبیل مجروح شد و چشم راست خود را در این حادثه از دست داد و برای مصون ماندن چشم دیگرش به اروپا مسافرت كرد و مورد درمان قرار گرفت. بنان هنر خود را بازاری نكرد و قدر شناخت، از سودجویی و فریب و دورویی بهره ای نداشت و برای به چنگ آوردن مال و موقعیت هنرش را دستمایه قرار نداد، زیرا به جز هنر و اصالت هنر خویش به چیزی نمی اندیشید. چون به ابدیت هنر خود فكر می كرد و به همین خاطر به آرزویش رسید كه می گفت : من تشنه ابدیتم و آرزو داشتم هنرم ابدی بود...
بنان و كار با استادان
علینقی وزیری یكی دو سال پیش از شهریور۱۳۲۰ غلامحسین بنان را شناخت و او را به سبب استعداد و قریحه ای كه داشت، به معاونت خود در مدرسه موسیقی، یعنی روح الله خالقی، معرفی كرد. بنان با استادان و هنرمندان نام آوری چون موسی معروفی، روح الله خالقی، جواد معروفی، مرتضی محجوبی، نصرالله زرین پنجه، اكبر محسنی و علی تجویدی همكاری مستمر داشت. به استناد نظرات استادان موسیقی می توان گفت كه بنان بیشترین تأثیر را از ابوالحسن صبا گرفت و وی برای او به عنوان یك استاد بزرگ موسیقی احترام بسیار قائل بود، در آثار آوازی بنان می توان تأثیرپذیری از ابوالحسن صبا را كاملاً دریافت، زیرا بسیاری از اجرا های به جا مانده از بنان، ردیف های صبا كه برای ویلون نوشته شده است، شنیده می شود. بنان كار را با استاد وزیری آغاز كرد، با تصنیف زیبایی در «راك ماهور» كه از شاهكار های موسیقی ما و از نظر اركستراسیون بسیار زیباست. بعد از وزیری وی كار هنری خود را با شادروان روح الله خالقی و با غزل «سالها دل طلب جام جم از ما می كرد» از حافظ ادامه داد. این اثر خود از كار های بسیار شایسته بنان است كه در سه گاه اجرا شده و در حقیقت بنان با صدای زیبایش جلوه خاصی به آثار وزیری و خالقی بخشیده است.
بنان و رادیو
بنان در سال ۱۳۲۱ خوانندگی رادیو را آغاز كرد. در برنامه های رادیو مربوط به همان سال آواز بنان با همراهی ساز هنرمندانی چون حسین سنجری(تار) شنیده می شد و تا سال های پیرامون۱۳۴۰ با اركستر شماره یك رادیو و اركستر گل های رادیو همكاری داشت. با تأسیس برنامه گلها در نیمه اول دهه ۱۳۳۰ توسط داود پیرنیا، بنان از پایه های اصلی این برنامه بود و در برنامه های بسیاری از قبیل «گل های جاویدان»، «گل های رنگارنگ»، «برگ سبز»، «یك شاخه گل» و... هنرش را نشان داد. در این سالها كه اوج كار و شهرت بنان بود او ساخته های آهنگسازان بسیاری را اجرا كرد كه قبلاً ذكر آنها رفت. بنان همچنین در اركستر ملی به تدریس آواز مشغول بود.

عادل جهان آرای

منبع : خبرگزاری آفتاب