امیر علی شیر نوایی

امیر علی شیر نوایی، مفكر بزرگ، شاعر، ادیب و نویسنده چیره دست روزگار، مرد دین و سیاست، شخصیت معروف و شناخته شده جهانی به تاریخ نهم فوریه سال ۱۴۴۱ میلادی مصادف با هفدهم رمضان المبارك سال ۸۴۴ هجری قمری در هرات، در یك خانواده متدین و روشنفكر چشم به جهان گشود. علی شیر نوایی در چهار سالگی تحصیلات ابتدایی خویش را آغاز و در ده سالگی شروع به شعر گویی كرد. علی شیر نوایی ذواللسانین بود و به زبانهای تركی و فارسی اشعار و داستان های زیادی را به رشته تحریر در آورد.
او در نبشته هایش توده ها را به نیكی، راستی، تقوی، طهارت و آموزش و پرورش فرا خوانده است. یكی از آثار گرانقدر علی شیر نوایی كلیات خمسه وی است. او در آثار و اشعار تركی اش «نوایی» و در نبشته های خود به زبان فارسی «فانی» تخلص می كرد.
علی شیر نوایی چونكه شاعر مبتكر و دانشمند مدبر و نویسنده و سیاستمدار باتدبیر بود و در عین حال برادر رضاعی سلطان حسین بایقرا بود، مورد اعتبار و اعتماد سلطان قرار گرفت و در پست های حساس دولتی ایفای وظیفه نمود و به مقام های عالی نایل گردید. امیر علی شیر نوایی نیز تلاش های پیگیر و مساعی خستگی ناپذیری را جهت تقویت و استحكام حكومت سلطان حسین بایقرا به خرج داد و پیروزمندانه از آب درآمد.
نوایی در آبادانی و شكوفایی كشور نقش سازنده و عمده ای را بازی كرد. مكتب ها، مدرسه ها، مساجد و بیمارستانها و پل ها ایجاد نمود كه تعدادش از ۳۷۰ تجاوز می كرد. با در نظر داشت این حقیقت مسلم و انكار ناپذیر تاریخی علی شیر نوایی در خراسان و تركستان از نظر ایجاد مراكز خیریه شخصیت كم نظیر شناخته شده است. در این خصوص و همچنین تجدید و احیای تمدن و فرهنگ اصیل ناب اسلامی و انسانی از نویسنده های بزرگ جهان و مورخان ممتاز چون دولت شاه سمرقندی و خواند میر و دیگران معلومات مستند و موثق به دست آورد.
علی شیر نوایی كتابهای زیادی از خود به ارمغان گذاشته است كه مهم ترین آن «خمسه» است كه حاوی ۶۴۰۰۰ بیت می باشد. این كلیات اشعار مشتمل بر پنج مثنوی است. بخش اول خمسه را تحیهٔ الابرار تشكیل می دهد كه بیشتر درباره اخلاق و تصوف اسلامی است و چهار بخش دیگر آن داستان ها و افسانه های منظومی است كه به نام های فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سد سكندری و سبعه سیاره در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار دارد كه به سبك امیر خسرو دهلوی و نظامی گنجوی سروده شده و دارای مفهوم و محتوایی عالی است. اثر گرانبهای دیگر نوایی كتاب خزاین المعانی اوست كه حاوی ۵۵۰۰۰ بیت می باشد. همین گونه نوایی كتابی هم به زبان فارسی نگاشته است كه متجاوز از ۱۲۰۰۰ بیت را در بر می گیرد. نوایی در اواخر عمر عزیزش كتاب «لسان الطیر» را به رشته تحریر در آورد كه حاوی ۷۰۰۰ بیت می باشد و در آن از سبك كتاب «منطق الطیر» شیخ فریدالدین عطار پیروی گردیده است. همچنین علی شیر نوایی كتاب محاكمهٔ اللغتین، خمسهٔ المتحیرین، محبوب القلوب، مجالس النفایس و غیره را نوشت كه از شهرت جهانی برخوردار است. علی شیر نوایی بر زبانهای عربی، اوزبكی و فارسی تسلط كامل داشت. به ویژه به زبانهای اوزبكی و فارسی آثار گرانقدری از خود بر جای گذاشته است كه بدین مناسبت به شاعر ذواللسانین شهرت یافته است. نوایی همیشه از اشخاص نیك، مخیر، ساعی، كوشا و پركار قدردانی به عمل آورده و در تقویت و تشویق ایشان از هیچ نوع همكاری دریغ نورزیده است اما بر عكس از عناصر تنبل و بیكاره و باردوش جامعه انتقاد نموده است. نوایی «ذواللسانین» با حافظ «لسان الغیب» درین مورد همنوا به نظر می رسد كه حافظ شیراز با انتقاد از اهل زمانه سروده بود:
اسب تازی شده مجروح بزیر پالان طوق زرین همه در گردن خر می بینم
نوایی گفته است:
ای نوایی خلق نی كوردیم عجایب بی تمیز
سو كیلتیر گن خوار و زار و كوزه سیند ییرگن غریز
علی شیر نوایی شخص كریم و بخشنده بود از دانشمندان، فضلا و شاعران قدردانی بعمل می- آورد، پرفسور براون او را به مالیناس سیلینوف رومی تشبیه كرده است، زیرا كه علماء و دانشمندان دور و برش حلقه می زدند. علی شیر نوایی یكی از ارادتمندان خاص مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی بود، جامی بیشتر نبشته هایش را به تقاضای علی شیر نوایی برشته تحریر درآورده است. مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی به سال ۸۹۸ ه مصادف با ۱۴۹۲ م چشم از جهان فرو بست و به رحمت ایزدی پیوست و علی شیر نوایی مرثیه ای را به شكل تركیب بند نوشت كه مشتمل بر هفتاد شعر است. تركیب بند نوایی با شعر زیر آغاز می شود:
هر دم از انجمن چرخ جفایی دیگر است هر یك از انجم او داغ بلائی دیگرست
میر علی شیر نوایی به زبانهای تركی و فارسی كتاب های زیادی نوشته است كه كتاب های زیر را می توان از مهمترین آنها شمرد:
۱ـ چهار دیوان غزلیات مشتمل بر: الف ـ غرایب الصغر ب ـ نوادر الشباب ج ـ بدایع الوسط د ـ فواید الكبر.
۲ ـ خمسه كه مشتمل بر: تحیهٔ الابرار، فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سد سكندری و سبعه سیاره.
۳ ـ مثنوی لسان الطیر، ۴ ـ تذكره مجالس النفائس، ۵ ـ سراج المسلمین، ۶ – اربعین منظوم، ۷ ـ نظم الجواهر، ۸ ـ محبوب القلوب، ۹ ـ تاریخ انبیا ۱۰ ـ تاریخ الملوك العجم، ۱۱ ـ نسائم المحبه، ۱۲ ـ رساله عروضیه، ۱۳ – خمسهٔ المتحیرین، ۱۴ ـ محاكمهٔ اللغتین، ۱۵ ـ حالات پهلوان اسد، ۱۶ ـ حالات سید حسن اردشیر، ۱۷ ـ مفردات در فن معما، ۱۸ ـ قصه شیخ صنعان، ۱۹ ـ مناجات نامه، ۰ ۲ ـ منشات تركی، ۲۱ ـ دیوان فارسی، ۲۲ ـ منشات فارسی، ۲۳ ـ میزان الاوزان، ۲۴ ـ مكارم اخلاق.
علی شیر نوایی به سال ۸۸۰ هجری مصادف با ۱۵۰۱ میلادی این دار فانی را به قصد آن دار باقی ترك و به رحمت ایزدی پیوست.

اسدالله محقق

منبع : بنياد انديشه اسلامي