سهم ایران از بازار هزار میلیارد دلاری نانوتکنولوژی

نانوتكنولوژی یا فناوری نانو یكی از تكنولوژی های نوین است و انتظار می رود بازار ۱۰ سال آینده آن به مرز هزار میلیارد دلار برسد. نانو واحد مقیاسی در حد یك میلیاردیم متر است و تلاش برای دستیابی به این سطح از فناوری های بسیار ریز به شدت ادامه دارد.
مطابق برآوردها اگر كشور ما بتواند در این زمینه سرمایه گذاری سالیانه چندمیلیون دلاری انجام دهد در بازار آینده این فناوری قادر خواهد بود یك درصد معادل ۱۰ میلیارد دلار از بازار جهانی را به دست آورد. در گفت وگو با دكتر رؤیا آقا بابازاده، عضو هیأت علمی پژوهشگاه صنایع رنگ به بحث در مورد ضرورت سرمایه گذاری كشور ما در این حوزه از فناوری پرداخته شده است كه در پی می آید.در حال حاضر حدود ۳۰ كشور دنیا در حوزه نانوتكنولوژی فعال هستند و پیش بینی شده در ۱۰ سال آینده بازار هزار میلیارد دلاری محصولات نانو شكل بگیرد. اگر فرض براین باشد كه این بازار تحقق پیدا كند احتمال موفقیت ایران در چه حوزه هایی از این تكنولوژی نوین قابل تصور است؟
با آنكه كشورهای فرانسه، ایالات متحده، ژاپن، آلمان و بریتانیا دراین زمینه پیشتاز هستند و كشورهای چین و هند هم دراین زمینه به طور جدی فعالیت می كنند ولی كشوری مثل «لیتویا» هم وجود دارد كه در زمینه نانوتكنولوژی پیشتاز است. شاید اصلاًندانیم كه در دنیا چنین كشورهایی وجود دارند. با این حال آمارهای جهانی نشان می دهند كه این كشورهای كوچك و ناشناخته هم به اندازه ای فعال هستند كه نام آنها در سایت های بین المللی بیاید.
مطرح شدن نام برخی كشورها الزاماً به آن معنانیست كه تعداد پژوهشگران و كیفیت كار آنها چشمگیر شود و به قول معروف اجتماع علمی درچنین جوامعی به وجود آمده باشد؟
وقتی فعالیت های آنها در آمارها می آید، یعنی حد تحقیقات این كشورها به مرحله ای رسیده كه دیگر می توانند جزو آمارها بیایند. موقعی كه این كشورهای كوچك در این زمینه سرمایه گذاری می كنند، نشان می دهد این قضیه بسیار جدی تر از آن چیزی است كه ما تصور می كنیم. در چنین وضعیتی، ماكه درآمدهای هنگفت حاصل از فروش نفت را داریم باید در این زمینه با هوشیاری بیشتری اقدام كنیم.
تا به حال در كشور ما در زمینه نانوتكنولوژی سرمایه گذاری هایی صورت گرفته و بهتر است این كار را ادامه دهیم. امكان دارد در مسیری كه حركت می كنیم اشتباهی هم صورت گرفته باشد ولی باید سعی كنیم این خطاها را رفع كنیم تا به آن هدفی كه می خواهیم، برسیم. مثلاً همین مقوله بین رشته ای بودن نانوتكنولوژی باعث می شود به كار و فعالیت گروهی روی بیاوریم و با همكاری یكدیگر، توسعه علمی كشور را پیش ببریم. برای مثال متخصصان فیزیك، شیمی و علوم پایه در زمینه تئوریك می توانند به من كمك كنندو در ادامه هم می توانم از متخصصان صنایع، بازرگانی و محیط زیست هم كمك بگیرم. با این نوع همكاریها بهتر می توان در جنبه های بازاریابی و خطرات زیستی این تكنولوژی دست به كار شد. وقتی متخصصان چند رشته مختلف در كنار هم كار كنند محصولی هم كه تولید می شود یك محصول با كیفیت و برخوردار از تكنولوژی نوین است. چنین محصولی موردقبول مهندسان ایرانی قرار می گیرد. چون به جهت علمی ،كاركرد و ساختاری آزمایش های لازم روی آن انجام شده و می تواند در بازار فروش با استقبال روبرو شود.
احتمال دارد تحقق آن بازار پیش بینی شده برای كشور ما هم به صرفه باشد كه در این زمینه سرمایه گذاری كنیم؟
باید اجازه بدهیم در مراكز تحقیقاتی و آزمایشگاههای ما، تحقیقات لازم انجام بشود. در مرحله بعد با تبدیل این تحقیقات به اختراع و محصول است كه مشتری عمده ما یعنی صنایع بایستی قانع شوند كه این نوع محصول را در تولیدات شان به كار بگیرند. الآن مراحل تحقیق و تست تولیدالیاف ضدچروك و ضد لك تمام شده و حتی برخی تولید كننده ها كه از نظر اقتصادی، وضعیت بهتری دارند آماده سرمایه گذاری دراین زمینه هستند. اگر این تولید كننده های بزرگ دنیا در این زمینه دچار ضرر و زیان شوند در زمینه های دیگر آنقدر سود دارند كه به توسعه این فناوری كمك كنند یا دولتها ممكن است كمك های مالی لازم را به آنها ارائه دهند.
در بازارهای اروپا پیراهن هایی با تكنولوژی نانو تهیه و عرضه شده است و یا جوراب هایی به فروش می رسد كه ضد بو و ضد حساسیت هستند ولی قیمت آنها چندبرابر جوراب های معمولی است.
بنابراین قیمت این نوع جورابها به حدی نرسیده كه با استقبال مردم روبرو شود. پیراهن های ضدچروك و ضد لكه هم با قیمت های بالا به بازار آمده است. اما تا وقتی «مدگرایی » رایج است و مشتری هم هرساله به دنبال تغییر «مد» لباس است، استفاده از لباس های گرانقیمت ضدچروك رواج پیدا نمی كند. در حالی كه این نوع لباسها دیگر به شست وشو و اتوكردن نیاز ندارند و رنگ آنها تغییر نمی كند. اما به دلیل تغییر مد، اروپایی ها ترجیح می دهند از همان لباس های معمولی استفاده كنند.
پس مدگرایی در تضاد با این فناوری جدید قرار می گیرد؟
دقیقاً در تضاد قرار می گیرد. برداشت من این است كه به خاطر این ویژگی ها، كاربردهای خاصی برای استفاده از این نوع الیاف پیدا كنیم. یكی از این كاربردها كه با سلامت جامعه هم ارتباط دارد استفاده از الیاف نانویی در تهیه روپوش ها و لباس هایی است كه در كارخانه های تولید موادغذایی موردنیاز است. اگر تمام كارگران این كارخانه ها ، روپوش هایی بپوشند كه ضد لك، ضد چروك و ضد باكتری است و امكان آلوده شدن مواد غذایی و كارگران را از بین ببریم، به ارتقای سلامت جامعه كمك كرده ایم.
این كاربردها، كاربردهای جذاب و سودمندی است ولی ما توانمندی آن را داریم كه دراین زمینه ها سرمایه گذاری كنیم؟
اتفاقاً در ایران تحقیقات لازم در این زمینه دارد انجام می شود ولی باید توجه داشت كه فرهنگ سازی هم مقوله بسیار مهمی است . اگر ما به گونه ای فرهنگ سازی كنیم و همه افراد لباس هایی را خریداری كنند كه با استفاده از فناوری نانو، دیگر چروك نمی شود ولی قیمت آن بالاتر از لباس های معمولی است. ممكن است مادری این جور لباسی برای فرزندش بخرد ولی همان بچه اگر موقع بازی فوتبال با زمین برخورد كند لباس ضدچروكش پاره می شود و قابل استفاده نیست . به عبارت دیگر از چنین الیافی در مراكز تجاری، صنعتی و یا در لباس آتش نشانان استفاده كنیم. ما می توانیم با بهره گیری از فناوری نانو، لباس هایی بسازیم كه ضد آتش باشد. اگر چه الآن هم پارچه ضدآتش تولید می شود ولی تا دمای خاصی گرما را تحمل می كند. احتمالاً با این فناوری می توانیم لباس های مقاومتر تولید كنیم. با این كار می توانیم باعث شویم آتش نشانان در اطفای حریق، راحت تر فعالیت خود را انجام دهند. از این فناوری می توان در تهیه لباس های نیروی انتظامی استفاده كرد و باعث شد لباس های این نیرو كمتر دود بگیرد و كثیف بشود. بنابراین با چنین عملی، نیروی انتظامی ما مرتب تر و منظم تر خواهد بود و ضمناً هزینه شست وشو هم پایین می آید. رنگ لباس نیروی انتظامی هم ثابت است و تابع مد نیست. اگرچه هزینه پارچه گرانتر است ولی در مقابل هزینه شست وشو ندارد، همواره تمیز و مرتب می ماند و نیازی به تعویض مكرر لباس نیست. بنابراین دقیقاً می توان حساب كرد كه تولید لباس نیروی انتظامی با استفاده از فناوری نانو مزیت دارد یا نه.
به بیان دیگر شما می خواهید بگویید دهك های بالای درآمدی مشتریان بالقوه كاربری های عمومی این تكنولوژی هستند؟
دهك های پایینی هم می توانند از این نوع محصولات استفاده كنند ولی لازم نیست كه حتماً بدانند كه جنس این محصولات از نوع نانو است.
اما شما بحث فرهنگ سازی را مطرح كردید؟
فرهنگ سازی به این معنا نیست كه ما به صورت مكرر در همه رسانه ها كلمه نانو را به كار ببریم. اگر خانم خانه داری یك وسیله و دستمال پاك كننده ای خریداری كند كه با آن بتواند هم چربی های دیوار آشپزخانه را پاك كند و هم آن دستمال تا یك ماه كثیف نشود، چه نیازی دارد كه بداند با فناوری نانو آن را درست كرده اند یانه. برای او مهم این است كه این محصول با قیمت مناسب به دست او برسد.
این فرهنگ سازی در حوزه عمومی به چه صورت بهتر است انجام شود؟
در این زمینه می توان از متخصصان حوزه علوم انسانی دعوت كرد تا در مورد این مسائل و اینكه تأثیرات جانبی این تكنولوژی چیست بررسی لازم به عمل آورند. به هر حال، این تكنولوژی جدید، خطراتی هم دارد كه باید بررسی شود ولی بسیاری از مشكلات و خطرات قابل حل است. اطلاعات لازم در این زمینه باید در كنار مباحث فرهنگ سازی به مردم منتقل شود. در برخی موارد می توانیم محصول بهتری به جامعه عرضه كنیم ونام نانو را هم نیاوریم. چون تكرار نام نانو باعث می شود یكسری سوءاستفاده از آن بشود.
من خودم وارد مغازه ای شدم كه اسم نانو روی یك محصول درج شده بود. اگر یك فرد عادی و غیرمتخصص، آن محصول را ببیند، فروشنده هم از كمبود آگاهی او استفاده می كند و قیمت جنس نانویی و غیرنانویی را می گوید. مشتری هم فرضاً از رسانه ها شنیده كه جنس نانویی چه مزایایی دارد ولی نمی داند كه واقعاً آن محصولی كه نام نانو روی آن هست با استفاده از فناوری نانو ساخته شده است یا خیر.در همان مغازه، وقتی كه بیشتر دقت كردم متوجه شدم كه آن جنس، نانویی نیست و فقط در اسم شركت از كلمه نانو هم استفاده شده بود. بنابراین ممكن است فروشندگانی باشند كه با استفاده از عدم اطلاع دقیق مردم به دنبال سودجویی باشند.
با توجه به این موضوع، باید نتیجه گرفت كه فرهنگ سازی هم نباید انجام شود؟
البته باید بدانیم فرهنگ سازی را برای چه محصولاتی و چگونه انجام دهیم.
وقتی افراد جامعه از سواد تخصصی لازم در زمینه فناوری نانو برخوردار نیستند نمی توانند محصولات نانویی را از غیر آن متمایز سازند؟
اقدام مهمی كه در این زمینه باید انجام داد این است كه قوانینی تدوین كنیم و شرایطی را برای به كارگیری كلمه «نانو» در نظر بگیریم. باید در مورد استفاده از كلمه نانو حساس باشیم. وقتی ما فرهنگ سازی می كنیم ولی در عوض اجازه می دهیم كه هر كسی و به هر شكلی از این كلمه استفاده می كند، جامعه باید ضررش را متحمل شود. در حالی كه در بسیاری از موارد لازم نیست كه در این زمینه تبلیغ مستقیم داشته باشیم.
در چه مواردی این تبلیغ، ضروری است؟
در سطح مدیران باید تبلیغ ما علمی، مستند و مبتنی بر اعداد و ارقام باشد؛ چه مدیران بخش های دولتی و چه مدیران بخش های خصوصی و بایستی آنها را تشویق به سرمایه گذاری كرد. برای آشنا شدن محققان هم باید تبلیغ كافی انجام شود تا آنها علاقه مند شوند و علم و تخصص خود را در این زمینه به كار گیرند. چون ما، در این مورد پتانسیل های خوبی داریم. الآن، مراكز تحقیقاتی دنیا دنبال جذب محققان، دانشجویان و فارغ التحصیلان جوان ما هستند. بنابراین، از این نظر پتانسیل علمی بالایی داریم. ما باید امكانات لازم را در اختیار آنها قرار بدهیم و از این طریق، محققان بتوانند با استفاده از این امكانات، توانمندی های خود را در داخل كشور به كار گیرند.
از گفته های شما می توان نتیجه گرفت در حوزه عمومی نباید تبلیغ خاصی در خصوص نانوتكنولوژی انجام شود؟
من نباید را مطرح نمی كنم. می توانیم دسته بندی كنیم كه اگر در این زمینه ما تبلیغ می كنیم تا چه حد اطلاعات بدهیم، حوزه تبلیغی مان زیاد باشد یا نه و اصولاً در چه برنامه هایی می توان به تبلیغ و ترویج این تكنولوژی پرداخت.
می خواهید بگویید تبلیغ عمومی باشد ولی نظارت و بازرسی در مورد شیوه و چگونگی به كارگیری كلمه نانو هم در نظر گرفته شود؟
بله؛ تبلیغ عمومی هم باید زمانش مشخص باشد. مثلاً ۲ درصد از برنامه های صبح تلویزیون به تبلیغ نانو اختصاص داده شود ولی در برنامه های شبانه و علمی درصد این تبلیغ بالا برود. در اخبار علمی هم باید مشخص بشود چه مقدار باید به این مقوله توجه شود. همه این موارد بایستی تجزیه و تحلیل بشود. چون وقتی فرهنگ سازی می كنیم مجبور هستیم نقاط ضعف و منفی و خطرات را هم بگوییم. بالاخره ما می دانیم كه ذرات نانو از اندازه سلول های پوست انسان ریزتر است.
اگر انسان با مواد نانو كار می كند باید مراقب باشد این ذرات جذب پوست ما نشود. حتی این ذرات می توانند از مجرای تنفسی انسان عبور كنند و جذب ریه بشوند. چون ریه ما ساختاری دارد كه می تواند این نوع ذرات راجذب كند.
موقعی كه بیش از اندازه اطلاعات بدهید، بایداین اطلاعات را هم منتشر كنید و ممكن است مردم نسبت به این تكنولوژی، واكنش منفی نشان دهند. در حقیقت این كار، اثر منفی روی فرهنگ سازی بر جای می گذارد. در این حالت باید تعادلی برقرار كنیم و افرادی كه قرار است از فناوری نانو استفاده كنند حتماً باید مخاطراتش را بدانند تا خودشان را از خطر حفظ كنند.
تصور می كنید بازار داخلی ما در چه بخش هایی متقاضی به كارگیری محصولات نانویی خواهد بود؟
در صنایع اصلی ما مثل پتروشیمی و خودرو می توانند به صورت گسترده از این فناوری استفاده كنند. مخصوصاً در ساخت خودرو در بسیاری از بخش هایش می توانیم استفاده كنیم. از پوشش روی شیشه كه الآن مطرح است به عنوان ضدبخار و ضدمه. در رنگ ماشین می توان با افزودن درصد خاصی از مواد نانویی مقاومت به خراش ، سایش و رنگ پریدگی را افزایش دهیم ولی براقیت و كیفیت و زیبایی آن هم كاهش پیدا نكند. در اگزوز خودرو با استفاده از این تكنولوژی می توانیم به تقلیل آلودگی هوا كمك كنیم. برای تهویه هوای داخل اتومبیل و مقاومت بیشتر داشبورد هم از این فناوری می شود استفاده كنیم. در تهیه صندلی خودرو هم می توان از پارچه ای استفاده كرد كه ضدلك باشد و در این صورت نیازی به روكش اضافه نخواهد بود. در بحث مصرف دارو هم می توان نانوروبات هایی ساخت كه مقدار دارو را مستقیمآً به موضع مورد نظر انتقال می دهند و می توانیم از پخش شدن مواد دارویی در بدن جلوگیری كنیم.
برای مثال می توانم بگویم كه سالیان متمادی است كه ما از «دوده» در تولید لاستیك اتومبیل استفاده می كنیم. سایز و اندازه دوده در مقیاس نانویی است. در گذشته هم نمی گفتند كه چون دوده اندازه اش اینگونه است آن را در تولید لاستیك به كار گیرید. می گفتند چون دوده باعث افزایش خواص لاستیك می شود آن را اضافه كنید. حالا ما باید بیاییم ببینیم «دوده» به چه دلیل، خواص لاستیك تولید شده را افزایش می دهد. نه اینكه فقط اسم را عوض كنیم و بگوییم با افزایش نانوكربن و نانوگرافیك می توان كیفیت لاستیك را ارتقا داد. به هر حال، نانوكربن همان دوده است. اما صرفاً با تغییر اسم، موفقیت به دست نمی آید. ما اگر ویژگی دوده را كشف كنیم و بدانیم این ماده نانویی به چه شكل تأثیرگذار است یك مرحله جلوتر هم می توانیم برویم. بالاخره وقتی الآن ۱۰ درصد دوده اضافه می كنیم، زمانی كه ویژگی آن را كشف كنیم با توجه به بررسی های علمی كه انجام داده ایم می توانیم ۵ درصد از این ماده را به كار گیریم و صرفه جویی هایی به عمل بیاوریم و به همان كیفیت دست پیدا كنیم.
با توجه به تخصص و تجربه تان و شناختی كه از امكانات مرتبط با این علم و تكنولوژی دارید، سرمایه گذاری در چه حوزه مشخصی می تواند پتانسیل علمی جامعه را به صورت بالفعل درآورد و بازدهی قابل توجهی به دنبال داشته باشد؟
نانوتكنولوژی یك فناوری در حال رشد است و در هیچ كشوری با قاطعیت مشخص نكرده اند كه باید در چه بخشی از این تكنولوژی اولویت گذاری كنند. در كشور ما هم فعالیت های خوبی صورت گرفته ولی اولویت های تحقیقاتی چند بار جابه جا شده است. الآن اولویت هایی در وزارت علوم و مراكز تحقیقی كشور تعیین شده ولی باید این قابلیت را داشته باشیم كه در صورت لزوم این اولویت ها را تغییر دهیم. الآن تحقیقات بنیادی ما در زمینه بیوتكنولوژی در حال انجام است و باید فعالیت در این زمینه را ادامه داد. در كنار تحقیقات بنیادی ، باید به تحقیقات كاربردی توجه كنیم و به اصطلاح بازارنگر هم باشیم. چون این تحقیقات كاربردی و تولید محصول است كه می تواند موفقیت ما را تضمین كند.
به همین دلیل می گویم كه باید تحقیقات را ادامه داد و اولویت های مختلف را هم در نظر بگیریم.
هنگامی كه ما اولویت های اصلی را در صنایع پتروشیمی، گاز و خودرو تعیین می كنیم باید وارد جزئیات این اولویت های تعیین شده نیز بشویم. همان كاری كه كره جنوبی، ایالات متحده، چین و تایوان انجام داده اند. ژاپن هم در ابتدا به صورت عام اولویت هایش را تعریف می كرد. با توجه به موفقیت ژاپنی ها در زمینه میكروالكترونیك، منطقی است كه اولویت های خود را در این بخش از میكرو به واحد كوچكتر نانو برسانند.
مثلاً در زمینه خودروسازی می توان گفت سالیان متمادی است پیل سوختی وارد بازار شده ولی هنوز قیمت آن به حدی نرسیده است كه بازارپسند باشد و مردم حاضر باشند به جای سوخت های فسیلی از پیل سوختی استفاده كنند.
بنابراین در چنین وضعیتی باید وارد حوزه های تحقیقاتی مختلف بشویم و منتظر باشیم مطالعات و طرح های تحقیقاتی ما به نتیجه برسد تا ما بدانیم چه توانمندی هایی در زمینه پیشبرد نانوتكنولوژی داریم. یك موقع هست كه توانایی انسانی داریم ولی توانایی تجهیزاتی را نداریم و بایستی توانایی تجهیزاتی را ایجاد كنیم. به همین دلیل ما الآن به طور قاطع نمی توانیم اولویت های كشور را در زمینه نانوتكنولوژی نام ببریم و بگوییم الزاماً برنامه ریزی ها و سرمایه گذاری های ما باید بر چنین مواردی تأكید كند.

منبع : ایران

منبع : روزنامه ایران