سرطان قابل درمان است

● برخی از شیوه های مرسوم درمان بدخیمی
۱-جراحی قدیمی ترین_ و همچنان وسیع ترین_ شیوه درمان سرطان محسوب می شود.
۲-در شمار زیادی از موارد سرطانی، روش پرتودرمانی بر روش جراحی برتری دارد.
۳-عملكرد اغلب داروهای شیم درمانی روی سلول های انسانی، مانند برخی از آنتی بیوتیك ها روی باكتری ها است، بدین نحو كه با تداخل در فرآیند همانندسازی DNA از تكثیر سلول ممانعت به عمل می آورند.
امروزه، روش های جراحی پرتودرمانی، شیمی درمانی، هورمون درمانی، درمان های تركیبی، لیزردرمانی و ایمنی درمانی در درمان بسیاری از سرطان ها به كار می رود، كه البته، بحث تفصیلی پیرامون هر مورد فرصت مستقلی را می طلبد. اگرچه روش های آینده و به طور عمده متكی بر زیست شناسی و ژنتیك مولكولی، به مراتب موثرتر خواهند بود، كه بحث پیرامون آن موارد نیز نوشتارهای جداگانه را طلب می كند. مستقل از استفاده بهینه از هریك از روش های جاری، درمان سرطان های داخلی اغلب عوارض كناری یا فرعی دارد و به علاوه، اشتباه های كنونی تشخیص سرطان، در میانگین رقمی در حدود ۸/۱۱ درصد است. اگرچه تلاش های فزاینده همواره حول این مهم متمركز بوده است كه درمان های ضدسرطان قابل اطمینان، موثر، دارای اثر انتخابی روی سلول های توموری و عدم آثار فرعی باشد، و مهمتر آنكه قادر باشد فرد مبتلا را به طور ثابت به وضعیت عادی برگرداند. این كوشش ها، البته نتایج نسبتاً موفقیت آمیزی در پی داشته است.
● جراحی درمانی
جراحی قدیمی ترین_ و همچنان وسیع ترین_ شیوه درمان سرطان محسوب می شود. برداشت یك تومور با جراحی هم سریع و هم موثر است و بیشترین درمان های نسبی سرطان را شامل می شود. جراحی نیز می تواند احتمال برداشت تومور به طور كامل را فراهم آورد، زیرا با استفاده از آسیب شناسی مشاهده لایه ای از سلول های طبیعی پیرامون سلول های تومور امكان پذیر است.
شیوه جراحی درمانی، كه به طور نمونه تنها در حدود ۱۸ درصد از سرطان های ریه كاربر دارد، متأسفانه دربردارنده كاستی های مهم و جدی متعددی نیز هست، كه موارد زیر از اصلی ترین آنها محسوب می شوند:
الف- در روش های جراحی كه برای برداشتن اعضای سرطانی بدن انجام می گیرد، به طور معمول میزان جراحت بالا است، به نحوی كه آثار منفی جنبی در طول زندگی بیمار برای او ایجاد ناراحتی می كند.
ب- برداشت توده توموری قابل رویت توسط جراح، حذف تمام سلول های سرطانی را كه به شیوه های معمول قابل مشاهده نیستند، تضمین نمی كند. برای مقابله با این مشكل، جراح ممكن است مقادیر زیادی از بافت سالم را نیز برداشت كند كه این امر به علاوه جراحی های عمده و بیهوشی عمومی نیز به نوبه خود ضایعات و آسیب های احتمالی جدی در سلول ها و بافت های سالم برای فرد بیمار در پی دارد.
ج- احتمالاً جدی ترین محدودیت شیوه جراحی، عدم امكان استفاده از آن برای سرطان هایی است كه در بدن متاستاز داده اند.
با این وجود، هم اینك فنون جدید جراحی برای عملیات بسیار ظریف كه به جراح امكان مشاهده دقیق مواضع توموری را به هنگام عمل می دهد، مورد استفاده قرار می گیرد. اگرچه این روش ها كه در مقایسه با شیوه های مرسوم به فناوری های بسیار پیشرفته نیاز دارند، مخاطرات را به طور موثر كاهش می دهند، اما به دلایل متعدد از جمله پیچیدگی و هزینه بالا با آنكه به كارگیری آنها به مرور زمان در حال افزایش است، هنوز كاربرد وسیع ندارند.
● پرتودرمانی
در شمار زیادی از موارد سرطانی، روش پرتودرمانی (Radiotherapy) بر روش جراحی برتری دارد. با این شیوه، توسط پرتوهای قدرتمند ایكس یا گاما، نواحی توموری فرد مبتلا به مناسب ترین شیوه ممكن مورد تابش قرار می گیرد. با پرتودرمانی یا به طور مستقیم آسیب ژنتیكی كافی به سلول ها وارد می شود یا فرآیند مرگ سلولی برنامه ریزی شده (Apoptosis) القا می شود.
از آنجا كه در پی پرتودهی، بافت های سالم در مقایسه با سلول های سرطانی، به مراتب بهتر می توانند بهبود یابند، ساختارهایی كه رشد سرطانی را احاطه كرده اند و بافت های طبیعی تا حدود قابل توجهی می توانند از معرض آسیب در امان بمانند. سرطان های دهانه رحم و مراحل اولیه سرطان های پروستات و هوچكین به طور معمول به خوبی با پرتودرمانی قابل درمان هستند. این شیوه، به ویژه برای درمان سرطان حنجره و بی آنكه توانایی صحبت كردن بیمار دچار خدشه شود، حائزاهمیت است.
علاوه بر امكان عدم آسیب به سلول های طبیعی، پرتودرمانی در مقایسه با جراحی درمانی، مزایای دیگری نیز دربردارد. به طور نمونه، پرتودرمانی می تواند گسترش های میكروسكوپی بافت سرطانی پیرامون یك تومور را (كه معمولاً در جراحی امكان پذیر نبوده یا بسیار دشوار است) از بین ببرد. پرتودرمانی همچنین در بیماران مسن و ضعیف كه در برابر جراحی و بیهوشی عمومی به شدت آسیب پذیر هستند، شیوه نسبتاً مطمئنی محسوب می شود. مبتلایانی كه به شیوه پرتودرمانی، مورد درمان قرار می گیرند به طور جاری پنج تا هشت هفته از درمان روزانه را بدون نیاز به بستری شدن در بیمارستان دریافت می كنند.
پرتودرمانی به رغم جاذبه ها و مزایای متعدد آن، مشكلات و معایب چندی نیز دارد كه كفایت آن را به طور جدی زیر سئوال برده است. به طور نمونه، در برخی موارد پرتودرمانی مانند جراحی در ریشه كنی تمام سلول های سرطانی یك تومور، ناموفق است و مانند جراحی قادر به درمان سرطان هایی كه به طور وسیع دستخوش متاستاز شده اند، نیست، زیرا پرتودهی به میزان كافی برای تمام بدن و به منظور كشتن سلول های سرطانی كه به شدت گسترش یافته اند، می تواند نابودی برخی از بافت های حیاتی بدن را نیز در پی داشته باشد. در چنین مواردی، فرد بیمار باید از شیمی درمانی (Chemotherapy) یعنی داروهای ضدسرطانی كه توسط سیستم گردش خون به تمام نقاط بدن حركت می كنند، استفاده كند.
شایان ذكر است در پژوهشی گسترده كه اخیراً توسط یك گروه از پژوهشگران انگلیسی صورت گرفته است، مشخص شده است كه عكسبرداری با پرتوایكس، حتی با میزان پایین، خطر بروز سرطان را در پی دارد. برای درك اهمیت این یافته، كافی است اشاره كنیم كه در حال حاضر بسیاری از رادیولوژیست ها و آزمایشگاه های رادیولوژی میزان پرتو ایكس تا حد۵۰۰ راد (واحد پرتو) را بی ضرر به حساب می آورند، در حالی كه پژوهش های وسیع نشان داده است كه میزان ناچیزی از این پرتو در حد نیم راد نیز ابتلای فرد را به سرطان به میزان قابل توجهی افزایش می دهد!
● شیمی درمانی
روزانه شمار زیادی از تركیبات متفاوت به عنوان ضدسرطان به كار می روند و تعدادی نیز مراحل آزمون خود را می گذرانند. عملكرد اغلب این داروها روی سلول های انسانی، مانند برخی از آنتی بیوتیك ها روی باكتری ها است، بدین نحو كه با تداخل در فرآیند همانندسازی DNA از تكثیر سلول ممانعت به عمل می آورند. دست كم در شماری از موارد، داروهای ضدسرطان مانند پرتو درمانی، در سلول های سرطانی فرآیند مرگ سلولی برنامه ریزی شده را القا می كنند.
شیمی درمانی (و پرتودرمانی) در واقع، بر آسیب رسانی به مولكول DNA سلول سرطانی متمركز است.
به لحاظ تاریخی نخستین داروهای ضدسرطان در دهه ۱۹۴۰ ارائه شد، هرچند كه كاربرد آن چندان موفقیت آمیز نبود. در دهه ۱۹۶۰ پزشكان دریافتند كه استفاده همزمانی از چندین دارو می تواند شماری از سرطان ها را درمان كند. امروزه، سرطان های فراوانی مانند لوسمی، لنفوم و سرطان بیضه توسط شیمی درمانی تركیبی، با موفقیت نسبتاً بالا قابل درمان هستند. از آنجا كه این سرطان ها به وفور افراد جوان را مبتلا می كنند، این درمان ها حائز اهمیت ویژه هستند. متأسفانه اكثریت شایع ترین سرطان ها (مانند پستان، ریه، كولوركتال و پروستات) هنوز توسط روش شیمی درمانی به تنهایی قابل درمان نیستند. برای چنین وضعیت هایی، شیمی درمانی را می توان تنها به عنوان جزیی از یك برنامه جامع كه می تواند شامل جراحی یا پرتودهی نیز باشد، به كار گرفت.
تاكید می نماید كه اغلب داروهای كنونی ضدسرطان به دلیل آنكه شمار زیادی از سلول های سالم فرد مبتلا را می كشند و طبیعتاً اثرات نامطلوب جدی- جانبی (كه میزان استفاده از دارو را نیز محدود می كند)، برجای می گذارند، موفقیت آمیز نیستند. به طور نمونه، آسیب وارده به سلول های در حال رشد سریع مغز استخوان؛ كم خونی، ناتوانی در مقابله با آلودگی و عفونت را در پی داشته و بستر مناسب برای خونریزی داخلی را فراهم می كند. این وضعیت به دلیل آن است كه فرد مبتلا قادر نیست تعداد كافی از گویچه های قرمز، سفید و پلاكت ها را تولید كند. اسهال، حالت تهوع، استفراغ و ریزش مو نیز از دیگر آثار نامطلوب كناری شیمی درمانی به حساب می آید. به نسبت كمتر، این داروها نیز می توانند به سیستم عصبی آسیب وارد كنند.
شیمی درمانی نقاط ضعف دیگری نیز دارد. به طور نمونه، مانند باكتری های مقاوم به آنتی بیوتیك، برخی از تومورها قادر هستند كه اثر داروهای ضدسرطان را كه برای درمان آنها به كار می روند، نادیده گرفته و زنده بمانند. تومورهای مشخصی از همان آغاز به داروهای ضدسرطان مقاوم هستند و شماری از دیگر تومورها، در پی استفاده مكرر از دارو، خصلت مقاومت را پیدا می كنند.در شیمی درمانی، و در ارتباط با مصرف داروهای چندگانه، از آنجا كه در پی دریافت یك دارو شمار زیادی از تومورهای فرد بیمار به تدریج از خود مقاومت نشان می دهند، مشكل مقاومت به دارو مسئله ای جدی محسوب می شود.در روش شیمی درمانی موضعی با هدف گیری تومور، داروی موردنظر با تراكم بالا به طور مستقیم به درون تومور تزریق می شود. اگرچه كه این شیوه، علاوه بر مقداری عوارض كناری، تنها برای سرطان هایی كه پیشرفت نكرده و محدود به ناحیه ای از بدن باشند، كاربرد دارد.
شایان تاكید است كه داروها و عوامل جدید دیگری نیز مراحل اولیه بالینی را سپری می كنند. این داروها كه به جای كشتن سلول های توموری، آنها را به سمت تمایز پایانی خود سوق می دهند، حائز اهمیت خاص هستند. با استفاده از این تركیبات، سلول توانایی تقسیم خود را از دست داده و عملكرد مشخص و منفردی را پیشه می كند. این شیوه از عمل، نوعی از شیمی درمانی به حساب می آید كه در مقایسه با داروهای جاری كه جهت كشتن سلول های تومور به كار می رود، به مراتب سمیت كمتری دارد. به دلیل ابداع و طراحی داروهای جدید و با كفایت در مسیر شیمی درمانی سرطان، خوشبختانه پیشرفت های تازه در راه هستند. در واقع، شماری از این داروها هم اكنون برای استفاده در سطح بالینی در دسترس هستند.
بی مناسبت نیست كه به شیمی پیشگیری (Chemopreventation) سرطان، نیز اشاره ای داشته باشیم. شیمی پیشگیری تلاش برای استفاده از مواد و تركیبات طبیعی یا مصنوعی برای مداخله در مراحل اولیه و پیش از مرحله تهاجم، در روند سرطانزایی است. این شكل از مداخله، متكی براین ایده است كه غذاهای مشخص، مشتمل بر بسیاری از سبزیجات، میوه ها و دانه ها، در برابر انواعی از سرطان ها نقش حفاظتی دارند. پژوهشگران شیمی پیشگیری سرطان، به جست وجوی موادی _ از اجزای غذایی یا دارویی- هستند كه بتوانند از مراحل سرطان زایی جلوگیری كرده یا موجب توقف آن شوند. هدف آن است كه افراد در معرض خطر بالای سرطان بتوانند این مواد را مانند قرص یا غذاهای تغییر و تعدیل یافته مصرف كنند. به عبارت دیگر، مانند داروهایی كه افراد در معرض خطر حملات ناگهانی و بیماری های قلبی برای كاهش كلسترول، فشارخون و انعقاد خون استفاده می كنند، بتوان از این مواد نیز در درمان سرطان یا به تاخیر انداختن شروع آن بهره گرفت.
مواد شیمی پیشگیری كننده نیز باید غیررسمی بوده و به طور نسبی فاقد آثار كناری باشند.
● لیزردرمانی
تشخیص زودهنگام سرطان طبیعتاً شانس موفقیت درمان بیماری را به میزان زیادی افزایش می دهد. به طور نمونه، در مورد سرطان رحم، چنانچه بیماری به مرحله تهاجمی رسیده باشد، معمولاً از روش هایی مانند شیمی درمانی، پرتودرمانی، جراحی و حتی برداشتن كامل رحم استفاده می شود.
در قالب مثال بالا، اهمیت تشخیص زودهنگام، دقیق و سریع سرطان را مورد توجه قرار می دهیم: آمار نشان می دهد كه سرطان رحم یكی از شایع ترین انواع سرطان در زنان است و سالیانه بیش از ۴۵۰ هزار مورد آن گزارش می شود. نیز سالیانه بیش از ۱۰۰ میلیون نمونه برداری تشخیص بیماری سرطان رحم در جهان انجام می شود كه با استفاده از شیوه رایج نمونه برداری، در حدود ۴۰درصد از تشخیص ها اشتباه وجود دارد. در حالی كه شیوه جدید آزمون و نمونه برداری تشخیص سرطان رحم، میزان اشتباه در تشخیص این سرطان را به مقدار بسیار زیاد كاهش می دهد.
اخیراً گروهی از پژوهشگران آمریكایی در دانشگاه ایندیانا، شیوه جدید برای تشخیص دقیق و سریع سرطان ابداع كرده اند. این دانشمندان موفق به ساختن دستگاه تشخیص لیزری (به نام اختصاری FLI) برای انواع سرطان شده اند. اساس این شیوه بر این یافته علمی استوار است كه در سیر روند سرطان، معمولاً در ابتدا نوعی تغییرات بیوشیمیایی ( در سطح DNA و ژن ها) و در درون سلول ها رخ می دهد (كه استفاده از شیوه های رایج پرتوایكس و ام.آر. آی یا تصویربرداری رزنانس مغناطیسی، در این مرحله قادر به تشخیص سرطان نیست)، و در پی آن تغییرات ظاهری سلول ها آغاز می شود. دستگاه جدید كه به سهولت قابل حمل بوده و هزینه آن نیز پایین است، نوعی پرتو به سمت سلول های بدن می فرستد و با تصویربرداری از بدن و جذب علائم فلورسنس بازگشتی، به تجزیه و تحلیل آنها می پردازد. در نتیجه، هر نوع تغییر بیوشیمیایی سلول های بدن، كه می تواند مقدمه ای بر سیر روند سرطان باشد، تشخیص داده می شود. از آنجا كه متاسفانه، روش های رایج تنها زمانی قادر به تشخیص سرطان هستند كه روند سرطان وارد مراحل پیشرفته شده باشد. و به بیان دیگر، در ساختار سلولی، تغییرات ظاهری ایجاد شده باشد؛ این كشف می تواند سرآغاز تحولی در تشخیص دقیق و زودهنگام سرطان به حساب آید. نتایج اولیه نیز نشان داده است كه این روش، عوارض كناری ناخواسته از درمان های كنونی سرطان را كاهش داده و میزان موفقیت درمان را افزایش می دهد.
در روش نسبتاً جدید لیزری كه توسط دانشمندان انگلیسی نیز به كار رفته است، تنها سلول های سرطانی (یا دست كم ۲۰برابر بیشتر از سلول های پیرامونی) مورد هدف پرتو لیزر قرار می گیرند و برخلاف عموم روش های دیگر، سلول های بافت های مجاور سالم می مانند. این روش، بر درمان پرتوپویایی یا «فتودینامیك» (Photo dynamic therapy=PDT) استوار است و طی آن یك ماده شیمیایی یا داروی حساس در برابر نور را (كه یكی از مشتقات هماتوپورفیرین است)، به درون سلول های سرطانی وارد كرده و آنها را نشانه گذاری می كند. به دنبال آن، یك كاوشگر لیزری بسیار ظریف كه اثر مسموم كننده بر سلول های سرطانی دارد، از راه دهان بیمار، سلول های هدفگیری شده را نابود می كند.
استفاده از این شیوه، به ویژه در سرطان هایی مانند نای و ریه كه عمل جراحی بر روی آنها بسیار دشوار است، امیدواركننده است.
در این روش ابتدا دارویی به نام فتوفرین (photo-frin) به فرد مبتلا تزریق می شود كه به فاصله كمتر از چند ساعت این دارو به سلول های سرطانی رسیده و با آنها اتصال برقرار می كند. با تاباندن لیزر به سلول های سرطان، داروی فتوفرین آنها را جذب كرده و با انجام واكنش هایی موجبات قطع مویرگ های خونی تومور و نابودی آنها را فراهم آورده و مانع از پیشرفت سرطان می شود. در این روش جدید، پرتو لیزر به طور دقیق بر روی سلول های سرطانی هدایت می شود، امكان تكرار درمان وجود دارد و در صورت لزوم، می توان آن را به طور تركیبی_ همراه با دیگر روش های درمانی- مورد استفاده قرار داد.
ابداع شیوه های جدید امیدبخش بوده و علاوه بر افزایش احتمال درمان مبتلایان و التیام محل درمان، عوارض بیماری را نیز كاهش می دهند.
این روش در مورد سرطان گردن كه دستیابی به تومور سرطانی دشوار است، كارایی نسبتاً خوبی داشته و نتایج گزارش شده روی بیماران انگلیسی موفقیت آمیز بوده است. درد كمتر، كم بودن عوارض كناری، و درمان به صورت سرپایی از جمله امتیازات این شیوه به حساب می آید. شایان ذكر است كه سرطان سر و گردن از جمله سرطان های رایج در سراسر جهان است كه تنها در اروپا سالیانه جان ۳۰ هزار انسان را می گیرد.

دكتر محمدرضا نوری دلوئی استاد ژنتیك پزشكی

منبع : روزنامه شرق