تقویم آفتابی مسجد سلیمان

شهر «مسجد سلیمان» در استان خوزستان، نام خود را از بازمانده های بنایی باستانی به همین نام گرفته است كه در بلندی های مشرف به شهر ساخته شده است. این محوطه باستانی كه در گویش مردمان بومی به نام «صفه سرمسجد» نیز شناخته می شود، عبارت است از تختانی (صفه ای ) چهارگوش به درازا و پهنای تقریبی ۱۲۰ در ۱۰۰ متر كه تقریباً تمامی بناهای روی آن از بین رفته و تنها اندكی از شالوده های آنها برجای مانده است.
برای ساخت این تختان و بناهای روی آن، در آغاز دیوارهایی در انتهای شیب كشیده اند و آنگاه ناهمواری های بالای كوه را زدوده و با آوار آن فرورفتگی ها را پر كرده اند تا تختان مناسبی برای ساخت و سازها فراهم آید. بر روی این تختان، شماری از بناهای گوناگون همراه با محوطه های باز، و نیز چندین ردیف پلكان برای دسترسی به آن برساخته بوده اند.
در زمینه كاربری بنای مسجد سلیمان هنوز هم آگاهی چندانی در دست نیست. برخی آن را یك نیایشگاه یا كاخ و یا آتشكده احتمال داده اند كه البته می توان احتمال های دیگری همچون بنایی برای گردهمایی های عمومی (همچون هگمتانه و تخت جمشید) را نیز گمان داد.
امروزه جز بقایای مبهمی از مجموعه بناها، چیزی برجای نمانده است. اما دیوارهای تختان، بسیاری از پلكان محوطه و همچنین آثار سكونتگاه های پیرامون آن، تاكنون بازمانده اند و می توانند سرچشمه آگاهی های فراوانی باشند كه تاكنون به گونه ای جدی به آن پرداخته نشده است.
بنای مسجد سلیمان شباهت های فراوانی با تخت جمشید و برخی از دیگر آثار هخامنشی دارد. هر دو، ساخته شده بر تختانی پشت به كوه، دیوارهایی در پایین شیب، سنگ های خشكه چین و بدون ملات، بناهای گوناگون بر بالای تختان و پلكان سنگی عریض با خیز كم و پاخور زیاد هستند.
اما بنای مسجد سلیمان در مقایسه با آثار هخامنشی، كهن تر و بسیار ابتدایی تر است. این گمان وجود دارد كه شاید این بنا از آن شاهان «انشان» یا هخامنشیان پیش از شاهنشاهی، هم چون كمبوجیه یكم، كورش یكم یا چیش پیش باشد.
اما یكی دیگر از شباهت های بنای باستانی مسجد سلیمان با بناهای متاخرتر هخامنشی، عبارت است از سازه ای نیمه چلیپایی و تاقچه مانند كه شباهت فراوانی با آفتاب سنج های بنای تقویمی «كعبه زرتشت» در نقش رستم و «زندان سلیمان» در پاسارگاد دارد. نخستین بررسی های این نگارنده نشان می دهد كه این سازه نمونه ای كهن تر و آغازین از آفتاب سنج های هخامنشی است و زاویه های تشكیل شده داخلی آن با زاویه میل خورشید به هنگام طلوع در آغاز هر یك از فصل های سال مطابقت دارد.
سالم ترین این سازه بر نمای خارجی دیوار شمال خاوری بنای مسجد سلیمان قرار دارد كه به تمامی از سنگ های بزرگ و كوچك زبره تراش و خشكه چین ساخته شده است. بلندای كلی دهانه این آفتاب سنج ۹۶ سانتیمتر و پهنای آن ۶۴ سانتیمتر است در حالی كه دو فرورفتگی آن به ترتیب عمقی در حدود ۲۵ و ۲۸ سانتیمتر و اضلاع انتهایی آنها به ترتیب پهنایی در حدود ۲۰ و ۲۷ سانتیمتر دارا هستند. این اندازه ها موجب ایجاد زاویه هایی برابر با ۲۴ و ۴۸ درجه در میان گوشه های ضلع ها شده است كه با زاویه میل خورشید در سده های نخستین هزاره یكم پیش از میلاد برابر است.
در این تقویم آفتابی و به هنگام طلوع خورشید در آغاز هر یك از فصل های سال، سایه گوشه خاوری آفتاب سنج، به ترتیبی كه در نقشه دیده می شود بر روی یكی از گوشه های داخلی آن ایجاد می شده است. با اینكه بنای مسجد سلیمان و تقویم آفتابی آن آسیب های جدی به خود دیده (به ویژه در سال های اخیر) و هیچ گونه كوششی برای حفاظت و نگهداری آن انجام نمی شود، هنوز هم می توان این پرتوها و سایه ها را با دقتی متوسط در محل مشاهده كرد.
امید می رود تا جوانان مسجد سلیمان و اداره میراث فرهنگی آن، بیش از این در اندیشه نگاهداری و مراقبت از این یادمان كهن دانش ایرانیان باشند و برای دستیابی به دیگر توانایی های زمان سنجی آن (كه هنوز نگارنده به پایان نرسانده است) بكوشند.
مباد كه رویدادهای تلخ و ویرانگر «برد نشانده» در اینجا هم تكرار شود.

رضا مرادی غیاث آبادی

منبع : روزنامه شرق