کشف بندر گمشده نجیرم

اقتصاد تمدن اسلامی بر ساختار بازرگانی استوار بود و مسیرهای كاروان رو باستانی و راه های تجاری جاده ابریشم، به عنوان شریان های این اقتصاد شكوفا نقش ایفا می كردند. جاده دریایی ابریشم نیز با آغاز از سواحل جنوبی شرقی آسیا و گذر از دریای هند به زنجیره بنادر شمالی خلیج فارس امتداد می یافت. این زنجیره از بندر سیراف آغاز و با گذر از بنادر نجیرم، سی نیز، جنابه و مهرویان به بصره می رسید. همیشه شكوه و برجستگی های بی همتای سیراف، مانع از شناسایی بنادر دیگر خلیج فارس در تمدن اسلامی شده است. شاید ناشناخته ترین این بنادر، بندر نجیرم باشد كه حتی با توجه به نقش ارزنده آن در اقتصادی بازرگانی ایران در تمدن اسلامی، جای آن در پرده فراموشی فرو فتاده است. به طوری كه پژوهشگر ارجمند، اسماعیل رائین، در اثر دریانوردی ایرانیان می نویسد:‌به هر حال اگر مطالعاتی برای پیدا كردن این شهر گمشده (نجیرم) خلیج فارس صورت می گرفت، محل یكی دیگر از بنادر بزرگ خلیج فارس كه محل داد و ستد نیز بوده است مشخص می شد.(۱)
خوشبختانه، جغرافیدانان و جهانگردان مسلمان تمدن اسلامی، از بندر نجیرم یاد نموده اند و براساس تجزیه و تحلیل نوشتارهای حمدالله مستوفی، مقدسی، اصطخری، ابن حوقل و ابن بلخی، این بندر در كرانه باختری رود سكان (مند) در استان بوشهر قرار داشته است (۵_۲).
آنان حداقل به دو نكته كلیدی اشاره نموده اند كه می توانند در كشف مكان این بندر، ما را راهگشا باشند. یكی اشاره به رود سكان (مند) كه در میان بندر نجیرم و سیراف، در جنوب بندر نجیرم به دریای پارس روانه می شود. در اثر ارزشمند جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، در مورد این رود این چنین آمده است: طویل ترین رودخانه های فارس نهر سكان است كه از سی میلی شمال غربی شیراز بر می خیزد و در جهت منحرفی به سمت جنوب شرقی، بیش از صد و پنجاه میل می پیماید. سپس پیچ بزرگی خورده و به سمت مغرب جاری می شود و با پیچ و خم زیادی، یك صد و پنجاه میل دیگر نیز طی طریق می كند و بالاخره پس از آن كه آب های رودخانه فیروزآباد از شمال به آن محلق می گردد، به مسافت كمی، در جنوب نجیرم به دریا می ریزد (۶).
نكته دیگر آن كه جغرافیدانان مسلمان بر اساس تقسیمات جغرافیایی، سیف مظفر را در شمال نجیرم یاد كرده اند. سیف به بخش های ساحلی گفته می شد و ایالت اردشیر خره در ساحل خلیج فارس سه سیف داشت. یكی سیف عماره در خاور جزیره قیس و دیگر سیف زهیر در ساحل جنوبی ایراهستان و حوالی سیراف و بالاخره سیف مظفر در شمال نجیرم (۶).
اصطخری فاصله بندر نجیرم را در دوازده فرسنگی سیراف دانسته (۴) و پاول شواتس آلمانی در اثر فكورانه خود «جغرافیای تاریخی فارس» براساس گفتار اصطخری، مكان آن را در حوالی بندر دیر یاد نموده است (۷). از سوی دیگر، ابن بلخی فاصله آن را تا شیراز ۶۵ فرسنگ یادداشت كرده است (۵).
در یك فراگرد تحلیلی و نظری، براساس این یادمان های تاریخی، شكی بر جای نمی ماند كه رود مند در حاشیه سمت چپ این بندر به دریا می پیوسته است؛ با وجود این، گروه پژوهشی ما، سواحل خلیج فارس از بندر سی نیز تا بندر دیر را در جستجوی این بندر گمشده كاوش نمود و بالاخره در زمستان ۱۳۸۱، به مدارك مستحكمی برخورد كه شكی را بر جای نمی گذارد كه این بندر در زیر آبرفت های رودخانه ای دشت غربی مند در زیارت ساحلی بوشهر دفن شده است. پلان كوچه ها، معابر و ساختمان هایی با كف ساروجی و دیوارهای سنگ گچی كه در مجاورت ضلع جنوب غربی امامزاده زیارت ساحلی هویدا هستند، تا شعاع ۶۰۰ متری جلگه آبرفتی گسترده شده اند. معماری امامزاده زیارت ساحلی، با گنبدی مرتفع و هرمی شكل و مضرس، یادگار معماری اسلامی در حاشیه خلیج فارس و بغداد است و بیننده را بی اختیار به یاد آرامگاه دانیال نبی در شوش و بقعه منسوب به میر محمد حنیفه در جزیره خارگ می اندارد. كاوش در معماری و ساختار این امامزاده، بدون تردید می تواند رازگشای بسیاری از معماهای ناشناخته بندر نجیرم باشد. بندر نجیرم در زمان مقدسی (قرن چهارم هجری) دارای دو مسجد بوده است و شبستان یكی از آنها در سنگ كنده شده بود (۸). در هر صورت، این بندر به عنوان بندری میانه در مسیر جاده ابریشم و مسیر انتهایی كاروان رو ایالت مركزی فلات ایران، دارای اقتصاد بازرگانی با توان بالای داد و ستد بوده است. بندر نجیرم، به عنوان پشتیبان سیراف نقش بار انداز كالاهای افریقای شرقی، جنوب شرقی آسیا و اقیانوس هند و دریای عمان، نقش ایفا می كرد. شاید حتی پس از ویرانی سیراف، كشتی های غول پیكر اقیانوس پیمای دریاهای دور، در این بندر لنگر می انداخته اند. نام های ناخدایان بزرگ نجیرمی در تاریخ دریانوردی به ثبت رسیده اند (۹).
افزون به راه دریایی ابریشم، راه كاروان رو شیراز، غند جان، بوشتكان، بوشتكانات، ماندستان _ نجیرم، كالاها و صنایع سرزمین پارس را نیز به دریاهای خاور زمین تا چین و سوماترا، صادر می نمود (۵).
از سوی كرانه ساحلی نیز، راه های كاروان رو، این بندر مهم را با بنادر جنابه، سی نیز و مهرویان و شهر مهم توز ارتباط می داده است و از این طریق كالاها و صنایع كشور ایران با شرق افریقا، هند و خاور دور داد و ستد گردیده و موجب رشد طبقه میانه و مرفه شهری در بندر نجیرم شده است كه تكه سفال های یافت شده در بندر نجیرم این یافته را آشكار می نمایند. در لابه لای رسوبات ابرفتی رودمند در زیارت ساحلی، شكسته سفال های بی شماری با لعاب صدف دار می یابیم كه با رنگ های آبی فیروزه ای، سبز، زرد و نارنجی، نشانی از صنعت سفال سازی و نوآوری ایرانیان در سده های دوم و سوم هجری است. مشابه این سفال ها نیز در بنادر مهرویان، سی نیز و سیراف یافت كرده ایم (۱۲_۱۰).
همچنین شكسته سفال های قرمز رنگ با ضخامت ده سانتی متر كه در بنادر سیراف و مهرویان نیز یافت می شود در روی ویرانه های بندر نجیرم جلب نظر می نماید. این سفال ها خمره هایی بودند برای حمل كالا با كشتی. خطوط و نگاره های تزیینی این سفال ها در بنادر تمدن اسلامی خلیج فارس مشابه یكدیگرند و این یكسانی نشانی است كه ساخت آنها در یك زمان در یك كارگاه سفال سازی صورت گرفته است. گل رسی كه برای ساخت آنها در این كارگاه استفاده شده است دارای اكسید آهن بوده و با پخت آنها و دسترسی كوره به هوای آزاد، این ماده به اكسید فریك اكسیده شده و با این واكنش سفال ها رنگی قرمز به خود گرفته اند. همچنین در لا به لای سفال های بندر نجیرم، تكه سفالینه هایی از دودمان تانگ چین كه سامراء، نیشابور و سیراف یافت شده اند دیده می شود. این بافت ها بازنشانی است كه محوطه باستانی زیارت ساحلی مورد بحث ما را با بندر نجیرم، به عنوان حلقه ای از زنجیره های بنادر تمدن اسلامی پیوند می دهد. همچنین در میانه تپه باستانی حاشیه غربی امامزاده زیارت ساحلی، به تكه هایی از ظروف شیشه سازی و آوندهای شیشه ای برخورد می كنیم كه نمایانگر رونق صنعت شیشه سازی و كاربرد این صنعت در این بندر است. تكنیك های خاص تزیینات صنعت شیشه سازی، مانند قیطان كاری، دندانه زدن، رگه رگه كردن و مینا كاری در اشیا بندر نجیرم، همانند بسیاری با بندر تمدن اسلامی سی نیز دارد (۱۱) و گواهی دیگر است بر پیوند این بندر با صنعت شیشه سازی دمشق، ری و سامره در سده های میانی. در هر صورت، امید است پژوهش در محوطه باستانی كشف شده زیارت ساحلی بوشهر بتواند نه تنها از رازهای بندر نجیرم پرده گشایی نماید، بلكه نشانه های بی شمار از عرفان و سمبولیسم فرهنگی و هنری اسلامی _ ایرانی كه در این بندر نهفته است را آشكار نماید؛ زیرا بندر نجیرم، یك بندر نمونه تمدن اسلامی و یك كتاب درس در تاریخ و فرهنگ دریایی در مسیر جاده ابریشم می باشد.
مراجع :
۱ / رائین اسماعیل. دریانوردی ایرانیان. انتشارات جاویدان، تهران، ۱۳۵۶، ص ۸۴.
۲ / مستوفی حمداله، نزههٔ القلوب. به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. دنیای كتاب، تهران، ۱۳۶۲، ص ۲۱۷.
۳ / سفرنامه ابن حوقل. ترجمه جعفر شعار. امیر كبیر، تهران، ۱۳۶۶، ص ۳۷.
۴ / اصطخری ابواسحق ابراهیم. مسالك و ممالك. به اهتمام ایرج افشار. شركت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۸، ص ۱۱۷.
۵ / فارسنامه ابن بلخی، منصور رستگار فسایی. بنیاد فارس شناسی، شیراز، ۱۳۷۴، ص ۳۸۵.
۶ / لسترانج گای. جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی. محمود عرفان. شركت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۴، ص ۲۷۶_۲۷۲.
۷ / شواتس پاول. جغرافیای تاریخی فارس. كیكاوس جهانداری. انجمن آثار مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۹۶.
۸ / مصطفوی سید محمد تقی. اقلیم پارس، آثار تاریخی و اماكن باستانی فارس. نشر اشاره، تهران، ۱۳۷۵، ص ۵۲۰.
۹ / طاهری محمود. سفرهای دریایی مسلمین در اقیانوس هند. انتشارات استان قدس رضوی، تهران، ۱۳۸۰، ص ۲۱۲.
۱۰ / نبی پور ایرج. در جستجوی بندر مهرویان. مجله بندر و دریا، شماره ۲۷ و ۲۸، ۱۳۷۳، ص ۷۰.
۱۱ / نبی پور ایرج. بندر سی نیز، شهر علم و صنعت. نسیم جنوب، ویژه نامه نوروز ۱۳۷۷، ص ۱۴.
۱۲ / نبی پور ایرج. بندر سیراف. مجله بندر و دریا. شماره هفدهم، ۱۳۶۷، ص ۷۴.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی