نظر اسلام راجع به فعالیتهای تربیت بدنی

نظام تربیتی اسلام از طرفی در تعیین جایگاه تربیت بدنی از بخش بندی كه از تربیت انسان می نماید ، برای انسان سه گونه تربیت قائل است كه از نظر اسلام این جنبه ها در عمل انفكاك ناپذیرند كه این سه جنبه تربیتی عبارتند از :
۱) تربیت اخلاقی
۲) تربیت عقلانی
۳) تربیت جسمانی
و این تقسیم بندی مورد قبول دانشمندان دیگر تعلیم و تربیت اعم از غربی و شرقی كه دراین زمینه صاحب نظراند می باشد ، به طور مثال می توان كانت ،
جان لاك و غیره را نام برد اما اختلافی كه در این دیدگاه با دیدگاههای غیر الهی و اسلامی وجود دارد بر حسب نگرشی است كه به انسان دارند و تقدم داشتن و اصل بودن آن شاید بتوان گفت هدف پرورش جسمانی بعنوان یك هدف والا و عالی و غائی كه اهداف مهم دیگر تحت الشعاع آن قرار گرفته اند در نظام تربیتی غرب و ماركسیست بر اثر جنبه های تربیتی ارجحیت دارند .
فی الواقع می توان گفت این مسئله از نقطه نظر تربیتی بررسی گردیده مثلاً‌ ابن مسكویه از دید تربیتی به مطلب نگریسته و بوعلی و امثال او به طور تدریجی و به شكل مرحله ای به قضیه نگریسته اند . یا مثلاً صاحب فتوت نامه سلطانی در صدد تلفیق بین حركات بدنی و فلسفه حركات و چرائی و شباهت آن با فلسفه وجودی انسان به جهت شرایط فكری و محیطی اش بر آمده است .
بدین لحاظ تربیت بدنی و حركات بدنی را در جهت حفظ تعادل روانی و بهداشت روانی و جسمانی مطرح نموده اند .
علمای متقدم در مورد تربیت بدنی نظراتی داده اند از جمله این علماء ابوالحسن علی بن سهل بن ابن طبری ( ۱۹۲-۲۴۷ هجری قمری ، ابوبكربن ربیع بن احمد الاخوینی النجاری ( اوایل تا آخر قرن چهارم ) ابن مسكویه ( ۲۲۵-۴۲۱ هـ ق ) ابن سینا ( ۳۷۰-۴۲۸ هـ ق ) عنصر المعالی : ( ۴۱۲-۴۷۵ هـ ق ) امام محمد غزالی ، خواجه نصیرالدین طوسی ،‌ابن خلدون شجاع ( انیس الناس ) ـ مولانا حسین واعظ كاشفی می باشد كه به دلیل كثرت نظرات فقط به چكیده ئی از نظرات علمای متأخر می پردازیم .
نخستین نظری كه صفحات ناقابل این نوشتار را مزین می سازد سخنان روح افزا و جانبخش امام خمینی رهبر بزرگ انقلاب اسلامی در جمع ورزشكاران و كارمندان تربیت بدنی است كه چنین فرموده اند :
مملكت ما همینطور كه به علما و دانشمندان احتیاج دارد به این قدرت
شما ها (‌ورزشكاران ) هم احتیاج دارد . این قدرت وقتی با ایمان باشد وقتی كه زورخانه با قرآن باشد پشتوانه یك ملت است وقتی قهرمان ها ، قهرمان های اسلامی باشند پشتوانه یك ملت هستند ، بازوی یك ملت هستند . ورزشكاران دو وظیفه دارند : یك ورزش جسمانی برای قوه پیدا كردن و دفاع از مملكت یكی هم پرورش روحانی كه اگر در انسان پیدا شود آن وقت قدرت جسمانی اش مضاعف می شود شما كوشش كنید كه آن قدرت را هم كه قدرت الهی است پیدا كنید .
● و اما ورزشهای مورد نظر اسلام
اسلام جداست و یك مسلك جدی است هزل در آن نیست ، لغو در آن نیست لهو در آن نیست ، بازی در آن نیست ، آن بازیی كه اسلام اجازه داده تیراندازی است و اسب سواری ، مسابقه در اسب سواری ، مسابقه در تیر اندازی ، آن هم جنگ است آن را اجازه داده است حتی برای آن رهان قرار داده اند ، یعنی شرط بندی هم بكنند در اینجا به جمع بندی سخنان گرانقدر امام خمینی ( رحمت الله علیه ) می پردازیم .
▪ اسلام در امر تربیت به همه ابعاد وجودی انسان نظر دارد و باید همه این ابعاد تحت تربیت قرار گیرد .
▪ تربیت تك بعدی آنهم در بعد جسمانی صرف ، از نظر اسلام مطرود است به همان مقداری كه به تربیت جسم در ارتباط با دیگر جنبه ها ارزش
داده شده است .
▪ تقویت بنیه جسمانی و روحانی از ضروریات است
▪ لزوم و اهمیت دو جنبه بجهت دفاع از اسلام و مملكت اسلامی در مقابل مخالفین دین و اسلام و ملت مسلمان
▪ توانا شدن قدرت روحانی و جسمانی یا به عبارتی پرورش دو قوه برای كارائی بیشتر .
▪ تربیت جسمانی فوائدی چون رفع كسالت ،رفع افسردگی ، رفع پژمردگی داشته بعث نشاط ، طراوات و تازگی بخش به روح و جسم دارد .
▪ قهرمانان نیز دو گونه اند قهرمانان حقیقی با ایمان كه پشتوانه اسلام و ملت اند و قهرمانان دروغین كه نه تنها حامی ملت نیستند بلكه حامی منافع ظلم و حاكمان سلطه گرند .
▪ تربیت بدنی و ورزش باید با قرآن و تعالیم الهی و معارف حقه همراه گردد تا تربیت همه جانبه تحقق یابد .
● تربیت بدنی از دیدگاه شهید استاد مطهری
از دیگر مفاخر عالم اسلام ، مصداق بارز مداد العلما افضل من الدماء الشهدا ، پاره تن اسلام امام امت خمینی بت شكن استاد گرانقدر شهید والامقام
شیخ مرتضی مطهری درود خدا و فرشتگانش بر او باد را می توان نام برد كه به راستی خارچشم دشمنان و تیغی در گلوی ملحدین و منحرفین بودند ، استاد در كتاب مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی در جلد چهارم تحت عنوان انسان در قرآن بعد از اینكه به بررسی ویژگی انسان پرداخته بدین جا رسیده كه انسان دارای استعدادهای متفاوت و مختلفی است كه در دسته بندی كلی به استعدادهای جسمانی و روحانی می تواند تقسیم شود و در بخش استعدادهای جسمانی به پرورش جسمانی و مرادش را چنین ذكر می كند و می گوید :
● پرورش جسم و فرق آن با تن پروری
اسلام « تن پروری » به معنی نفس پروری و شهوت پرستی را شدیداً محكوم كرده است اما پرورش بدن به معنی مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده است ممكن است افرادی میان پرورش بدن كه امری بهداشتی و تن پروری كه امری اخلاقی است فرق نگذارند و خیال كنند اسلام كه با تن پروری مخالف است با بهداشت بدن هم مخالف است تقویت سلامت بدن و بهداشت آن كجا ؟ و تن آسایی و تن پروری كجا ؟
نفس پروری كه در اسلام محكوم است همانطوری كه بر ضد روح پروری است و موجب بیماری روح وروان می گردد بر ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم است و منجر به بیماریهای جسمی می گردد استاد در پاسخ گویی ورفع شبهاتی ازین قبیل در كتاب تعلیم و تربیت اسلامی به بحث در این جنبه از ابعاد وجودی انسان و بخشی از بخش های تربیت مجموعی انسان پرداخته است ایشان در تعریف از تربیت می فرماید :
▪ فرق تربیت با صنعت
تربیت با صنعت یك فرق دارد . صنعت عبارتست از ساختن به معنی اینكه شیئی یا اشیایی را تحت یك نوع پیراستنها قرار می دهند و میان آنها ارتباط برقرار می كنند .
ولی تربیت عبارتست از پرورش دادن ، یعنی بفعلیت در آوردن استعدادهای درونی كه در یك شیئی وجود دارد لهذا تربیت فقط در مورد جانداران صادق است و اگر در مورد غیر جاندار به كار رود بطور مجازی است و از همین جا معلوم می شود كه تربیت باید پیرو فطرت باشد تربیت انسان باید برای شكوفا كردن روح باشد .
● تربیت جسمانی یا تربیت بدنی
انسان دارای جسم است و یك سلسله قوای جسمانی و دارای روح و یك سلسله قوای روحانی
باید ببینیم آیا در اسلام به تقویت و تربیت جسم عنایتی شده یا نه ؟ ممكن است كسی بگوید نه ؟ بلكه در جهت خلافش ،‌ برای اینكه ما می دانیم تن پروری در اسلام مذموم است بنایراین جسم به هیچ وجه نباید تربیت شود چون فرض این است كه مفهوم تربیت پرورش باشد و جسم نباید پرورش داده شود . زیرا در اسلام جسم پروری و تن پروری به طور كلی محكوم و مردود است .
باید ببینیم آیا در اسلام به تقویت و تربیت جسم عنایتی شده است یا نه ؟ ممكن است كسی بگوید نه ؟ بلكه در جهت خلافش ، برای اینكه ما
می دانیم تن پروری در اسلام مذموم است بنابراین جسم به هیچ وجه نباید تربیت شود چون فرض این است كه مفهوم تربیت پرورش باشد و جسم نباید پرورش داده شود ، زیرا در اسلام جسم پروری و تن پروری به طور كلی محكوم و مردود است .● تقویت جسم به چه معناست ؟
در این باره می فرماید تقویت جسم نیرومند كردن جسم و سالم نگاهداشتن جسم است كه در اسلام به آن دعوت شده حتی فلسفه بسیاری از چیزهای دیگر از قبیل نظافتها ، غسلها بهداشتها و اینهمه دستور بهداشتی كه در اسلام است از یك جنبه به عنایتی بر می گردد كه اسلام به پرورش و تقویت و تطهیر تن دارد .
این بود بیان ارزشمند فیلسوف و اندیشمند و شهیر اسلام استاد ارجمند در مطالب مطرح شده استاد به نكات همه جانبه تحت عنوان حفظ الصحه كه معصومین و علمای اسلام به آن اشاره داشتند .
● مطالب این عالم جلیل القدر را بتوان به شكل زیر ارائه نمود :
▪ تربیت یعنی پرورش دادن استعدادهای موجود زنده
▪ تربیت بدن یا تربیت جسمانی عبارتست شكوفا سازی و پرورش استعدادهای جسمانی و قوای جسمانی
▪ تقویت جسم نه بمعنای تن پروری بلكه به معنای نیرومند ساختن ممدوح و مورد سفارش است .
▪ تقویت جسم از راه های زیادی مقدور و میسر است كه می توان گفت :
۱) از طریق خوردن مواد غذایی و داروهای گیاهی كه باری تقویت اعضاء جوارح مفید است .
۲) از طریق اندازه گیری در مقدار غذای مصرفی و آشامیدنی ها
خواب ، بیداری وغیره و پرهیز پرخوری و افراط
۳) از طریق انجام حركات بدنی و فعالیتهای ورزشی كه به عنوان یك وسیله لازم و ضروری برای تقویت عضلات بدن و بعضی از دستگاههای بدن .
۴) با رعایت دستورات بهداشتی كه برای بهداشت فردی ، جسمی و روانی و بهداشت اندام سفارش شده است .
▪ تربیت صرف جسمی مذموم است چه برسد به اینكه بخواهد تربیت جسمی اش را محدود به یك رشته ورزشی بكند و جنبه های دیگر تحت الشعاع آن قرار گرفته مهمل بمانند .
▪ تربیت بدنی اگر چه لازم است و جسم سالم باید زمینه ای برای تعالی روح گردد به عنوان هدف و عنایت مد نظر نیست و كار بدانجا ختم نمی گردد بلكه شرط و زمینه است .پرورش صحیح جسم وسالم سازی آن در تسهیل این تعالی به عنوان یكی از عوامل كمك شایانی می نماید و به عنوان مركبی تندرو می تواند در خدمت راكب اش روح یا نفس باشد تا انسان بتواند به هدف عالیه خودش كه رسیدن به غایت الغایات قرب الهی است نزدیك و نزدیكتر گردد .
●راهنمائیهای اسلام در مورد تربیت بدنی
در میان دستوراتی كه دین مبین اسلام درین رابطه فرموده اند حدیثی از رسول اكرم (ص) به چشم می خورد كه حكایت از دینی است كه انسان نسبت به بدنش دارد و این دین در حدیث تجلی دارد كه می فرماید :
ان لبدنك علیك حقاً : برای بدن تو ، بر تو ، حقی است .
اسلام در مورد تربیت بدنی راهنمائیهای فراوانی دارد : تیراندازی و سواركاری و ورزشهای بدنی به طور عموم جزئی از روشهای تربیت بدنی در اسلام است روایاتی از رسول اكرم ( ص) در این باب وارد شده و فقهای اسلامی بابی از كتاب خود را به این موضوع اختصاص داده اند كه تحت عنوان
« سبق و رمایه » معروف است . بهره برداری و تمتع از زندگی نیز یكی از هدفهای تربیت بدنی در اسلام است . زیرا بدن ناتوان نمی تواند بهره خویش را از زندگانی بدست آورد . به طور كلی اسلام بدن و نیروهای آنرا پست و ناچیز نشمرده است و به امور بدنی احترام می گذارد ولی بدن را به حال خود رها نمی كند بلكه آنرا تنظیم و تعدیل می نماید ، زیرا اگر امور بدنی مطلق العنان و افسار گسیخته شود در هیچ حدی متوقف نمی گردد .
● نتیجه گیری كلی :
در یك تقسیم بندی كلی می توان گفت تربیت دو بعدی است :
۱) بعد جسمانی ( مادی ) و استعدادهای جسمانی وقوای لازمه آن
۲) بعد روحی ( معنوی ) و استعدادهای روحی قوای لازمه آن
در برنامه ریزی كه اسلام در نظام تربیتی خویش كه با مكتب گره خورده است و از آن تا ابد انفكاك نمی پذیرد سه بخش تقسیم شده است .
۱) تربیت عقلی
۲) تربیت اخلاقی
۳) تربیت بدنی
در این دیدگاه عنایت و هدف اصلی از اجرای حركات بدنی به ویژه ورزش حفظ و تثبیت تندرستی و سلامتی تن و روان است كه بالطبع اگر به تحلیل و تجزیه این هدف اصلی بپردازیم موارد ذیل به عنوان اهداف فرعی قابل استخراج و استنباط است :
الف) فعال ساختن متابولیسم بدن
ب) دفع مواد زائد باقیمانده از غذا در بدن به وسیله تقویت عضلات دافعه .
ج) رفع كسالت و بعث نشاط و طراوات .
د) تسهیل در امر یادگیری یا از بین بردن بلادت ( كند ذهنی ) كه در آموزش و یادگیری ممتد ایجاد می گردد .
هـ) تخلیه هیجانی در كودكان بوسیله بازی به عنوان یك فعالیت كودكانه و برقراری تعادل روانی ـ‌ جسمانی .
و) تقویت عمومی واختصاصی عضلات .
ز ) كمك به هضم و جذب سریع و بهتر مواد غذایی .
ح : ثابت نگه داشتن حرارت طبیعی بدن و جلوگیری از كاهش حرارت طبیعی بدن بوسیله عوامل مختلفی غیر از بیماریهایی كه درمانی اند
ط ) جلوگیری از آسیب هایی كه از بی تحركی در افراد ایجاد می گردند مثل دردهای مفصلی
ی) مانع شدن از چاقی كه امروزه بعنوان نوعی بیماری محسوب می شود .
ك) كمك به كارآئی بیشتر ساختمان بدنی در امور جاریه و حرفه ای
ل) یاری رساندن انسان در اجرای كیفیت عبادات ( روزه ـ‌ نماز ـ حج ـ جهاد )‌
م) پیدا كردن آمادگی های لازم برای رزم و دفاع و بسیار فوائد دیگر .
● هدایت و تشویق دانش آموزان به امر ورزش
دوره كودكی از دوره های حساس و طلایی هدایت وانتخاب رشته های ورزشی است حتی برخی از متخصصان سن ۴ – ۶ سالگی را سن طلایی یادگیری مهارتهای مختلف حركتی وغیر حركتی قلمداد می كنند . مربیان با استفاده از تخصص خود در رشته های مختلف ورزشی ، بهره گیری از یافته های عملی رشد و تكامل جسمانی و حركتی یا اندازه گیری عوامل مختلف حركتی بهترین راهنما برای هدایت ورزشی كودكان هستند .
اندازه گیری و پیش بینی قد ،‌تیپ بدنی و ارزیابی ابعاد و نسبتهای بدنی ، در نظر گرفتن عوامل روانی ـ اجتماعی كودكان و سایر عوامل محیطی باعث
می گردد كه علاقه ذاتی و فطری كودكان به ورزش بدرستی هدایت شود . یكی از مسئولیتهای اصلی مربیان تربیت بدنی و ورزش شناخت تواناییهای بالقوه و استعدادهای ورزشی در دوره كودكی و نوجوانی است . این استعدادها باید به سمت سایر فعالیتهای تخصصی بیرون از مدرسه و آموزشگاه هدایت شوند .
مشورت با دانش آموزان ،‌مسئولان مدرسه و والدین جهت تشویق و فراهم كردن مقدمات مورد نیاز ، شكوفایی استعدادهای دانش آموزان را در ورزش و سایر ابعاد تربیتی ممكن می سازد .
توجه به قد ، وزن ، درصد چربی ، طول دست و پا ، عرض شانه ، قدرت دست و بازو ، توان پا ، ظرفیت هوازی ، سرعت ، چابكی ، علاقه ، قدرت تحمل ، تلاش فردی ، وجود انگیزه و متغیرهای دیگر برای هدایت ورزشی كودكان لازم است . همچنین دانش آموز مستعد را می توان در چند فعالیت ورزشی مشابه آزمون كرد تا نهایتاً به فعالیت ورزشی دلخواه و مطابق استعداد خود بپردازد .
نگرش مثبت به فعالیتهای حركتی ورزشی تأثیر بسیار زیادی در تولید رفتار یا مشاركت كودكان و نوجوانان در فعالیتهای تربیت بدنی خواهد داشت . كلید و عامل اصلی جذب و مشاركت همه افراد جامعه در هر سطحی به عنوان شركت كننده فعال یا منفعل به نگرش مثبت آنها به تربیت بدنی و ورزش وابسته است .
هیچ دانش آموزی نباید به دلیل محدودیت حركتی از شركت در فعالیتهای بدنی معاف شود . فعالیتهای حركتی پتانسیل حضور افراد ناتوان حركتی را دارند و برنامه های تربیت بدنی ویژه برای گروههای مختلفی از بچه های آموزش پذیر و خام حركت ، كودكان معلول و ناتوان جسمانی در مركز مختلف آموزشی و تربیتی طراحی شده و قابل استفاده است . معلم تربیت بدنی در برخورد با هر نوع ناتوانی دانش آموز باید ملاحظات رفتاری زیادی را در نظر داشته باشد .
● هنر تدریس :
در رفتار فردی ، معلم باید بتواند علاقه ،‌توانایی انتقال فكر و صداقت خود را به دانش آموز نشان دهد علاقه معلم از طریق توجه به رشد دانش آموز ، توانایی انتقال فكر او از طریق برقراری یك ارتباط درست و درك احساس و اندیشه ها و توانایی شاگرد و نهایتاً صداقت وی با حمایت از شاگرد ، دردسترس بودن ، داشتن تعهد ، جدیت و اشتیاق برای تدریس نشان داده می شود . رفتار درست معلم موجب افزایش اعتبار او می شود و اعتبار معلم همانند پولی است كه در بانك ذخیره می گردد .
● منابع و مأخذ
۱) تربیت بدنی از دیدگاه اندیشمندان اسلام عباس قنبری نیاكی
۲) مقدمه بر جهان بینی اسلامی استاد شهید مرتضی مطهری
۳) تعلیم و تربیت اسلامی استاد شهید مرتضی مطهری
۴) فلسفه آموزش و پرورش علی اكبر شعاری نژاد
۵) بررسی جنبه های مختلف تربیت بدنی و ورزش مدارس كشور مجله ورزش و ارزش

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان