نمایش، رابطه راوی و جمعیت

● مروری بر نمایش های مردمی و مذهبی دوره صفویه
پیش از آغاز سلسله صفویه، انواع نمایش های مردمی و مذهبی عمدتا بر پایه تشیع، شاهنامه و فتوت و جوانمردی در گوشه و كنار كشور ایران، مخاطبان شیعه مذهب را مجذوب خود می ساخت. این نمایش ها و به ویژه انواع مذهبی آن در دوره صفویه رواج فراوان یافت و روز به روز بر وسعت و غنای آنها افزوده شد.
در اوایل قرن دهم كمال الدین حسین واعظ كاشفی (متوفی به سال ۹۱۰ ق)، در مسیر تجربیات خود درباره انواع نمایش های تعزیه، پرده خوانی، لعبت بازی، مداحی، نقالی، معركه و. . . دو كتاب به نام های «فتوت نامه سلطانی» و «روضه الشهدا» تالیف كرده است.
اسناد و نظریات مولانا حسین واعظ كاشفی در زمینه سنت های روایی تا حدودی روشنگر مسیر تحول نمایشگری در اواخر قرن نهم است. وی در «فتوت نامه سلطانی»، با گرایش متصوفانه درباره تجربه های جاری قصه گویان و لعبت بازان آن زمان، شرایط فنی و مفاهیم اخلاقی كار آن ها را بررسی و به تاویل و تفسیر و ارزشیابی آن ها اقدام كرده است. در «روضه الشهدا» نیز به عنوان یك واعظ سرگذشت اهل بیت و مصائب امام حسین(ع) را برای روایت آیینی تنظیم كرده است. با این اثر به دنبال بررسی ها و ارزشیابی های قبلی اش (فتوت نامه سلطانی)، تجربه روضه خوانی را آگاهانه در قلمرو هنر روایت، بنیاد گذاشته است.
مشاهدات و نظریات واعظ كاشفی درباره جریان نمایشگران این دوره، منبع اطلاعاتی-تاریخی ارزنده ای است. این جریان های نمایش واره ای توسط كاشفی تحت عنوان «معركه» ارائه شده است. وی كوشیده است با شناختن وجه مشترك این پدیدارها وجه عام نمایش را بازشناسد. معركه یا هنگامه حاكی از رابطه بین «فرد و جمع» و «راوی و جمعیت» است كه به طور خاص مفهوم «هنرهایی برای تفرج» را دارد.
● مداحی
واعظ كاشفی درباره مدح و مداحان و عزاخوانان چنین می گوید: «مداحان این حال دارند، كه پیوسته مناقب اهل بیت خوانند و با یاد و سخن ایشان اوقات گذرانند. اگر پرسند كه مداحی چند نوع است، بگو سه نوع: اول آن كه همه منظومات خوانند، خواه به عربی و خواه فارسی و ایشان را مداح «ساده خوان» خوانند. دوم آن كه همه نثر خوانند و معجزات و مناقب را به نثر ادا كنند و آن قوم «عزاخوان» باشند. سوم آن كه نثر و نظم در یك دیگر خوانند. گاه معنی مقصود را به نثر بازگویند و نظم آن را در عقب دارند و گاه برعكس. این طایفه را «مرصع خوان» گویند و ایشان را از دو قوم دیگر كمال فضل باشد.»
● معركه
واعظ كاشفی تمام هنرهای روایتی را تحت عنوان «معركه» یا «هنگامه» شناسایی و تفسیر كرده است. او معتقد است كه ركن اساسی معركه، فیض رساندن است و اسطوره را پشتوانه تعریف خود و پشتیبان واقعیت خارجی این تعریف قرار می دهد:
«اگر پرسند كه معركه از كی باز پیدا شده است، بگو از زمانی كه آدم صفی علیه السلام ملائكه را تعلیم اسماء می داد. . .
معركه از آدم صفی اله مانده و آدم اهل آن معركه را مطیع خود ساخت. پس هر كه قدم در معركه نهد باید كه در هر فن كه داخل شود، بدان عالم باشد، تا او را صاحب معركه توان گفت.»
او اهل معركه را به سه طایفه «اهل سخن»، «اهل زور» و «اهل بازی» تقسیم می كند. سپس مداحان، بساط اندازان، قصه خوانان، افسانه گویان، سنگ گیران، طاس بازان، لعبت بازان و قصه بازان را در زمره معركه گیران می گنجاند.
● نقالی
یكی دیگر از اشكال نمایش سنتی، نقالی است. نقالی خصوصا از ظهور اسلام به بعد، در بین مردم جایگاه ویژه ای پیدا كرده است و نقالان حماسه های بزمی و رزمی را برای مردم بازخوانی می كرده اند. نقالی به ویژه از ایام صفویه به بعد، ابعاد گسترده ای پیدا كرد. نقال، نقل كننده داستان هاست. ملا مؤمن معروف به «یكه سوار» ، ملابیخودی جنابدی، حسین صبوحی، میرزامحمد، میرظهیر، مولانا حیدر قصه خوان، مولانا محمد خورشید اصفهانی و مولانا فتحی از نقالان معروف بوده اند.
روایت و نقل رویداد یا داستانی به وسیله شخصی در برابر جمع، گذشته از آن كه مضمون داستان چه باشد، همان نقالی است. مضمون داستان ممكن است بزمی، رزمی، مذهبی، عشقی و یا حماسی باشد، همچنان كه اشكال مختلف نقل، مانند حمله خوانی، روضه خوانی، پرده خوانی و نقل های عامیانه مانند كوراوغلو (كه داستان عاشقانه آذربایجانی است) در تاریخ نقالی ایران وجود داشته است. یكی از پرهیجان ترین قصه های نقالان داستان سیاوش و داستان رستم و سهراب بوده كه برگرفته از شاهنامه فردوسی است.
● پرده خوانی
پرده خوانی یكی از انواع نقالی به شمار می رود كه به لحاظ مضمون، عمدتا مذهبی است و از نظر ساختار، به جز پرده خوان («مرشد» به عنوان نقال اصلی از بازیگر دیگری تحت عنوان «بچه مرشد» استفاده می كرد) و پرده نقاشی شده از تصاویر داستان مورد نقل، از ملزومات قطعی این نوع نمایش است. نقال با اشاره به نقش های در ظاهر پراكنده، اما در عین حال منظم و چشمگیری كه گویای مقاطع گوناگون داستان است، قصه را در ذهن تماشاگر جای می دهد.
● لعبت بازی یا نمایش عروسكی
شكلی از نمایش های سنتی وجود داشته تحت عنوان «لعبت بازی» كه در برگیرنده انواع نمایش های عروسكی است. تشریح جنبه های فنی و فلسفی این نوع نمایش، تا رابطه انسان و فلسفه خلقت او پیش رفته بود. واعظ كاشفی، درباره این شاخه از هنر نمایش سنتی ایران چنین می گوید: «بدان ای عزیز كه در كار لعبت بازی، درویشان صاحب دل، تأمل ها فرموده اند و بسی حقایق برای شان منكشف شده است. . . اولا بباید دانست كه هر چیزی كه در عالم صورت ظهور می كند، اگرچه در لباس هنر باشد، اما به حسب حقیقت جو بود.
اگر پرسند كه مخصوص لعبت بازان چیست، بگوی خیمه و پیش بند و بازی خیمه در روز توان كرد و بازی پیش بند در شب. و پیش بند، صندوقی را گویند كه در پیش آن، خیال بازی می كنند. و در روزبازی به دست حركت كنند و در شب بازی رشته ای را متحرك سازند.» (فتوت نامه سلطانی)
● تعزیه
نمایش تعزیه كه در سوگ امام حسین (ع) و یاران وفادار او هر ساله از اول تا دهم ماه محرم به یاد مصائب آن بزرگواران، در اقصی نقاط شیعه نشین اجرا می شود، از نظر هدف مندی و ریشه های آیینی، بی ارتباط با«سوگ سیاوشان» یا «كین سیاوش» نیست.

منبع : روزنامه ابرار