شب ‌به خیر مهندسی فرهنگی

برای برگزاری این همایش بیش از هفت ماه به صورت شبانه‌روزی کار کرده‌ایم که نهایتا ۷ کمیته تشکیل شد... همایش داشتیم که ۷۰۰ میلیون تومان فقط خرج تشریفاتش شده است ولی ما... "مطمئنا" بدون مهندسی فرهنگ کشور، آینده‌ای برای ما متصور نیست... محل برگزاری همایش با وجود ظرفیت ۷۰۰ نفری، در هنگام ارائه مقالات جمعیتی بین ۶۰ تا ۷۰ نفر را در خود می‌دید که اغلب آنها ارائه‌کنندگان دیگر مقالات همایش بودند...
● مقدمه
خرداد ۸۶ و در اولین جلسه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی ــ بعد از حکم انتصاب اعضای جدید توسط رهبر انقلاب ــ اعضاء با اکثریت آراء "مهندسی فرهنگی"، "تهیه نقشه جامع علمی کشور" و "تحول و نوسازی نظام آموزشی کشور اعم از آموزش و پرورش و آموزش عالی" را به عنوان مطالبات رهبری، جزء اولویت‌های شورا قرار دادند.
اگرچه پیشینه‌ی عملکرد شورای عالی انقلاب فرهنگی، و حرفهای صریح برخی از اعضاء، امید زیادی برای تحقق این مصوبات باقی نمی‌گذارد؛ اما نگاهی به "نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی" ــ که پنج ماه پیش، برگزار شد و تاکنون نه نرم‌افزار چندرسانه‌ای همایش (طبق وعده دبیر همایش) تولید و توزیع شده است، و نه هیچ آمار و گزارشی ولو به شکل بیلان ــ می‌تواند چشم‌انداز مناسبی برای مصوبات جدید شورا باشد.
● من خودم گلایه‌مندم!
دکتر محمدرضا مخبر دزفولی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، یک هفته قبل از برگزاری همایش و در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه تهران گفت: یکی از مسائل مهم و تاثیرگذار در کشور، مسئله مهندسی فرهنگی است که همایش آن در دی ماه با حضور نخبگان کشور برگزار خواهد شد و امیدواریم مسئله مهندسی فرهنگی "به زودی" در ایران به نتیجه برسد.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به تلاش‌های این شورا در دو سال گذشته خاطرنشان کرد: این شورا طی دو سال گذشته نزدیک به ۱۵۰ مصوبه داشته که از جمله آن ساخت بازی‌های کامپیوتری مبتنی بر تمدن ایرانی و اسلامی، رسیدگی به مسئله دستور زبان فارسی و مهندسی فرهنگی در کشور بوده است.
۳ روز بعد یعنی در ۱۶ دی؛ مخبر در یک نشست خبری گفت: از آذرماه ۸۴ که مسئولیت بنده در شورای عالی انقلاب فرهنگی آغاز شد، مطالبات رهبر معظم انقلاب در اولویت کاری‌مان قرار گرفته و برگزاری همایش ملی مهندسی فرهنگی در ۲۰ و ۲۱دیماه ۸۵ نیز در راستای تحقق مهندسی فرهنگی کشور است. در چارچوب تحقق این طرح و همچنین تبیین مناسب آن و برای برگزاری همایشی با عنوان مهندسی فرهنگی، نشست‌ها و جلسات متعددی برگزار شد و نهایتا حدود ۲۷۰مقاله دریافت کردیم که از این تعداد ۱۵۰مقاله کامل(!) به دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.
مخبر دزفولی در پاسخ به سؤال خبرنگار کتاب‌نیوز مبنی بر اینکه رهبر انقلاب در سال ۸۴ تاکید داشتند که الان باید نقشه مهندسی فرهنگی آماده باشد، گفت: من خود نیز از روند پیگیری مطالبات رهبری در شورا گلایه‌مندم! و از زمان حضور در سمت دبیری شورا تمامی طرح ها و پروژه‌های در دست اقدام را که بعضا سالها در حال پیگیری بود را متوقف کردم. ما توجه ویژه‌ای را به نظرات مقام معظم رهبری داریم و در عرصه مهندسی فرهنگی باید بگویم که امسال شیب فعالیت‌های مرتبط با این موضوع با سال‌های قبل قابل مقایسه نیست.
در همین هنگام خبرنگاری از مخبر پرسید "الان دو مورد از مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی ــ بزرگداشت‌ پیامبر اعظم و بازی‌های رایانه‌ای ــ که به وزارت ارشاد واگذار شده با یک کندی و ضعف روبروست، فکر می‌کنید اشکال کار در کجاست و آیا وزارت ارشاد نمی تواند از پس ماموریت‌های محوله برآید؟"
و مخبر در حالیکه سعی می‌کرد سئوال را از شکل انتقادی به انعطافی! تبدیل کند، گفت: البته اینطور نبوده که از عهده بر نیایند! وزارت ارشاد، خود ده‌ها پروژه در دست اقدام دارد، شاید نمی‌رسد! ما در مورد سال پیامبر منتظر اقدامات جدی‌تر ارشاد هستیم و در مورد بازی‌های رایانه‌ای نیز اعلام کرده‌اند که پروژه به مراحل خوبی نزدیک شده است!
و بعد وقتی یکی از خبرنگاران با اصرار از هزینه‌ی برگزاری همایش پرسید، آقای دبیر با کلی طفره، به عبارت "به ۱۰۰ میلیون تومان هم نمی‌رسد" بسنده کرد. گویی ۱۰۰ میلیون تومان برای یک همایش علمی دو روزه رقم مناسبی است؛ برای همین هم در ادامه گفت: "همایش داشتیم که ۷۰۰ میلیون تومان فقط خرج تشریفاتش شده است ولی ما..."
سیدرضا نقیب السادات، دبیر همایش هم در این نشست گفت: برای برگزاری این همایش بیش از هفت ماه به صورت شبانه روزی کار کرده‌ایم که نهایتا ۷ کمیته با عناوین رسانه‌ها و تبلیغات، انتشارات، علمی، دبیرخانه، پشتیبانی، دانشجویی و تشریفات برای ساماندهی امور همایش تشکیل شد و البته دو شورای ناظر هم برای نظارت بر امور تدارک دیده شده است.
● آینده‌ای پر از عمل و عکس‌العمل؟!
بیستم دی و در افتتاحیه‌ی همایش محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، به عنوان اولین سخنران گفت: اگر می‌خواهیم فرهنگ کشور را مهندسی کنیم چاره‌ای نداریم که به فرهنگ انتظار برگردیم و فرهنگ انتظار یعنی تلاش برای تحقق بهترین‌ها در زمین و این بهترین راه است.
من به عنوان خادم شما در شورای عالی انقلاب فرهنگی از شما فرهیختگان برای مهندسی فرهنگ کشور تشکر و قدردانی می‌کنم و امیدوارم زمینه‌ای را فراهم کنید که بتوان در این راه از نظرات گوناگون متخصصان و اندیشمندان در حوزه‌ی فرهنگ استفاده کرد.
احمدی‌نژاد در ادامه با ابراز امیدواری نسبت به این که شورای عالی انقلاب فرهنگی بتواند با ساز و کار مناسب این مساله را پیش ببرد، گفت: حرکت شما باید به گونه‌ای باشد که اهل نظر بتواند در این کار مشارکت کند. "مطمئنا" بدون مهندسی فرهنگ کشور، آینده‌ای برای ما متصور نیست.
دکتر غلامعلی حداد عادل هم در مراسم اختتامیه طی سخنانی تاکید کرد: معمولا در ذهن ما نسبتی میان فرهنگ و مهندسی وجود ندارد. اما هم اکنون با توصیه مقام معظم رهبری صحبت از توسعه فرهنگی می‌کنیم و این شاید جانشین اصطلاح مدیریت فرهنگی است. مشخص است که مدیریت فرهنگی وافی به مقصود نبوده و انتظار بیشتری از لفظ مهندسی فرهنگی است.
حداد عادل ادامه داد: کسی که مهندس است و مهندسی می‌کند اهل عمل و اقدام است، در حقیقت نوعی فرماندهی و هدایت عملی در مقام اجرا از مهندسی فهمیده می‌شود. مهندس کسی نیست که در فضا سرگردان باشد، کسی است که برای راه رفتن و قدم برداشتن و اقدام کردن پای بر زمین دارد. مهندس کسی است که قبل از پرداختن به عمل و اجرا و اقدام، یک نرم افزار برای عمل در اختیار دارد. او مقدم بر سخت افزار بر نرم افزار فکر می‌کند که این مستلزم شناخت موضوع، تعیین هدف، آگاهی از واقعیت‌ها و امکانات موجود، داشتن طراحی برای استفاده از واقعیت‌ها برای نیل به هدف بر اساس نظریه‌ای که از دل دانش بیرون آمده باشد، است.
عدم مهندسی در کار فرهنگ مساوی با روزمرگی و منفعل بودن است. در این صورت تاثیر اقدامات انجام شده بر سایر اقدامات، سنجیده نمی‌شود؛ همچنان که طی مقدمات و زمان‌بندی در امور، مد نظر قرار نمی‌گیرد.
حداد عادل با بیان اینکه روح فیزیک جدید "زمان" است، خاطرنشان کرد: فکر مهندسی، فکری است که روی زمان حساب می‌کند.
وی یاد آور شد: وظیفه اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی این است که بدانیم تحت مهندسی فرهنگی باید چه کنیم و با اولویت دادن به مسائل مهم شروع کنیم و جلو برویم.
● حاشیه‌های پررنگ‌تر از متن
عدم حضور مسئولان وزارت ارشاد در دو روز همایش و حضور وزیر فرهنگ تنها در روز افتتاحیه و عدم سخنرانی وی ــ با وجود تبحر در این کار ــ و ارائه‌ی مقالات تکراری که زمان ارائه‌ی برخی از آنها به ۲سال پیشتر باز ‌می‌گشت، جزء حواشی جالب توجه همایش بود.
اولین چکیده‌ی مقاله موجود در کتاب خلاصه مقالات همایش، متعلق است به "محمدرضا. ح" که دوسال قبل و در یکی از زیر مجموعه‌های وزارت ارشاد منتشر و برای بررسی بیشتر به سازمان تبلیغات اسلامی ارسال شده بود.از یکی از اساتید دانشگاه امام حسین(ع) که خود در این همایش ۲ مقاله ارائه کرده و در دو پروژه هم استاد راهنما بوده است پرسیدیم "وجود ۴ مقاله از یک نفر و یا سه مقاله و کار تحقیقی با حضور یک شخص، در کتاب چکیده مقالات نشان از چیست؟" گفت: آنچه از من در کتاب چکیده مقالات منتشر شده، قبلا در دبیرخانه شورا موجود بود و بنده به درخواست مسئولین شورا، آن را مجددا برای همایش و در حد یک چکیده مقاله در اختیارشان قرار دادم!
جالب اینجاست که مدتی بعد و در گزارش۱ دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به برخی از این مقالات به عنوان "طرح‌های پژوهشی" دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و نه مقالات رسیده به همایش به صراحت اشاره شده است؛ به تاریخ ارائه توجه کنید تا معنای دریافت ۱۵۰ مقاله کامل در طول یکماه تبلیغات برای همایش روشن‌تر شود:
۱) بررسی اصول و مبانی مدیریت فرهنگی/ مجری: علی حسین قربانی، موسی مهدوی- ناظر: دکتر مسعود موحدی- تاریخ: ۱۳۸۳
۲) برررسی و تدوین اصول و مبانی مدیریت تحول فرهنگی اجتماعی/ مجری: دکتر سید جعفر مرعشی – ناظر: حجت الاسلام علیرضا پیروزمند- سال: ۱۳۸۴
۳) ساماندهی فعالیت‌های فرهنگی دستگاه‌ها و نهادهای غیردولتی فرهنگی/ محقق: دکتر سید احمد حسینی – سال: ۱۳۸۳
۴) طرح تعیین چگونگی مهندسی مجدد کلان فرایندهای مدیریت فرهنگی کشور/ مجری: دکتر محمدصالح اولیاء – سال: بهار ۱۳۸۵
۵. درآمدی بر مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی/ تهیه و تدوین: دکتر مهدی ناظمی – سال: ۱۳۸۴
● همایش ملی ۷۰ نفری!
تالار خواجه نصیرالدین طوسی ــ محل برگزاری همایش ــ با وجود ظرفیت ۷۰۰ نفری، در هنگام ارائه مقالات، جمعیتی بین ۶۰ تا ۷۰ نفر را در خود می‌دید که اغلب آنها ارائه‌کنندگان دیگر مقالات همایش بودند.
عدم انعکاس رسانه‌ای نشست‌های تخصصی و همچنین ارائه مقالات، خود به خوبی موید این موضوع هست که نشست‌های تخصصی و ارائه مقالات به هیچ وجه دارای ساختاری متناسب و قابل برداشت برای مخاطبان خاص ـ خبرنگاران ـ و انتقال آن به مخاطبان عام ـ مردم ـ از طریق رسانه‌ها نبوده است. تا آنجا که غیر از سخنرانی برخی از مسئولان، خروجی دیگری به عنوان خروجی رسانه‌ای از این همایش منتشر و منعکس نشد.
جالب‌تر صحنه‌هایی از به خواب‌رفتن بزرگترهای مجلس و یا همان طراحان! مهندسی فرهنگی در فضای ساکت سالن برگزاری، به ویژه در دو نوبت‌ عصر همایش بود.
در کنار آنچه ذکر شد، هزینه‌های جانبی و پذیرایی مفصل در همایش مهندسی فرهنگی، اعتراض تعدادی از شرکت‌کنندگان را هم برانگیخت. یکی از شرکت کنندگان در این همایش با اشاره به وجود ۴ نوع غذا و دسرهای متعدد و نیز مراسم جانبی بی‌حاصلی مانند معرفی تمبر مهندسی فرهنگی! در حاشیه این همایش گفت: "این رفتارهای تشریفاتی و مسرفانه بیشتر یادآور فرهنگ دوران سازندگی و اصلاحات است و با وجود تورم موجود و سختی معیشت برای اقشار متوسط و ضعیف جامعه، این ریخت و پاش‌ها بسیار زشت و غیرقابل تحمل است."
یکی از اعضای هیئت داوران همایش نیز اعلام کرد: "برای برگزاری این همایش بالغ بر ۳۰۰ میلیون تومان هزینه شده است." او اضافه کرد که بیشتر مقالات ارائه شده در همایش قبلا و در مجلات دیگر ارائه شده بود؛ با وجود این برخی از همین مقالات با قراردادی به مبلغ ۵۰۰ هزار تومان مجددا به دبیرخانه همایش عودت داده شدند.
انتشار! یک صفحه از گزیده بیانات رهبری و چند خبر کوتاه در یک روز از همایش تمام فعالیت! کمیته دانشجویی همایش محسوب می‌شد که ریاست آن را فرزند مخبر دزفولی بر عهده داشت.
و دست آخر اینکه در زمان توزیع تقدیرنامه برگزیدگان همایش، توسط رئیس مجلس شورای اسلامی؛ حدود ۷۰درصد از برگزیدگان غایب بودند!
این حاشیه‌ها آنقدر جدی بود که انتقاد صریح امیررضا خادم ــ عضو کمیسیون فرهنگی مجلس ــ را در پی داشته باشد. وی در نطق پیش از دستور خود که دو روز پس از پایان همایش ایراد شد به نحوه دعوت از صاحب‌نظران، انتخاب مقالات و همچنین نوع برگزاری یک همایش "ملی" توسط شورای "عالی" انقلاب فرهنگی انتقاد کرد: "متاسفانه عملکرد دبیرخانه همایش شائبه عقیم ماندن اهداف عالیه بانیان، مدعوین و شرکت کنندگان اجلاس را به صورت جدی باعث شد؛ چنانکه به علت برخی بی‌برنامه‌گی‌ها و اشکالات، حتی با حضور مقالات ارزشمند و قابل تامل، شاید نتوان امید زیادی به حصول نتیجه‌ای درخورد از آن در آینده بود."
● شهر در امن و امان است، بخسبید!
دستیابی به نقشه مهندسی فرهنگی کشور و تبیین و تعیین الزامات مهندسی فرهنگی از جمله اهدافی بود که در بولتن همایش و همچنین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بر آن تاکید شده بود ولیکن این موارد هم در کنفرانس مطبوعاتی دبیر شورا تکذیب شد و هم عملا در روند برگزاری همایش به چشم نیامد. اغلب قریب به اتفاق سخنرانان همایش که همگی ـ تقریبا ـ از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی هستند، بدون توجه به این هدف در مسیرهای دلخواه خود! سخنرانی کردند؛ نمونه بارز و مشهور آن را در سخنرانی‌های رییس جمهوری و رییس مجلس می‌توان مشاهده کرد.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بارها بر این نکته تاکید شده است که در باب مهندسی فرهنگی در کشور غیر از شورای عالی انقلاب فرهنگی هیچ نهاد و ارگان دیگری فعالیت در خور توجهی نداشته‌است. در این گزارش به کم‌کاری وزارتخانه‌های علوم، فرهنگ و ارشاد، حوزه‌های علمیه و رسانه‌ها به صراحت اشاره شده است. برای مثال در این گزارش و ذیل عنوان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آمده است:
با توجه به اینکه شالوده تصمیمات راهبردی فرهنگی در سطح دولت توسط این وزارتخانه محقق می‌شود، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا کنون اقدام عملیاتی موثری در پرداختن به این موضوع چه در حوزه نظری و چه در حوزه کارکردی انجام نداده است.
البته در این گزارش به هیچ وجه به نقش مجلس و کمیسیون فرهنگی مجلس و همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس در امر پیشبرد اهداف شورای عالی انقلاب فرهنگی ــ بویژه مساله مهندسی فرهنگی ــ اشاره‌ای نشده است!

محسن حدادی
منبع:کتاب نیوز
۱. عنوان: وضعیت کنونی مهندسی فرهنگی در کشور، نظرات، فعالیت‌ها و چالش‌های موجود. شماره مسلسل: ۸۱۴۸ . تهیه و تدوین: رضا جلالی، سیدرضا حسینی- ۳۴ صفحه. تاریخ انتشار: ۲۳ دی ۱۳۸۵