مهم‌ترین گیاهان داروئی مؤثر در درمان آسم

● تعریف آسم
آسم یک بیماری التهابی مزمن بوده که با انسداد قابل برگشت مجاری کوچک تنفسی مشخص می‌گردد. علائم آن به‌صورت حمله‌های تنگی نفس، سرفه و خس‌خس سینه (تریاد کلاسیک) می‌باشد و ممکن است به‌دلیل شدت علائم فرد را از خواب بیدار کند یا منجر به هیپوکسی و سیانوز و حالت خفگی در شخص بیمار شود. حدوداً ۴-۵ درصد مردم آمریکا به این بیماری مبتلا هستند. عللی (محرک‌هائی) که برای آسم ذکر می‌شود عبارتند از: عفونت‌ها (مخصوصاً ‌انواع ویروسی)؛ آلاینده‌ها، برخی داروها، بعضی از شغل‌ها، ورزش و علل روحی.
آسم کلمه‌ای است که امروزه برای این بیماری به‌کار می‌رود، اما در کتب طب سنتی با نام‌های دیگر آورده شده است که عبارتند از: عسر النفس با ضیق‌النفس (Dyspnea) به ‌معنی تنگی نفس، بطوء حرکات تنفسی به معنی کاهش سرعت و میزان تنفس (Distension). به عقیده ابن‌سینا بهترین معادل برای آسم همان ”زیواست“ و جالب است بدانیم در کتاب هاریسون ثابت‌ترین یافته در اتوپسی بیماران اتساع بیش از حد ریه و اگزودا در مجاری به همراه هیپرتروفی عضلات و عروق گزارش شده است و یکی دیگر از معانی ”ریو“ (به‌جز انتفاخ و اتساع) فزونی و زیادتی می‌باشد که اینها همه نشان‌دهنده دقت نظر حکماء و اساتید طب سنتی ایران (Tim = Traditional Iranian Medicine) در مورد توصیف بیماری‌ها می‌باشد.
● علت آسم
تا قبل از قرن ۱۸ میلادی ”تئوری اخلاط“ (theory Humoral) به پیروی از ابن‌سینا جهت توجیه علت آسم به‌کار می‌رفت. در این نظریه به تجمع بلغم غلیظ و لزج در شعب قصبه الریه (مجاری هوایی) و در نتیجه انسداد مسیر ورود و خروج هوا علت تنگی نفس را تشکیل می‌دهد. در اوایل قرن ۱۸ تئوری جدیدی به‌نام ”تئوری عصبی“ (Neural Theony) مطرح شد که علت انسداد مسیر هوا را انقباض عضلات حلقوی برونش و برونیل‌ها (مجاری هوائی تحتانی) می‌داند. البته لازم به ذکر است که ابن‌سینا در کتاب خود (قانون) به این نظریه نیز اشاره کرده است، آنجا که آسم را به دو نوع مرطوب و خشک تقسیم کرده و در توصیف اسم خشک می‌نویسد: و قد تکون فی‌النادرن جفاف الریه ویبس‌ها و اجتماع‌ها الی نفس‌ها یعنی ”ریو گاهی به‌ندرت از خشکی و اجتماع و انقباض ریه در نفس خود به‌وجود می‌آید. بنابراین در قرن هجدهم هر دو تئوری کنار هم به‌کار می‌رفت. در اوایل قرن ۱۹ با کشف عضله Reissessen در دیواره برنش‌ها تئوری دوم به‌عنوان نظریه اصلی پذیرفته شد و درمان‌های اسم بر مبنای آن قرار گرفت اما پس از طی یک قرن متخصصین متوجه شدند به غیر از عوارض جانبی فراوان گشادکننده‌های مجاری هوائی، تعداد کثیری از بیماران پس از مدتی دیگر به این داروها پاسخ مناسب نمی‌دهند و بیماری آنها به‌طور شدیدتر و غیرقابل کنترلی عود می‌کند. این مسئله باعث شد که در اوایل قرن بیستم مجدداً به تئوری اول اقبال شده و درمان بر مبنای آن صورت گیرد (۲). مؤید این مطلب این است که در کتاب هاریسون و در قسمت پاتوفیزیولوژی آسم، از آدم مجاری هوائی و ارتشاح سلول‌های دفعی و تکثیر موبرگ‌ها یا در مجموع التهاب و اگزودا به‌عنوان محصول آن ذکر شده و می‌دانیم یکی از مترادف‌های نزدیک به بلغم، همان اگزودا و مایع ناشی از التهاب می‌باشد.
خلاصه این‌که امروزه طب رایج تلفیقی از دو تئوری ذکر شده (اسپاسم مجاری تحریک‌پذیر+ التهاب مزمن) و البته با تأکید به نقش التهاب (تئوری اول) را به‌عنوان علت آسم می‌شناسد.
● درمان آسم
هم در طب رایج و هم در طب سنتی ایران درمان‌هائی برای آسم ذکر شده که به دو دسته تقسیم می‌شوند: برای کنترل فوری و برای کنترل بلندمدت داروهائی که برای کنترل فوری آسم در طب رایج به‌کار می‌روند آنهائی هستند که انقباض مجاری هوائی را برطرف کرده و با آنها را متسع می‌کنند که از معروف‌ترین آنها می‌توان به سالبوتامول، آترورنت و تئوفیلین اشاره کرد. اما طب رایج برای کنترل بلند مدت اسم ا زداروهای ضد التهاب که سر دسته آنها کورتیکو استروئیدها و کرومولین سدیم می‌باشند استفاده می‌کند. طب سنتی ایران برای کنترل فوری آسم از روش‌هائی برای منحرف کردن بلغم به‌جائی غیر از مجاری هوائی و ریه‌ها و برای کنترل بلندمدت آن از دفع بلغم به‌طور کلی از بدن استفاده می‌نماید. برای برقراری ارتباط میان داروهای گیاهی موجود در فارماکوپه‌های جهان و توصیه حکماء در متون طب سنتی در درمان آسم، جستجوی وسیعی در تعدادی از کتب معتبر داروهای گیاهی موجود در فارماکوبه‌های برخی کشورهای توسعه‌یافته انجام شد (۳ – ۴ – ۵ – ۶) که در مجموع حدود ۱۳۰ گیاه و فرآورده‌های آن دارای خواص ضد تنگی نفس و آسم یافت گردید که از این میان حدوداً ۳۰ مورد مؤکد و اختصاصی برای درمان آسم معرفی شده است. جست‌وجو در منابع علمی موجود در اینترنت نیز خواص ضدآسمی گیاهان فوق را تأیید کرد. از میان گیاهان اخیر به چهار مورد که حکمای طب سنتی ایران (TM) نیز اثرات مفید آنها بر درمان آسم (تأیید کرد و تأکید کرده‌اند اشاره می‌شود: (Viola Odorata (بنفشه)، Sinica Ephedra (ریش‌بز)، Vera Aloe (صبر زرد)، Ferula sp (باریجه، آنغوزه) (۷ و ۸).
●بحث و نتیجه‌گیری
الف) گیاهان داروئی و داروهای گیاهی متعددی برای کنترل و درمان آسم چه در طب رایج و چه در طب سنتی ایران (TM) وجود دارند که می‌توان از آنها استفاده برد.
ب) برای کنترل موارد حاد بیماری نیز می‌توان از طب سنتی ایران کمک گرفت که این امر پس از تحقیقات مفید و آزمایش روش‌های مطرح شده قابل تحقق می‌باشد.
ج) طب رایج احتمالاً ‌در برخی موارد همان‌طور که در تئوری‌های آسم دیدم، از دسترنج زحمات حکمای طب سنتی ایران بهره برده است بدون اینکه به آن اشاره‌ای داشته باشد.
د) در نهایت با دیدن ظرایف و دقت نظر حکماء که در آثار آنها منعکس است به غنای طب سنتی ایران و لزوم انجام تحقیقات نظری و عملی جهت اثبات و استفاده بیشتر از محصولات آن پی می‌بریم.

منابع
۱) Harrison principals of internal Medicine ۲۰۰۱
۲) نهضت پزشکی (دکتر جلال مصطفوی)
۳) PDR
۴) Fact
۵) Natural Medicine
۶) Commission E Monographs
۷) قانون ابن‌سینا
۸) مخزن‌الادویه

منبع : فصلنامه عطارنامه