امنیت ارتباطات الکترونی و دنیای مجازی

"امنیت" نیز مثل هر مقوله ذهنی و اجتماعی دیگر در جهان دستخوش تغییر و دچار دگرگونی شده است. هم عوامل و متغیرهای "امنیت زا" و هم عوامل و متغیرهای "امنیت زدا" در دو دنیایی که اطلاعات و ارتباطات٬ مرزهای آنها را از یکدیگر متمایز می کنند٬ متفاوت با گذشته اند. اندیشه دستیابی به امنیت ایستا که مهمترین عناصر آن "کورباش" و "دورباش" است٬ بیش از خواب در موقعیتی دیگر امکان وجود ندارد. امنیت در جهان واقعی چه در مقیاس فردی و چه در مقیاس اجتماعی آن٬ مفهومی پویاست که تحت تاثیر فرصت ها و تهدیدهای جدید ملی و بین المللی تبیین و تفسیر می شود.
یکی از مهمترین متغیرهای تاثیرگذار بر مفهوم نوین امنیت؛ ورود انسان به جامعه اطلاعاتی و کنش ها و واکنش های او در دنیای مجازی است. مهمترین زمینه ناامنی در جایی شکل می گیرد که ندانیم در کدام دنیا زندگی می کنیم؛ خانه زندگی ما شیشه ای است یا دیوارهای بلند دارد. به نظر صاحب نظران ارتباطات٬ حتی تصور امکان زندگی در جامعه بسته اطلاعاتی موجود٬ موقعیتی نا امن و لرزان در حوزه فرد و جمع است. "مانوئل کاستلز" استاد برجسته برنامه ریزی در دانشگاه برکلی آمریکابا تالیف اثر مشهور "عصر اطلاعات" و ظهور نشان داده است که دامنه تاثیرگذاری ارتباطات نوین که عمدتا الکترونی است٬ هم عینیت و هم ذهنیت زندگی انسان و جامعه امروز را به گونه ای تغییر داده است٬که همه مولفه های سیاسی٬ حقوقی٬ فرهنگی و اقتصادی نیاز به تعریف مجدد دارند.
● جهانی شدن رسانه ها و ارتباط الکترونی:
کاستلز کاهش توان حکومت ها را که در کنترل ملی رخ داده است به میزان زیادی متاثر از حوزه رسانه ها و ارتباطات می بیند. به نظر او تسلط بر اطلاعات و سرگرمی ها به منظور جهت دادن به عقاید٬ همواره از جمله اهرم های کنترلی حکومت ها بوده است. اما جهانی شدن و به هم پیوستن مالکیت های این عرصه٬ انعطاف پذیری و گسترش عالم گیر فن آوری ارتباطی٬ خودمختاری و تنوع رسانه ها٬ امروز اقتدار دولت ها را تهدید می کند. این مقوله شاید نخستین متغیر جدید در حوزه امنیت و ناامنی اجتماعی باشد.
● ناتوانی دولت ها و بحران دموکراسی:
متغیر دوم در پیدایش موقعیت های نامطمئن٬ کاهش حوزه توانایی دولت ها و بحران جدید دموکراسی است. از دید کاستلز٬ دولت ملی که تعیین کننده حوزه رویه ها و مفهوم شهروندی است٬بخش مهمی از توان مستقل خود را از دست داده است. چرا که امواج جهانی و شبکه های فراسازمانی ثروت٬ اطلاعات و قدرت٬ آن را تضعیف می کنند. ناتوانی دولت ها در عمل به تعهدات خود در چارچوب دولت رفاه٬ نقش موثری یافته و به ایجاد بحران مشروعیت برای دولت های ملی٬ انجامیده است.کاستلز در این زمینه بحران اعتماد و اعتبار نظام سیاسی را نیز که مبتنی بر رقابت آزاد احزاب سیاسی است٬ به بحران مشروعیت دولت می افزاید و عقیده دارد که نظام های حزبی با گرفتار شدن در دایره مسایلی مانند حوزه های رسانه ای و بهره گیری از امتیازهای غیر قانونی سرمایه اعتماد به خود را تا حدی از دست داده است.
● فضای مجازی و امنیت پایدار:
نظریه پردازان٬ فضای مجازی را به بازار تبادلات نمادین تشبیه کرده اند؛ بازاری که در آن کالاهای ارایه شده و مورد مبادله نمادها (لغات٬ حروف٬ تصاویر و ...) می باشند٬ این فضا با فضای واقعی متفاوت است و به میزان تفاوت دو دنیا٬ شهروندان را در دوگانگی فراگیرتری قرار می دهد. فضای مجازی با هر تعبیری٬ قلمرویی وسیع٬ بدیع و نو است که برای ساکنان خود امکانات٬ آزادی ها٬ فرصت ها٬ دلهره ها٬ آسیب ها و محدودیت های نوینی را به همراه دارد. اهمیت این قلمرو تا حدی است که برخی اندیشمندان٬ امروزه صحبت از "دو جهانی شدن" دنیای معاصر می کنند. با این نگاه٬ مهمترین تغییر جهان معاصر که بنیان امنیت فردی و جمعی را می سازد٬ رقابتی شدن جهان واقعی و جهان مجازی است. مانوئل کاستلز فضای مجازی را فراتر از مکان می داند٬ به نظر او: "فضای مجازی٬ مکان نیست. دالان و راهرویی است بین مکان ها٬ شما در محل خودتان زندگی می کنید و بعد در فضای مجازی گردش می کنید و مردمی را ملاقات می کنید که در مکان های دیگری زندگی می کنند اما می توانید با استفاده از فضای مجازی در جهان ذهنی خودتان باشید... بنابراین فضای مجازی نوعی فرافضا و فضای ذهن است. فضایی که ما هر روز در آن دست به عمل می زنیم و با مردمان و اندیشه های مکان هایی دیگر و زمان هایی دیگر ملاقات می کنیم" از نظر کاستلز٬ فضا همواره یک برساخته فرهنگی و ذهنی است.
در جوامع در حال گذار هر چه امکان زندگی آزاد سیاسی٬ حیات متنوع فرهنگی و مناسبات هم پذیر اجتماعی کم تر می شود٬ زندگی در فضای مجازی سرعت و دامنه بیشتری می گیرد. این گونه دوگانگی پرشتاب و فشرده میان زندگی مجازی و واقعی خود از جمله مولفه های جدیدی است که امنیت روانی و اجتماعی را به چالش می کشد. مساله مهمی که جامعه ما امروز با آن مواجه است نیز از همین دست است. اگر فاصله بایدها و نبایدهای غیر مجاز در دنیای مجازی و واقعی کمتر شود٬ می توان از امنیت پایداری سخن گفت که در دنیای جدید٬ هم ممکن است و هم مطلوب.

این مطلب از دکتر هادی خانیکی است که با همین عنوان در شماره ۳۴ ماهنامه نامه به چاپ رسیده است.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی علوم ارتباطات ایران