استاندارد سازی نه استحاله

توسعه طب سنتی یکی از مباحث جهانی مهم در چند دهه اخیر بوده است. دولت ها و در عین حال سازمان بهداشت چهانی و سازمان ملل متحد به مثابه مهمترین نهادهای بین المللی، طب سنتی را دانش بومی کشورها دانسته و درصدد برآمده اند است تا با استفاده از سیاست ها و ابزارهای مختلف مانند روزآمد سازی، استاندارسازی، استفاده از فناوری های نوین از جمله IT(فناوری اطلاعات ) به احیا و ترویج این علم به ویژه در کشورهایی که در این امر پیشینه تاریخی دارند، بپردازند. هر یک از این سیاست ها دامنه وسیع و گسترده ای در جهان و ایران دارند. برای مثال در زمینه فناوری اطلاعات در سال ۲۰۰۱ شبکه طب سنتی آسیا اقیانوسیه ایجاد شد که ۱۴ کشور منطقه از جمله ایران ، هند و چین عضو این شبکه هستند و هدف اصلی این شبکه این است که با استفاده از فناوری های نوین از جمله اینترنت به احیا و رونق طب سنتی بپردازد. از طریق این شبکه همچنین هدف های مهم دیگر مانند تحقیق و توسعه در زمینه فرآوری داروهای سنتی، کنترل کیفیت و استاندارد نمودن تولیدات داروهای سنتی ، و حمایت از مالکیت معنوی و حراست از دانش سنتی را دنبال می کنند. اکنون از طریق این شبکه کشورهای عضو می توانند طب سنتی خود را به جهانیان معرفی کنند و به نوعی از لحاظ اقتصادی در زمینه بهداشت و درمان نیز به خودکفایی برسند. پایگاه مربوط به این شبکه در ایران در سال ۱۳۸۳ رسما فعالیت خود را آغاز کرده است و سعی بر این است که با احیا و حفظ ارزش های طب سنتی ایران، به بهترین نحو آن را به جهانیان معرفی کرد و با توجه به منابع عظیم گیاهان دارویی در ایران، در زمینه دارو و درمان به خود کفایی برسیم.
تشکیل و توسعه نهادهای پژوهشی و آموزشی از جمله سیاست های دیگر توجه و تاکید بر طب سنتی در دهه های اخیر بوده است. در ایران تلاش های زیادی صورت گرفته است و افراد متخصص و عالم در زمینه پزشکی و رشته های مرتبط به این امر روی آورده اند و اکنون «انجمن طب سنتی ایران»، متشکل ازدانشجویان و فارغ التحصیلان پزشکی و سایر رشته های مرتبط و افراد علاقه مند به این علم تاسیس شده است که فعالیت خود را در سال ۱۳۷۸ آغاز کرد. و در حال حاضر به مثابه یکی از گروه های مرکز پژوهش های علمی دانشجویان وابسته به معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران مشغول به کار است و اولین انجمن علمی دانشجویی طب مکمل وابسته به معاونت دانشجویی – فرهنگی همین دانشگاه می باشد. این انجمن اقدامات بسیاری جهت ارتقا و معرفی طب سنتی از دیدگاه علمی انجام داده است. از جمله تشکیل کلاس های آموزشی ، چاپ کتاب ، ایجاد درمانگاه طب سنتی و معرفی طب سنتی ایران به جهانیان از طریق ارسال مقالات علمی و شرکت در همایش ها و سمینارهای مختلف. البته مراکز علمی و اساتید دیگری نیز در این زمینه مشغول به فعالیت می باشند که با توجه به پیشینه تاریخی ایران در پزشکی ( بعضی مورخان از جمله سیریل الگود اعتقاد دارندکه علم پزشکی از ایران به سرزمین های دیگر راه یافت.) در مقایسه با دیگر کشورهای صاحب این دانش بسیار اندک و ناچیز است.
یکی دیگر از مباحثی که در زمینه ی احیای طب سنتی در سال های اخیر در کشور مطرح بوده است استانداردسازی این حرفه و دانش می باشد. منظور از استانداردسازی هماهنگ کردن مجموعه ی دانش ها، مهارتها، ابزارها و فرایندهای موجود در طب سنتی مطابق با اصول عقلانی، پیشرفت های علم پزشکی و ایجاد رویه های همگن و هماهنگ یا عمومی در سراسر کشور است. سیاست استاندارسازی با این هدف صورت می گیرد که از یکسو از وجوه نادرست، ناکارآمد و احیانا مضر در طب سنتی جلوگیری شود و از سوی دیگر با بهره گیری و پیوند این شاخه از دانش با پیشرفت های پزشکی آلوپاتی روزآمد شود.. در توجیه این سیاست استدلال های گوناگونی عرضه شده است. برای مثال گفته می شود: « در جوامعی با سابقه تاریخی و فرهنگی طولانی از جمله ایران، طب سنتی جایگاه ویژه ای دارد. علاوه بر این، سنتی بودن این جوامع، فقدان پوشش بیمه اجتماعی مناسب و هزینه سرسام آور درمان، از جمله عواملی هستند که باعث رونق انواع درمانهای سنتی در کشورهای در حال توسعه می شوند. در ایران همواره سعی بر این بوده است که با حفظ استانداردهای لازم در تولید و کاربرد دارو ، به شرط ساماندهی و تعریف چارچوب استاندارد، این طب به کار خود ادامه دهد. در صورتی که استانداردسازی، تهیه و مصرف داروهای سنتی ترقی پیدا نکند، دو مشکل عمده بروز خواهد کرد، ابتدا در کوتاه مدت نارضایتی مصرف کننده و تنزل کیفیت درمان در قشرهای آسیب پذیر، و در بلند مدت نابودی خود طب سنتی و محروم ماندن از فواید آن را در برخواهد داشت. البته مضرات تدوین مقررات نامناسب برای طب سنتی و داروهای گیاهی، کمتر از نبود مقررات نیست. چاپ فارماکوپه گیاهی ایران برای ۱۰۰ عدد گونه گیاهی، اولین قدم مثبت در این راستا به حساب می آید ولی با توجه به فراوانی گونه های دارویی بومی هنوز نیازمند تلاشهای فراوان در این زمینه هستیم. با توجه به این که داروهای گیاهی از طریق مواد مؤثره در گیاه، اثرات شفابخش خود را نشان میدهند، بدیهی است که مانند سایر مواد شیمیایی، اصول علمی در استخراج، تهیه، نگهداری، طرز مصرف، مقدار مصرف، مدت مصرف و غیره نیز باید رعایت شود. (بشیری صدر و حافظی ۱۳۸۵) .
همانطور که می بینیم این سیاست اگرچه نیات و هدف های کاملا دلسوزانه و مبتنی بر برخی از آگاهی های فنی لازم صورت می گیرد اما چگونگی اجرا و تحقق آن اگر بدون در نظر گرفتن برخی از ملاحظاتی که من آن را در اینجا ابعاد فرهنگی می نامم، انجام شود ممکن است به جای توسعه و بهبود وضعیت این دانش موجب نابودی آن گردد. این نکته را بر اساس تجربه ی تاریخی کشور ما در مواجه ی با پیشرفت های علوم و فنون مدرن می توان کاملا امری جدی تلقی کرد. در طی یکصد سال گذشته انبوهی از میراث فرهنگی مادی و معنوی ایران در جریان مواجه ی با مدرنیته ویران و نابود شده است. شاید بارزترین این میراث نابود شده را بتوان بافت ها و بناهای تاریخی شهرهای ایران دانست. می دانیم که با ورود خیابان ها، بلوارها و بناها و اتومبیل های مدرن نه تنها باغ ایرانی و معماری و بنای سنتی ما به مقدار زیادی نابود شد بلکه عواطف، احساسات و خاطرات جمعی و حافظه ی اجتماعی مشترک ما اکنون از آن بافت ها و بناهای تاریخی پاک شده است. ما گویی به نوعی آلزایمر فرهنگی مبتلا شده ایم. این بیماری با نام زیبا و شاید هم تا حدودی اجباری “مدرن شدن” بر ما تحمیل شد. در حالیکه می دانیم مدرنیته خاستگاهی اروپایی دارد اما در این کشورها فاجعه ی محو بافت های تاریخی و نابودی میراث فرهنگی رخ نداده است. با تکیه بر حفظ همین میراث فرهنگی است که امروزه شهرهای لندن و پاریس به موزه هایی بزرگی برای بازدید جهانگردان تبدیل شده اند. این فرایند مدرن شدن بدون از دست دادن نابودی کامل میراث فرهنگی تنها در پناه نوعی خودآگاهی فرهنگی حاصل شده است. ما اکنون در حال تجربه ی تازه ای در زمینه ی طب سنتی به مثابه پاره یدیگری از میراث فرهنگی هستیم. اکنون باید تصمیم بگیریم که ایا برای استانداردسازی این دانش هویت ان را دستکاری و نتیجتا آن را نابود سازیم یا آنکه به شیوه ی سنجیده و درست، ضمن توسعه و استانداردسازی آن مانع از نابودی اش شویم. من در این مقاله تلاش می کنم تا برخی از ابعاد فرهنگی این موضوع را توضیح دهم.
سلامتی همواره یکی از دغدغه ها و مسئله های انسان در طول تاریخ بوده است از این رو در هر دوره ای از تاریخ متناسب با امکانات و تجهیزات و مقتضیات روز گونه ای از بهداشت و درمان وجود داشته است. چیزی که امروزه به آن طب سنتی می گوییم همان تجربه انسان ها در زمینه حفظ سلامتی و درمان بیماری ها در دوره های پیش از مدرن می باشد. طب سنتی مانند دیگر اجزا فرهنگ مردم ، حاصل تجربه جمعی و گروهی یک ملت است و با توجه به خصلت جمعی و گروهی که دارد برخاسته از روحیات و محیط طبیعی و اجتماعی ملت هاست و با کلیت شیوه زیست مردم یعنی اقتصاد ، فلسفه، هنرها و با ساختار احساسات و عواطف مردم هماهنگ، همسو و در پیوند است . از اینرو، سازمان بهداشت جهانی، توسعه و ترویج طب سنتی را احترام به میراث و فرهنگ مردم دانسته است و استراتژی ویژه ای جهت احیا و رونق طب سنتی پیش گرفته است. آنچه باعث اهمیت طب سنتی می شود تنها نقش درمانی و کاربردهای عملی آن نیست بلکه بعد فرهنگی آن است.
طب سنتی به مثابه نوعی سرمایه ی فرهنگی در سطح ملی برای تمام جوامع دربردارنده ی دو وجه متفاوت نمادین و مادی است. آنچه به طب سنتی به مثابه نوعی یا شاخه ای از دانش بشری هویت متمایز از دانش نوین پزشکی می بخشد وجه نمادین آن است. وجه مادی طب سنتی تمایز چندانی با پزشکی مدرن یا آلوپاتی ندارد زیرا وجه مادی اشاره به همان کارکردهای درمانی است که شاخه های مختلف طب اعم از سنتی و مدرن از طریق عمل کردن یا تاثیر گزاردن بر ویژگی های جسمانی ما ایفا می کنند. طب نوین که اغلب ما آن را پزشکی می نامیم نیز دارای وجه نمادین خاص خود است. پزشکی شاخه ای از علم مدرن و این علم شاخه ای از فرهنگ مدرن است. جامعه شناسان و نظریه پردازان اجتماعی اگرچه درباره ی عصر مدرنیته اتفاق نظر ندارند، اما عموما از قرن هفدهم به بعد را دوره ی مدرن می شناسند. در این دوره مجموعه ای از تحولات اجتماعی و معرفتی رخ داد که یکی از آنها ظهور علم مدرن و سپس تکنولوژی مناسب با آن بود. این علم و تکنولوژی با هدف تحقق آرمان های پیشرفت بشری و فراهم ساختن زندگی بهتر و سالم تر برای انسان مدرن تا به امروز توسعه یافته است. پزشکی مدرن ( آلوپاتی) نه تنها مجموعه ای از ایده ها، مهارت ها و ابزارهای خاص خود، بلکه همچنین دربردارنده ی هنجارها، آداب و رسوم و آموزه های فرهنگی متناسب با هویت انسان و جامعه ی مدرن بوده است. ما اغلب پزشکان را با لباس حرفه ای و ابزارهای تکنولوژیک آنها از دیگر مردم متمایز می سازیم. پزشکان حتی از حیث زبان حرفه ای و طریقه ی آراستن خود دارای مرزهای نمادین ویژه هستند. دقیقا، این مرزهای نمادین است که به پزشکی به مثابه پاره ای از فرهنگ مدرن هویت می بخشد. از این رو پزشکی نیز بر اساس ارزش های فرهنگ مدرن رمز گذاری شده است. این رمز گذاری فرهنگی در طول تاریخ چند سده ی عصر مدرن و متناسب با مقتضیات فرهنگی و اجتماعی خاص آن صورت گرفته است. در عین حال ما انسان های عصر امروز که تجربه ی زیسته ی مشترک زندگی با پزشکان داریم می توانیم به سهولت از رمز گذاری های فنی و حرفه ای پزشکان و حرفه ی آنان رمز گشایی کنیم. بنابراین می بینیم که آلوپاتی نه تنها مجموعه ای از قوانین علمی، بلکه همچنین مجموعه ای از رمزهای فرهنگی است. این رمزها و مرزهای نمادین اغلب کمتر مورد توجه قرار می گیرد. در حالیکه حرفه ی پزشکی نمی تواند بدون ایفای کارکردهای فرهنگی رمزها و مرزهای نمادینش، حیات خود را به نحو موثر و کارآمدی ادامه دهد.
در این مقاله استدلال من این است که طب سنتی نیز مانند آلوپاتی دارای رمزها و مرزهای نمادین خود است. اگر می خواهیم به استاندارد سازی طب سنتی بپردازیم باید بگونه ای عمل کنیم که این شاخه از طب بتواند با حفظ رمزها و مرزهای نمادینش به حیات خود ادامه دهد. در غیر این صورت ما با استاندارد سازی به استحاله ی فرهنگی این شاخه از دانش و تجربه ی بشری پرداخته ایم و عملازمینه ی نابود سازی یا ناکارآمد سازی طب سنتی را فراهم می کنیم.
منظور از وجه نمادین طب سنتی رمزهای فرهنگی است که در باورها و ارزش های مربوط به طب سنتی در طول تاریخ و در فرایند تجربه ی تاریخی مردم کد گذاری و تجربه شده است. مردم جهان و از جمله مردم ایران در طول تاریخ زندگی خودشان بر اساس نیازهایشان برای تسکین و بهبود آلام روحی و جسمانی اشان مجموعه ای از تمهیدات را اندیشیده و مجموعه ای از ابزارها و مواد مختلف را ابداع کرده و به خدمت گرفته اند. در این فرایند ابداع و خلق تمهیدات، انسان ها با کاربرد ابزارها و ‏ مواد، متناسب با مجموعه ی اعتقادات دینی، جهان شناسی و ویژگی های محیط طبیعی و جغرافیایی اشان طب سنتی خود را شکل داده اند و رمزها و کدهای فرهنگی وجود شناسانه و هستی شناسانه اشان را در این طب گنجانده اند اکنون ما انسان ها با توجه به بستر تاریخی مان توانایی بازخوانی یا رمز گشایی از آن رمزها و کدگزاری های تاریخی را داریم. این رمزها شامل رمزهای محلی در سطوح مختلف خانوادگی تا ملی است. به این معنا که هر خانواده ای در سطح مقیاس کوچک خودش متناسب با ارزش ها، خاطرات و تجربیاتش مجموعه ای از روش ها و ابزارها را برای تسکین دردهای روحی و جسمی خود به خدمت می گیرد. همین امر به صورت تجربه ی مشترک جمعی برای گروه های بالاتر مثل دهکده، شهر و در سطحی مقیاسی بزرگ در سطحی ملی اتفاق می افتد.
نباید منظور از استاندارد کردن طب سنتی از میان بردن وجه نمادین (اجتماعی، فرهنگی ) این طب با پزشکی آلوپاتی باشد زیرا در آن صورت دیگر چیزی باقی نمی ماند که از آن بعنوان طب سنتی یاد کنیم. در غبر ابن صورت عرصه ای از تاریخ فرهنگی تجربه ی بشری به عرصه ای دیگر استحاله می یابد. بنابراین باید بین ”استانداردسازی” و“استحاله کردن” تفاوتی قائل شد. برای جلوگیری از این استحاله باید در تمام مراحل مربوط به فرایندهای تولید، عرضه، تجویز و استفاده ی از روش های طب و داروهای سنتی، این ملاحظات را در نظر گرفت. این سخن به معنای آن نیست که ما از آن بخش از روش های درمان طب سنتی که می تواند احیانا مضر یا ناسودمند باشد چشم بپوشیم و همچنان به آن روش ها ادامه دهیم، بلکه منظور این است که بین شیوه ی استانداد سازی در طب سنتی و جدید تمایزهایی قائل شویم، تا ضمن استاندارسازی از استحاله طب سنتی و بخصوص از سرمایه نمادین نهفته در این طب جلوگیری کنیم. همانطور که گفتیم این امر باید در تمام مراحل فرایند طب سنتی از تولید تا مصرف مورد توجه قرار گیرد.
نظام توزیع داروهای سنتی باید همچنان ویژگی های فرهنگی تاریخی خود را داشته باشند. برای مثال، داروهای سنتی نباید در داروخانه های طب جدید قرار بگیرند. بلکه باید در زنجیره ی فروشگاه های سنتی خاص خودشان یعنی عطاری ها عرضه شوند. اما باید یک نظام کنترل، ارزیابی و رسیدگی به این زنجیره ی فروشگاه های داروهای سنتی وجود داشته باشد.. فروشگاه های عرضه ی گیاهان سنتی، معمولا از لحاظ فرهنگی متمایز از داروخانه های جدید و فروشگاه های دیگر هستند. این فروشگاه ها علاوه بر عرضه ی کالای اقتصادی، بگونه ی برجسته و آشکار به مثابه موزه و گالری از تجربیات فرهنگی و تاریخی، اشیا، نمادها و تجربه های فرهنگی، اعتقادات دینی و تاریخی و باورهای فرهنگی مردم ما می باشد. به همین دلیل این فروشگاه ها، درست مانند فروشگاه هایی که سوغات و اشیای نمادین برای توریست ها عرضه می کنند بگونه ای تعریف شده، معرف هویت فرهنگی شهرها و کشورهای خود هستند.
در ایران این مساله را می توان بوضوح در فروشگاه های عرضه ی گیاهان، داروها، نوشیدنی ها و خوردنی های سنتی درتمام شهرها و حتی برخی روستا ها می توان دید. عطاری ها شکل ظاهری سنتی خود را باید حفظ کنند و عطارها لباس های فرم حرفه ای متناسب با ارزش های سنتی بپوشند. واژه های عطار و عطاری، در احساس ما ریشه دارد. از این رو به جای محروم کردن عطاری ها را از تجویز داروهای گیاهی و فروش مواد مکمل غذایی، بهتر است، به آنان اجازه و امکان دهیم تا متناسب دانش ها و مهارت های امروزی ولی با رعایت و هنجارهای سنتی در تمام زمینه های ممکن فعالیت کنند. بدین وسیله برای بهره گیری از دانش تجربی و ارزش های فرهنگی آنها لازم است. همانگونه که پزشکان و داروسازان کلاس های بازآموزی می گذرانند - برای عطاران هم این کلاس های آموزش و بازآموزی حرفه ای برگزار شود.

شیدا حافظی
رها آزاد

منبع : معاونت غذا و دارو