بررسی وضعیت توسعه اجتماعی وکاهش فقر و نابرابری در ایران پس ازانقلاب اسلامی

جمهوری اسلامی‌ایران طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی با وجود مشکلات و محدودیت‌های ناشی از شرایط ویژه انقلاب و جنگ تحمیلی و محاصره‌های اقتصادی به دستاوردهای شگرفی در مدیریت مخاطرات اجتماعی، کاهش فقر، بهبود تغذیه و بهداشت و تعمیم و گسترش آموزش‌های عمومی‌نایل شده است که الگوی نسبتا مناسبی درمدیریت اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها را عرضه می‌کند.
لازم به ذکر است که در دوران تمدن اسلامی، توجه به مسایل اجتماعی از اولویت‌های حکومتی بوده است. وجود مقام اجرایی به نام «محتسب»، سازمان اجرایی تولیت مسایل اجتماعی را تشکیل می‌داده است. آنگاه محتسب به منظور انجام دادن این امر، همراهان و یارانی برای خود بر‌می‌گزیند و درباره منکرات و اعمال خلاف به جستجو می‌پردازد و مرتکبان را فراخور عمل آنان تعزیر و تأدیب می‌کند و مردم را به حفظ مصالح عمومی‌شهر وامی‌دارد، از قبیل منع کردن آنان از تنگ کردن و گرفتن کوچه‌ها و معابر و جلوگیری از باربران و کشتی‌بانان در حمل کردن بارهای سنگین‌‌تر از میزان مناسب و فرمان دادن به صاحبان خانه‌های مشرف بر خرابی که آنها را خراب کنند تا مبادا برای رهگذران خطری روی دهد و منع معلمان مکاتب و غیره از شدت نشان دادن در زدن کودکان نوآموز.(۲) محاسبات و بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی‌ایران در دهه‌های اخیر، تقریبا در تمام حوزه‌های یاد شده، روندی رو به بهبود را طی کرده است. و با وجود تداوم نابرابری اقتصادی-اجتماعی در جامعه ایران، شاخص‌های اجتماعی کشور ارتقا یافته، سطح بهداشت و سواد عمومی ‌بهتر شده و درصد جمعیت زیر خط فقر و میزان نابرابری، اغلب هر سال نسبت به گذشته کمتر شده است. این بهبود شاخص‌های اجتماعی نسبت به کشورهای با شرایط مشابه نیز چشم‌گیر بوده و عملکرد اجتماعی کشور هم نسبت به شرایط ناشی از جنگ تحمیلی و محاصره‌ها و تضییقات مستمر اقتصادی، مثبت بوده و هم نسبت به میانگین سایر کشورهای منطقه بهتر ارزیابی می‌شود و این امر از سوی نهادهای بین المللی متعددی نیز اذعان شده است.
ازجمله: گروه توسعه اجتماعی و اقتصادی منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی بانک جهانی این موضوع را این طور بیان می‌کند: «از آغاز انقلاب، ایران بر توسعه انسانی و حمایت اجتماعی و عدالت اجتماعی تاکید ورزیده و در این زمینه‌ها به پیشرفت‌های شایان توجهی نایل آمده است. با رواج آموزش همگانی، پوشش بهداشتی جامع و گسترده و راهبرد توزیع دوباره و فعالانه از طریق انتقال مستقیم و یارانه‌های غیرمستقیم، نسبت جمعیتی که زیر خط فقر زندگی می‌کرده‌اند، از ۴۷ درصد در سال ۱۳۵۷ به ۹ درصد در حال حاضر رسیده است. تقریبا همه شاخص‌های اجتماعی بهبود یافته تا آنجا که امروز از این نظر ایران نسبت به کشور‌های قابل قیاس با خود، در بالاترین مقام قرار گرفته است. از میان رفتن فاصله مرد و زن در آموزش و پرورش، شایان توجه است. تفاوت میان دختر و پسر در تحصیلات و در مشارکت سیاسی بسیار جزیی است.» (۱)
با توجه به اینکه از اهداف جمهوری اسلامی‌ایران تحقق بخشیدن به آرمان مقدس عدالت اجتماعی است، آمار و شواهد مؤید تلاش در جهت تحقق این مهم است. کمیسیون ملل متحد برای تکنولوژی و توسعه (UNCTAD) در گزارشی تصریح کرده است: «یک دستاورد چشم‌گیر ایران، توسعه اجتماعی و انسانی آن است. ارتقا بارزی در استاندارد‌های آموزشی و بهداشتی رخ داده است. بر اساس عزم ملی، برای کاهش فقر و افزایش استانداردهای پایه حیاتی و آموزشی، شاخص توسعه انسانی ( طبق استاندارد UNDP) از کمتر از ۶/۰ در سال ۱۹۸۰ به ۷۳۲/۰ در سال ۲۰۰۲ افزایش پیدا کرده است و موجب شده که ایران از گروه کشورهای با توسعه انسانی کم به گروه کشورهای با توسعه انسانی متوسط ارتقا یابد.» (۳)
به طور کلی انگیزه‌های اجتماعی در ایران پس از انقلاب از اولویت برخوردار بوده و دستاورد‌های ایران در آموزش و پرورش و بهداشت و کاهش فقر با وجود جنگ و محاصره‌های اقتصادی و همه مشکلات سیاسی و مالی، ارزنده و تحسین برانگیز بوده است. برنامه‌های اجتماعی ایران برای کمک‌رسانی به تهیدستان کارساز بوده است. (۴) لازم به ذکر است که رابطه دو طرفه میان فقر، بیماری و بهداشت نامناسب امری اثبات شده است.(۵) در جمهوری اسلامی‌ایران با رواج آموزش همگانی، پوشش بهداشتی وسیع و گسترده و کارایی قابل تقدیر شبکه بهداشتی و درمانی کشور (PHC) و نیز راهبرد باز توزیع فعال درآمدها از طریق پرداخت‌های انتقالی مستقیم و یارانه‌های غیر مستقیم و همچنین گسترش روزافزون طرح‌های تأمین اجتماعی و بیمه‌های درمانی، اغلب چهره‌های فقر کاهش یافته است، به نحوی که نسبت جمعیتی که زیر خط فقر نسبی با درآمدی کمتر از دو دلار در روز برحسب برابری قدرت خرید PPP* زندگی می‌کرده‌اند، از ۴۶/۱۳درصد در سال ۱۹۹۵ به۲۱/۶ درصد در حال حاضر رسیده است. همچنین جمعیت گرفتار فقر شدید (افراد دارای کمتر از یک دلار درآمد روزانه بر حسب نرخ بین‌المللی دلار: برابری قدرت خرید(PPP) از ۲۴/۲ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۶۲/۰ درصد در سال ۲۰۰۲ میلادی رسیده است.(۶) قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران تمام شهروندان را صاحب حق برخورداری از بهداشت شناخته است. (اصل ۲۹) (۷) تغییر در وضعیت فقر شدید و فقر نسبی در فاصله سال‌های ۱۹۹۵میلادی: ۱۳۷۴ شمسی تا سال ۲۰۰۲ میلادی : ۱۳۸۱ شمسی
▪ فقر شدید :
عبارت از جمعیت دارای درآمد کمتر از یک دلار در روز برحسب برابری قدرت خرید P۰: (PPP)
▪ فقر نسبی :
عبارت از جمعیت دارای درآمد کمتر از دو دلار در روز برحسب برابری قدرت خرید P۰:(PPP)
▪ شکاف فقر شدید:
عبارت از شکاف فقر در جمعیت دارای درآمد کمتر از یک دلار در روز برحسب برابری قدرت خرید P۱:(PPP)
▪ شکاف فقر نسبی:
عبارت از شکاف فقر در جمعیت دارای درآمد کمتر از دو دلار در روز برحسب برابری قدرت خرید P۱:(PPP)
افت میزان ثبت‌نام ناشی از افزایش مدارس خصوصی است. آمار مربوط به ثبت‌نام تنها در برگیرنده دانش آموزان مدارس دولتی است.
م.ن: اطلاعات موجود نیست. کارآیی سیستم بهداشتی در کاهش فاصله شاخص‌های اصلی سلامت میان شهر و روستا هم چشم‌گیر بوده است. (۹)
درحالی که در سال ۱۹۷۴ مرگ و میر مادران در اثر زایمان در روستاها بیش از سه برابر شهر‌ها بوده و۲۵۰ مرگ به ازای هر یک صد هزار نفر جمعیت بیشتر از شهر‌ها ثبت شده است، در سال ۲۰۰۰ این فاصله به کمتر از دو برابر کاهش یافته و مقدار عددی این تفاوت به ۱۷ مورد مرگ در صدهزار نفر تقلیل یافته است. این کارکرد درباره مرگ و میر نوزادان (Infant Mortality Rate) بارزتر است. مرگ نوزادان روستایی از ۱۲۰ مورد در هزار تولد زنده در سال ۱۹۷۴ که نزدیک به دو برابر مرگ نوزادان شهری بوده است، در سال ۲۰۰۰ به ۲/۳۰ در هزار کاهش یافته که فاصله آن با مرگ نوزادان شهری کمتر از سه در هزار شده است. (۱۰)
شبکه مراقبت‌های اولیه بهداشتی در ایران، امروز فعالیت ۱۶۳۱۴ خانه بهداشت، بیش از ۴۴۵۶ مرکز بهداشتی درمانی در روستا‌ها و شهرها، ۳۴۷۶ پایگاه بهداشت ضمیمه و غیر ضمیمه و ۲۳۴ مرکز آموزش بهورزی را شامل شده است. تعداد تخت‌های بیمارستانی از ۵۵۲۸۸ در سال ۱۳۵۷ به ۷۷۸۰۴ تخت در سال ۱۳۶۷ و ۱۱۲۵۹۰ تخت در زمان حال افزایش یافته است. پوشش ایمن‌سازی از کمتر از ۳۰درصد به بیش از ۹۵درصد رسیده است. تنها در مناطق روستایی کشور در فاصله سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۸۱ مرگ کودکان زیر پنج سال از بیماری‌های اسهالی از ۵ در هزار به ۸/۰ و از عفونت‌های تنفسی از۸/۷ به ۹/۲ در هزار رسیده است. از سپتامبر سال ۲۰۰۰ هیچ موردی از ویروس (وحشی) فلج اطفال دیده نشده است.در سال ۲۰۰۲ سازمان بهداشت جهانی از نظام مراقبت بیماری فلج اطفال در ایران تقدیر کرده و استفاده از این الگو را به دیگر کشور‌ها توصیه کرده است(۱۰) میزان موالید که در سال ۱۳۵۷ حدود ۴۵ در هزار اظهار شده بود، در سال ۱۳۷۱ به۶/۳۰ در هزار در دهه های ۶۰ و ۷۰ و در سال ۱۳۷۹به ۳/۱۶ کاهش یافت(۱۲،۱۱) از موفقیت‌های دیگری که در وضعیت تغذیه و سلامت در جمهوری اسلامی‌ به دست آمده، افزایش میانه‌های قد دختران و پسران ۲ تا ۱۸ ساله ایرانی به طور متوسط ۶/۳ سانتی متردر طول دهه‌های ۶۰ و ۷۰ است. همچنین میانه وزن این دختران و پسران نیز به طور متوسط به ترتیب ۷۱/۲ و ۰۳/۳ کیلوگرم افزوده شده است (۱۳)
در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی‌و در دوران جنگ، تولید ناخالص داخلی کمابیش برابر با تولید سال ۱۳۵۴ بود در حالی که جمعیت ۶۰ درصد افزایش یافته بود. این امر موجب افت سرانه تولید ناخالص داخلی به میزان ۴۰درصد شد این کاهش سرانه تولید ناخالص داخلی، البته با کاهش چشگیرسهم نفت در آن همراه بوده است. تا سال ۱۳۶۰ تولید نفت از ۵/۸ ملیون بشکه در روز که پنج سال پیش از آن صورت می‌گرفت، به ۴/۱ میلیون بشکه کاهش یافته بود و رشد و بالندگی نسبی اقتصاد ملی و حرکت در جهت خودکفایی اقتصادی را به همراه داشت. پس از آن تولید نفت به ۳/۵ میلیون بشکه افزایش یافت لکن ترکیب متنوع‌تر اقتصاد ملی ادامه یافت و سهم نفت در آن از ۲۵درصد در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ‌به کمتر از ۱۰درصد کاهش یافت. مجموع شرایط فوق موجب شده است که شاخص رفاه اجتماعی در فاصله سال‌های ۱۳۸۲-۱۳۶۹ به طور متوسط سالانه ۶ درصد رشد کند. همچنین رشد این شاخص در سال ۱۳۸۳ معادل ۴/۸ درصد برآورد شده است(۱۶)
نسبت هزینه دهک بالا (ثروتمند ترین) به دهک پایین ( فقیرترین) در کل جامعه طی دوره مذکور به طور متوسط سالانه ۹/۴ درصد کاهش یافته و از ۴/۱۹ به ۸/۱۵ رسیده است. این کاهش فاصله درآمد در روستاها بارزتر از شهر‌ها بوده است (۷درصد کاهش متوسط سالیانه در روستاها در برابر ۷/۲ درصد کاهش سالیانه در مناطق شهری) نسبت هزینه دهک پردرآمد به دهک کم درآمد در زمره مهم‌ترین شاخص‌های توزیع درآمدی بوده و ثبت و پیگیری آن تصویر روشن و نسبتا اطمینان بخشی از وضعیت توزیع در آمد و عدالت اجتماعی به دست می‌دهد. یادآور می‌شود که تحقق دسترسی‌های برابر در فرصت‌های اجتماعی و توزیع عادلانه در آمدها و کاهش فاصله طبقات اجتماعی، مهم‌ترین کارکرد حاکمیتی (Governance)دولت‌ها و نمود اصلی تعهد و تولیت( STEWARDSHIP) آنها برای بهبود شرایط اجتماعی ملت‌های خود تلقی می‌شود که با اعتماد و مشروعیتی که شهروندان برای فعالیت‌های حکومت قایل هستند، ارتباطی تنگاتنگ دارد. چنانچه در جدول فوق نشان داده شده است، در میان کشور‌های متعدد جهان، کمترین فاصله دهک‌های درآمدی (وهزینه ای) متعلق به کشور‌های اسکاندیناوی و ژاپن و بیشترین فاصله درآمدی و اختلاف طبقاتی متعلق به کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین است که درآمد ثروتمند‌ترین دهک آنها بین ۶/۵ برابر(برای کشور فنلاند) و ۵/۴ برابر برای ژاپن ؛ تا ۸۵ برابر برای برزیل وحدود ۵۰ برابر برای پرو ۶/۴۰ برابر برای شیلی و۲/۸۷ برابر برای کشور سیرالئون نسبت به فقیرترین دهک درآمدی است. به این ترتیب برخی کشورها قادر شده‌اند فاصله اجتماعی را به خوبی مهار کنند وتفاوت درآمدها را در جوامع خود به حداقل برسانند. ابزار مهم این کشورها در دست‌یابی به این موفقیت، نظام کارآمد مالیاتی و نظام جامع و فراگیر تأمین اجتماعی بوده است.
سایر کشور‌های اروپایی هم اغلب فاصله دهک‌های درآمدی تک رقمی‌دارند. نسبت هزینه ثروتمند‌ترین دهک به فقیرترین، در آمریکا ۱۷ بوده که تقریبا مشابه ایران است. چنانچه ذکر شد، کشورهای آمریکای لاتین و آفریقایی اکثرا دارای توزیع ناعادلانه درآمدی هستند و نسبت درآمد ثروتمندترین دهک به فقیر‌ترین، در برخی از این کشورها تا نزدیک به ۹۰ برابر افزایش یافته است. این کشور‌ها اغلب دارای امید به زندگی پایین و مرگ و میر بالای کودکان هستند.
وضعیت شاخص‌های توزیع درآمد در ایران به طور کلی «متوسط» ارزیابی می‌شود. براساس قانون برنامه چهارم توسعه، فاصله دهک‌های درآمدی باید در سال پایانی برنامه(۱۳۸۸) به ۱۴ و ضریب جینی به ۳۷/۰ کاهش یابد (۱۷). همچنین دولت مکلف به بازبینی سیاست‌های مالیاتی با هدف کاهش فاصله درآمدی شده است(۱۸)
علاوه براین، گسترش چتر خدمات بیمه‌های اجتماعی و درمانی و پوشش بیمه‌ای روستاییان و اقشار آسیب‌پذیر، تضمین خدمات بهداشتی ودرمانی و آموزش‌های عمومی‌ برای سه دهک پایین درآمدی، تمرکز سیاست‌های تامین مسکن ارزان قیمت بر دهک‌های پایین درآمدی، تأمین حمایت‌های حقوقی و مشاوره‌های اجتماعی برای فقرا، برنامه‌های اشتغال حمایتی برای گروه‌های کم درآمد و در معرض آسیب و توانمند سازی روستاییان و اقشار کم درآمد پیش‌بینی شده است (۱۸). در صورت تحقق موارد یاد شده، امید این می‌رود که طی دهه آینده فاصله دهک‌های درآمدی در ایران تک رقمی‌شده و به سطح کشور‌های پیشرفته نزدیک شود. این امر البته نیازمند عزم سیاسی (political commitment) دولت و سیاست گذاران، بسیج منابع و نظارت‌های قانونی برای استمرار و ارتقای دستاورد‌های ارزشمند گذشته نظام مقدس جمهوری اسلامی‌در دست‌یابی به اهداف والای انقلاب اسلامی ‌و تحقق اصول عادلانه اسلام خواهد بود.

منابع:
۱) بانک جهانی ؛ گزارش اقتصاد ایران از دیدگاه جهانی : گذار ایران در تبدیل ثروت نفت به توسعه / سند ۳۰ آوریل ۲۰۰۳ : صفحه ۵۰ .
۲) مقدمه ابن خلدون، فصل محتسبی و سکه، صفحه ۴۳۳-۴۳۲
۳)Science ، Technology and Innovation Policy Review ; The Islamic Republic of Iran ، New York and Geneva ، June ۲۰۰۵ Pp: ۸.
۴) گزارش اقتصاد ایران از دیدگاه بانک جهانی : گروه توسعه اجتماعی و اقتصادی منطقه خاورمیانه وآفریقای شمالی : سند بانک جهانی: آوریل ۲۰۰۳
۵) جی – ساکس و برنامه هزاره سازمان ملل – ۲۰۰۵ . پژوهشی در توسعه : یک برنامه علمی‌ در جهت نیل به اهداف توسعه هزاره.
۶) The First Millennium Development Goals Report ۲۰۰۴ Achievement and Challenges; Management and Planning Organization in cooperation with Institute for Management and planning Studies and United Nations in Islamic Republic of Iran.Tehran, Nov.۲۰۰۴.
جمهوری اسلامی‌ایران (۱۹۹۷) قانون اساسی جمهوری اسلامی‌ایران، دفتر ترجمه
۷) انتشارات سازمان ارتباطات و فرهنگ اسلامی
۸) ارقام ارائه شده توسط مسئولین ایرانی،شاخص توسعه جهانی ۱۹۹۹ یونسکو و برآوردهای ستاد بانک مرکزی.
۹) گزارش به اجلاس کاهش فقر: توسعه پایدار بانک جهانی شانگهای ۲۰۰۴ :محمد رضا واعظ مهدوی.
۱۰) Amir Mehryar. Primary Health Care and the Rural Poor in the Islamic Republic of Iran. A Global Learning Process and Conference Shanghai, May ۲۵.۲۷, ۲۰۰۴; ۴.
۱۱) اصلاح نظام سلامت در ایران: واحد کشوری اصلاح نظام سلامت : وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی – مهر۱۳۸۳ .
۱۲) به نقل از سازمان برنامه و بودجه سال۱۳۷۸ و وزارت بهداشت و درمان سال ۱۳۷۹ .
۱۳) کاظم محمد، مصطفی حسینی، احمد علی نور بالا .روند تغییرات رشد(وزن و قد )کودکان و نوجوانان ۱۸-۲ ساله ایرانی در طول حدود یک دهه سال‌های ۷۰-۶۹ تا سال ۱۳۷۸:مجله پژوهشی حکیم، بهار ۸۵،دوره نهم، شماره اول، ص ۷.
۱۴) گزارش اقتصادی سال ۱۳۸۳ ونظارت بر عملکرد پنج ساله برنامه سوم توسعه : جلد اول : حوزه‌های فرابخشی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ،۱۳۸۴.
۱۵) گزارش اقتصادی سال ۱۳۸۳ ونظارت بر عملکرد پنج ساله برنامه سوم توسعه : جلد اول : حوزه‌های فرابخشی سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، ۱۳۸۳ .
۱۶) سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور : خلاصه گزارش اقتصادی سال ۱۳۸۳ و نظارت بر عملکرد برنامه سوم توسعه :ص ۶۳ .
۱۷) قانون برنامه جهارم؛ جدول ضمیمه ۲ .
۱۸) بند ب ماده۹۰ قانون برنامه.
۱۸) مواد ۸۲ و ۹۰ قانون برنامه.
(PPP (Purchasing power parity برای قدرت خرید: نرخ تبدیل ارز که تفاوت‌های موجود میان کشورها را در نظر گرفته، امکان انجام مقایسه های بین‌المللی را در زمینه درآمدها و برونداد‌های واقعی فراهم می‌اورد. در نرخ برابری قدرت خرید دلار(که در این گزارش مورد استفاده قرار گرفته)، هر دلار بر حسب برابری قدرت خرید همان قدرت خریدی را دارد که یک دلار در اقتصاد داخلی ایالات متحده داراست.

منبع : هفته نامه سپید