پژوهش در حوزه و تاملاتی چند

تحقیق و پژوهش دینی یکی از اساسی ترین وظایف حوزه های علمیه در کنار تعلیم تعلم و تبلیغ به شمار می رود. اساسا طلاب علوم دینی بر حسب وظیفه ای که خداوند متعال برای آنان مشخص کرده است پا به این وادی نهاده اند.
« فلولانفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون ; چرا از هر گروهی طایفه ای از آنان کوچ نمی کند تا در دین آگاهی پیدا کنند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها را انذار نمایند تا بترسند و خودداری کنند. » (توبه ۱۲۲ )
طبق مضمون این آیه شریفه مهم ترین وظیفه جویندگان علم الهی قبل از تبلیغ آن تفقه و تعمق در معارف دین است . در یک افق وسیع تر اصولا منطق اسلام تفکر تدبر و تفقه در آموزه هایی است که اسلام برای سعادت بشر طراحی کرده و هرگز نخواسته است بندگانش از سر اضطرار ترس تعبد و یا دانش سطحی به آن تن دهند. طبیعی است بدون تحقیق و پژوهش و شناخت عمیق معارف دین تبلیغ و ترویج به ویژه پیاده کردن دین میسر نمی باشد و اگر در بخش هایی میسر باشد قطعا اهداف موردنظر حق تعالی را تامین نخواهد کرد.
تحقیق ; ژرف اندیشی فهم عمیق در دین و بصیرت در آن است که از طریق آن ابعاد و ناشکفته معارف دین شکوفا افق های تازه آن پیدا و حق از باطل نمایان می شود.
نخستین چیزی که با شنیدن عنوان پژوهشگر و محقق دینی به ذهن خطور می کند این است که محقق دینی با تلاش پی گیر و کاوش عمیق خود در جستجوی افق ها سرزمین ها و نکات تازه و کشف نشده می باشد تا از این راه در پیشبرد علم و دانش دینی و غنابخشی به آن ایفا نماید. با این توصیف اطلاق محقق و پژوهشگر بر هر کسی که تنها به تکرار مطالب و مباحث دیگران می پردازد و یا ترجمه و تفسیر آنها را محور کار خویش قرار داده است صحیح نمی باشد.
نگاهی اجمالی به تاریخ گذشته اسلام و تشیع نام بسیاری از عالمان ژرف اندیش محققان بنام و پژوهشگران سترگ را پیش رو می گذارد که با مجاهدت تمام که عمدتا در شرایطی بس ناگوار و طاقت فرسا انجام می گرفته است میراث گرانبهائی را از خود به یادگار گذاشته اند که تداوم سربلندانه و افتخارآمیز حوزه های علمیه مدیون آن می باشد.
از سوی دیگر ظهور انقلاب اسلامی ایران و تشکیل نظام جمهوری اسلامی توسط حضرت امام افق روشن تر و زمینه های بس گسترده تری برای تحقیق و پژوهش دینی در حوزه های علمیه پدید آورده و به آن جان و رونق تازه و مضاعفی بخشیده است .
اینک به برکت انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی زحمات حضرت امام عالمان خستگی ناپذیر و مردم ایثارگر ایران و خون های پاکی که در این راه ریخته شده است برخلاف گذشته ای نه چندان دور که امکان پژوهش های دینی در این مرز وبوم به حداقل رسیده بود حوزه های علمیه شاهد ده ها پژوهشکده و موسسه علمی با صدها پژوهشگر جوان و پرنشاط و هزاران عنوان کتاب نشریه و برنامه های نرم افزاری است که افتخارآمیز و غرورآفرین می نماید و قطعا آینده ای پویا شکوفا و امیدبخش را برای جوامع اسلامی به ویژه کشور ایران نوید می دهد.
به نظر می رسد در کنار رشد کمی پژوهش های حوزوی در سال های اخیر توسعه کیفی آن نیز پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته و کاستیهای گذشته به حداقل رسیده است اما با این حال کاستی های نوظهوری در این عرصه پدید آمده است که اگر فکری برای آن نشود تهدیدکننده خواهد بود. باید با دقت و وسواس تمام و با دل سوزی آنها را ریشه یابی کرده نسبت به ریشه کن کردن آنها تلاش نمود. مدیریت جدید حوزه با توجه به تلاش های اصلاح گرایانه ای که در پیش گرفته است مسئولیت مضاعفی در این زمینه دارد که باید به آن عمل نماید.
این کاستی ها و گاه معضلات را می توان در دو بخش سیستم آموزشی حوزه برای تربیت محقق و پژوهشگر و نهادهای متکفل امر تحقیق تبیین کرد.
● سیستم آموزشی
یکی از مزایای وضعیت آموزشی گذشته حوزه های علمیه تعمق کامل و تامل عمیق در متون دینی بوده است که انصافا محققان برجسته ای از آن برخاسته اند اما این عیب را نیز داشت که محقق پروری در حوزه به صورت روش مند با اهداف و راهکارهای از پیش طراحی شده نبوده است . از صدها نفری که وارد جریان آموزشی حوزه های علمیه می شده اند تنها عده ای معدود و باانگیزه ها و توان شخصی به مراتب عالی رسیده بقیه در میانه راه از پیشرفت موردانتظار بازمی مانده اند.
اما در شرایط فعلی تلاش شده است با طراحی سیستمی نو که تا حدودی ملهم از تزهای آموزشی وارداتی است برنامه های آموزشی بگونه ای ساماندهی شود که همه دانش پژوهان با راهکارهای مشخص و با اخذ گواهی نامه پایان تحصیلات فارغ التحصیل گردند. این روش اگرچه دارای امتیازاتی است اما متاسفانه بلایی که از آغاز دامنگیر آن می باشد مدرک گرایی است . عیب مشهود این شیوه آموزشی آن است که اولا عده ای را از آغاز برای دست یازیدن به مدرک وارد حوزه های علمیه نماید و انگیزه های خداخواهانه گذشته را به اغراض دنیاطلبانه تبدیل نماید ثانیا شرایط محیطی را بگونه ای رقم زند که آنانی که به انگیزه های مقدس به این وادی گام نهاده اند را نیز با خود همراه کرده و ناخواسته به سطحی نگری و مدرک گرایی برای گذران زندگی سوق دهد.
نخستین ضرر این وضعیت آن است که حوزه را در آینده از محققان و پژوهشگران زبردست و آشنای به متون اصیل حوزوی و موازین شناخته شده طلبگی تهی نماید. خلوت شدن درس های حوزوی در سال های اخیر به ویژه در ماه های پایانی سال تحصیلی و روی آوری به جزوات آموزشی و خلاصه نویسی های پاساژ قدسی برای کسب نمره های حداقلی در همین چارچوب قابل تحلیل و هشداردهنده است .
یکی دیگر از پیامدهای این شیوه جذب زودهنگام طلاب علوم دینی به موسسات و نهادهای دولتی برای گذران زندگی با مدارک دریافتی از حوزه های علمیه می باشد که از جهات مختلف زیانبار به نظر می رسد.
مدیریت حوزه باید راهکارهایی پیدا نماید تا ضمن نظام بخشی به وضعیت آموزشی حوزه ها روحیه تحقیق پژوهش و عمق نگری همچنان در میان دانش پژوهان حوزوی زنده بماند. در غیر این صورت سیستم مدرن فعلی با وضعیت گذشته تفاوت چندانی نخواهد کرد به عبارت دیگر در سیستم فعلی نیز ممکن است چون گذشته از صدها نفری که وارد می شوند تنها چند نفر به انگیزه شخصی و توان فردی به پژوهش دینی روآورند و بقیه افراد به اخذ مدرک ظاهری اکتفا نمایند.
● نهادها و موسسات پژوهشی
درگذشته پژوهش های حوزوی عمدتا به صورت انفرادی باامکانات شخصی و براساس مصالحی که خود محققان تشخیص داده اند انجام می شده است اما امروزه این نوع پژوهش ها بسیار کم بلکه امکان چنین پژوهش هایی نیز به صورت جدی مورد تردید می باشد. هزینه های گزافی که این شیوه از پژوهش از آغاز تا انجام و انتشار بر محقق تحمیل می نماید آن را از عهده افراد بیرون برده است از این رو عمده پژوهش های حوزوی اکنون در نهادها و موسسات عمومی و دولتی متمرکز شده است .
تمرکز تحقیقات دینی در این نهادها مزایایی دارد که قابل انکار نیست . برخی از این امتیازات از قرار زیر است :
۱) در این موسسات عقل فردی جای خود را به خرد جمعی داده پژوهش ها بر اساس شیوه های گروهی و تشکیلاتی به سامان می رسد . این گونه پژوهش ها به جهت برخورداری از تعداد نظر و یا نظارت های گوناگونی که در مراحل مختلف بر آن اعمال می شود از اتقان قابل قبول وغنای علمی مورد اعتنا برخوردار می باشد.
۲) بخاطر ارتباط ارگانیک و یا مالی اکثر این موسسات به دولت و نهادهای حکومتی پژوهش های انجام شده تطبیق بیشتری با نیازهای واقعی جامعه دارد.
یکی از کاستی های پژوهش های دینی این بود که همگام با نیازهای جامعه حرکت نمی کرد گاه فرصت ها و امکانات بی شماری صرف تحقیقاتی می شد که ارتباطی با نیازهای جامعه نداشته هیچ دردی از آن را دوا نمی کرده است . اما امروز تشکیل حکومت اسلامی و برملا شدن نیازهای حکومت برای حوزویان و ارتباط تنگاتنگی که آنان با این مشکلات برقرار کرده اند و مسئولیتی که نسبت به آنها احساس می کنند موجب شده است که پژوهش ها به ویژه در موسسات فوق الذکر ارتباط بیشتری با آن مشکلات پیدا نمایند.
۳) این نهادها به جهت برخورداری از بودجه های کافی و تامین نسبی زندگی محققانی که با آنان همکاری دارند موجب شده اند پژوهشگران با دغدغه کمتر و فراغت ذهنی بیشتری به امر پژوهش پرداخته طبعا آثار گرانبهاتری عرضه نمایند.
در عین حال تجمیع پژوهش های حوزوی در این نهادهای عمدتا وابسته به بودجه های دولتی مشکلاتی را ببار آورده است که قابل تامل و بازاندیشی است .
● وابستگی تحقیقات حوزوی به بودجه های دولتی
اساسی ترین معضلی که بخشی از پژوهش های حوزوی در حال حاضر با آن دست به گریبان هستند وابستگی آنها به بودجه های دولتی است . یکی از امتیازات حوزه های علمیه که مورد تاکید حضرت امام و مقام معظم رهبری نیز قرار گرفته است استقلال آن از دولت و نهادهای دولتی است . اگرچه حوزه ها براساس پیوندی که به نظام اسلامی دارند موظف اند همواره در خدمت اهداف نظام جمهوری اسلامی بوده معضلات آن را از خود بدانندو در رفع تنگناهای علمی و فرهنگی آن بکوشند اما این امر هیچ ملازمه ای با وابستگی به دولت ندارد. هیچ فکر کرده ایم اگر در هر کوی و برزن یک موسسه دولتی یا وابسته به بودجه دولتی دائر شود و محققان خوش فکر و مستعد حوزوی و گاه اساتید خوشنام و قابل را جذب خود نمایند چه بر سر آینده حوزه خواهد آمد ! کمترین ضرر این موسسات آن است که بخاطر قدرت مالی و امکانات جانبی که دارند به راحتی می توانند محققان مستقل موسسات خصوصی و حتی وابسته به بودجه های عمومی و مردمی را از گردونه رقابت علمی خارج نمایند. یک مقایسه ساده میان پرداختی های پژوهشکده های وابسته به بودجه دولتی با دست مزدهای آموزشی و پژوهشی در نهادهای صرفا حوزوی این واقعیت را آشکار می سازد که تفاوت از زمین تا آسمان است . در حالی که یک محقق شاغل در موسسات دولتی از امتیازات قابل قبولی برخوردار است یک استاد برجسته حوزه و یا پژوهشگر نهادهای حوزوی از کمترین درآمد و امکانات مالی محروم است . طبیعی است در شرایط نه چندان مناسب اقتصادی فعلی هر محققی ترجیح دهد عطای پژوهش شخصی و یا مربوط به نهادهای حوزوی را به لقایش بخشیده بگونه ای در موسسات وابسته به دولت شاغل گردد. از این رو به نظر می رسد مدیریت حوزه باید هرچه سریع تر و تا حوزه از پژوهشگران خوش فکر تهی نشده نسبت به جذب هیات علمی آموزشی و پژوهشی در حوزه اقدام نماید والا معلوم نیست این راه به کجا ختم گردد.
از سوی دیگر وقتی محققان وابسته به نهادهای دولتی از یک رفاه نسبی برخوردار شده و به این وضع خو بگیرند و شرایط بدیل نیز در حوزه برای آنان فراهم نباشد چگونه می توانند در یک شرایط دیگر به ادا وظیفه بپردازند اگر بر فرض محال روزی بودجه های دولتی از این موسسات و زندگی محققان شاغل در آنها قطع گردد چه خواهد شد ! مگر نه این است که افتخار می کردیم روحانیت شیعه برخلاف همگنان خود در مذاهب دیگر مستقل از دولت ها است و در معیشت خود محتاج حکومت ها نمی باشد ! اگر روزی خدای نکرده دولتی سرکار آید که آزاداندیشی روحانیت را برخلاف مصالح خویش تشخیص داده و دست نوازش خود را از سر این نهادها بردارد چه باید کرد
● تهدید آزاداندیشی حوزوی
یکی از پیامدهای ناگوار وابستگی به بودجه های دولتی در پژوهش های علمی که متاسفانه در حال اتفاق افتادن است محافظه کاری در تحقیق و خودسانسوری و حتی دیگر سانسوری است . ممکن است یک مبلغ دینی در مقام تبلیغ و در شرایط خاص به مصالحی تن داده بخشی از حقایق را نگوید اما در مقام تحقیق و پژوهش هرگز نمی توان مصالح را بر یافته های علمی ترجیح داد. وابستگی به مراکز قدرت محقق را ازقدم گذاشتن به افق های تازه بازمی دارد و جسارت و جرات را در او از بین می برد. ضمن اینکه پژوهش هایی که وابسته به اراده و هزینه دیگران باشد سطحی کم عمق و غیرکارآمد خواهد بود و علاوه بر فرصت سوزی هدر دادن امکانات عمومی بشمار می رود. با اینکه طی سالیان گذشته تحقیقات فراوانی در حوزه به انجام رسیده است اما متاسفانه محافظه کاری در آنها کاملا مشهود است . این پرسش به صورت جدی در رابطه با پژوهش های حوزوی مطرح است که چرا در سالهای اخیر شاهد سخنان جدی و جدید پویا و نظریه پردازانه نبوده است .
یکی از افتخارات روحانیت شیعه آزاداندیشی و حق جوئی در مقام تحقیق بوده است . این امتیاز را از حوزه نگیریم .
تحقیق و پژوهش دینی یکی از اساسی ترین وظایف حوزه های علمیه در کنار تعلیم تعلم و تبلیغ به شمار می رود .
تحقیق ژرف اندیشی فهم عمیق در دین و بصیرت در آن است که از طریق آن ابعاد و ناشکفته معارف دین شکوفا افق های تازه آن پیدا و حق از باطل نمایان می شود .
با ظهور انقلاب اسلامی ایران و تشکیل نظام جمهوری اسلامی توسط حضرت امام خمینی افق روشن تر و زمینه های بس گسترده تری برای تحقیق و پژوهش دینی در حوزه های علمیه پدید آورده و به آن جان و رونق تازه و مضاعفی بخشیده است .
به برکت انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی حوزه های علمیه شاهد ده ها پژوهشکده و موسسه علمی با صدها پژوهشگر جوان و پرنشاط و هزاران عنوان کتاب نشریه و برنامه های نرم افزاری است که افتخارآمیز و غرورآفرین می نماید و قطعا آینده ای پویا شکوفا و امیدبخش را برای جوامع اسلامی به ویژه کشور ایران نوید می دهد .
مدیریت حوزه باید راهکارهایی پیدا نماید تا ضمن نظام بخشی به وضعیت آموزشی حوزه ها روحیه تحقیق پژوهش و عمق نگری همچنان در میان دانش پژوهان حوزوی زنده بماند .
اساسی ترین معضلی که بخشی از پژوهش های حوزوی درحال حاضر با آن دست به گریبان هستند وابستگی آنها به بودچه های دولتی است . یکی از امتیازات حوزه های علمیه که مورد تاکید حضرت امام و رهبر معظم انقلاب نیز قرار گرفته است استقلال آن از دولت و نهادهای دولتی است .
یکی از پیامدهای ناگوار وابستگی به بودجه های دولتی در پژوهش های علمی که متاسفانه درحال اتفاق افتادن است محافظه کاری در تحقیق و خودسانسوری و حتی دیگر سانسوری است .
یکی از افتخارات روحانیت شیعه آزاداندیشی و حق جویی در مقام تحقیق بوده است این امتیاز را از حوزه نگیریم .

مهدی پورحسین

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی