رنج های مضاعف یک زن

در بخش خاطرات ادبیات پایداری، تا به حال کتاب های متعددی به قلم راویان خاطرات یا افرادی که آن ها را بازنویسی کرده اند، چاپ و منتشر شده که هر یک از آن ها در جای خود قابل تأمل و نقد و بررسی است. در این میان هستند کتاب هایی که از جهات مختلف ویژگی هایی گاه منحصر به فرد، البته تا زمان انتشار خود، دارند. کتاب خاطرات «دا» (خاطرات سیده زهرا حسینی و قلم سیده اعظم حسینی) نمونه ای از این نوع آثار است. این کتاب که پانصد و شصت و سومین محصول دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری محسوب می شود، یکصد و هشتادمین کتاب در بخش خاطرات جنگ ایران و عراق .
ماجراهای کتاب از شهر بصره در سال ۱۳۴۷ شروع می شود که در این زمان راوی ۵ ساله محسوب می شود. رویدادهایی مربوط به غیبت های پی درپی و دستگیری پدر راوی توسط استخبارات حزب بعث عراق فصل های اولیه کتاب را تشکیل می دهد و در ادامه عزیمت خانواده راوی به شهر خرمشهر اتفاق می افتد و زمانی که وی ۱۷ ساله است ماجرای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به وقوع می پیوندد. بخش های اصلی کتاب دا به این مقطع زمانی معطوف شده و تقریباً ۷۰ درصد از حجم کتاب به این موضوع (مقاومت ۳۴ روزه در خرمشهر) اختصاص یافته است.البته راوی تا ۲۰ مهر در خرمشهر حضور دارد که به خاطر مجروحیتش از این شهر خارج می شود. در ادامه هم یکی دو بار به بهانه های مختلف به شهر بازمی گردد که به دلیل جایگاه حساسی که ترکش به بدنش اصابت کرده قادر به ماندن در این شهر نیست.
از ویژگی های اصلی این کتاب، تلفیق روایت داستانی با رویکرد خاطره است. البته خاطره می تواند بدون طرح داستانی و شخصیت پردازی باشد و فقط صحنه سازی کند. در کتاب دا گاهی تصاویراز واژه ها و الفاظ پیشی می گیرند. یعنی طوری تصویرسازی می شود که تصویرسازی تقریبا واقعی است و کمتر دخل و تصرفی در آن صورت گرفته است. با این حال بخش اعظمی از جذابیت کتاب به چگونگی تالیف آن بازمی گردد، اعظم حسینی با مرتبط کردن خاطرات و نثر ساده و پاکیزه توانسته فضای موردنظر راوی را آن گونه که او توصیف کرده روایت کند.
نویسنده در این کتاب با بهره گیری از تکنیک های مختلف نوشتاری کار بزرگ و قابل توجهی را انجام داده است و این مورد می تواند در ماندگاری خاطرات یادشده موثر باشد، چون خیلی از اوقات خاطرات به دلیل روایت نامناسب، زیبایی و جذابیت خود را نشان نمی دهد. احتمال دارد موقع خواندن رویدادهای کتاب متوجه حضور نویسنده و تلاش او در توصیف جزئیات حوادث نشویم که این امر اتفاقا نشان دهنده توانایی نویسنده است، چون هدف بازنمایی خاطرات راوی است و نقش نویسنده در این میان بیشتر به یک پردازشگر ادبی شباهت دارد که وظیفه اصلی اش تقویت لایه های ادبی و فنی اثر است و حق ندارد برخلاف احساس مورد نظر راوی، حس دیگری را به اثر تحمیل کند. البته چون در شکل گیری این کتاب، دو نفر (راوی و نویسنده) سهیم بوده اند نمی توان به طور قاطع اعلام کرد که نقاط ضعف و قدرت کار، از ناحیه کدام یک از آن ها بوده است، اما به هر حال خاطرات آورده شده در این کتاب، به گونه ای است که در آن هم پرداخت و هم روایت مخاطب را کاملا تحت تاثیر قرار می دهد و این از ویژگی های اصلی و مثبت کتاب است. نثر کتاب به گونه ای است که به سختی می توان آن را از یک نثر داستانی تشخیص داد: «از سر و صدای ما دو سه تا مرد و زن همسایه از خانه هایشان بیرون آمدند. پرسیدم: خانواده این پیرمرد کجا هستند؟
گفتند: همه شون رفتند. هر کار کردند، این پیرمرد حاضر نشد باهاشون بره. خدا بیامرز می گفت؛ من از خونه ام نمی رم.
پرسیدم: کس دیگه ای تو این محله نیست؟
گفتند: چرا، هستند. اون طرف تر همه هستند.گفتم: شماها هم باید برید. عراقی ها از سمت جاده کمربندی دارن می یان. یکی دو روز دیگه اینجا هم می ره زیر آتیش.
تا راننده، ماشین را سروته کند و از کوچه بیرون بیاییم، سر و کله آدم های محله پیدا شد...»(ص ۴۵۴)
با توجه به این که قالب اثر خاطره است، اما شکل نهایی آن، یک راوی و یک نویسنده دارد که هر دو در خلق نهایی تاثیرگذارند. شاید در کشورهای دیگر خاطره تبدیل به یک گونه ادبی شده باشد، اما در کشور ما هنوز برای نقد و بررسی آن قالب خاصی تعریف نشده است. بنابر این نقد آثار خلق شده در حوزه ادبیات داستانی به مراتب راحت تر است.
حس حاکم بر روایت خاطرات این کتاب متأثر از روحیات زنانه است و این ویژگی آن را از آثاری که معمولاً از زبان و به قلم مردان در حوزه ادبیات پایداری خلق می شود، متمایز می کند. نثر عاطفی و نگاهی که به ویژگی خانواده می شود و ذکر جزئیات در این گونه خاطرات باعث توجه بیشتر جامعه به قشر زنان و نقش آن هادر تحولات اجتماعی می شود. با این حال هنوز تعداد خاطرات زنان در مقایسه با مردان محدود است.
در بخش اول کتاب با وجود آن که روایت صحنه ها خیلی کلی است، اما صحنه پردازی های داستانی وجود دارد که کشمکش لازم برای دنبال کردن ماجراها در مخاطب را ایجاد می کند.البته در بخش دوم هم
جزئی نگری ها که کاملا به راوی بازمی گردد حائز اهمیت است و همین جزئی نگری، این بخش را به داستان نزدیک می کند. هرچند که طرح و توسعه داستانی را کتاب ندارد، چرا که به هر حال خاطره است. سال های پایانی زندگی راوی هم باز به صورت کلی بیان شده است که البته این کلی گویی در دو بخش اول و آخر ضعف کار محسوب نمی شود، چون در بخش هایی از کتاب که ارتباط مسقیم با موضوع دفاع مقدس ندارد، نویسنده با استفاده از تکنیک روایت کلی، از جزئیات ماجراها می گذرد تا بخش های مربوط به محدوده زمانی مقاومت در خرمشهر پررنگتر شود. در این خصوص هدف راوی و نویسنده، اختصاصا آن دورانی است که برای تاریخ و مردم کشور ما یک ارزش و ویژگی محسوب می شود. بی گمان هدف از این کار ثبت زندگی زهرا حسینی(راوی) نبوده است، بلکه ثبت خاطرات دختری بوده که در جنگ و به ویژه روزهای مقاومت در خرمشهر حضور داشته است.
وجود بسیاری از عناصر داستانی در نقل این خاطره حس باورپذیری را در آن افزایش داده است و البته معمولا افرادی که تجربه کاری را داشته باشند می توانند این حس باورپذیری را در دیگران ایجاد کنند. فضاسازی های زمانی و مکانی، بیان جزئیات و ارتباطی که بین راوی و نویسنده وجود دارد این خاطرات را تا به این حد باورپذیر کرده است.
ذکر جزئیات حتی به صورت وسیع و نامحدود هیچ تعارضی با خاطره ندارد. خاطره ای خوب است که جزئیات را داشته باشد. دو نوع خاطره (خودنگار و دیگر نوشت) تا به حال بیشترین نوع ارائه کتاب های خاطره را تشکیل داده است. در نوع دوم که کتاب دا از آن جمله است این وظیفه نویسنده است که راوی را تخلیه اطلاعات کند و حتی در برخی از صحنه ها به راوی کمک کند تا خاطرات را به یاد بیاورد. یک کتاب هم عرض به او بدهد تا مطالعه کند و یا این که اگر مکان یا زمان واقعه ای را به یاد نمی آورددر این مورد تحقیق کرده و آن امر را به او یادآوری کند. چون به یادآوی خاطرات پس از سال ها کار دشواری است و این موضوع کار نویسنده یا پردازشگر خاطره را تا حدودی مشکل می سازد.
در مجموع این کتاب می تواند نمونه و شاهدی باشد بر توانمندی های زنان در عرصه های اجتماعی، صحنه های جنگ، استقامت در برابر تجاوز بیگانگان و تحمل رنج بی شمار در این راه و سرانجام خلق ادبیات پایداری که بی گمان نقش اساسی در به ثمر رساندن آن داشتند.
کتاب دا در۸۱۲ صفحه، پنج بخش و ۴۰ فصل تدوین شده که به همراه بخش ضمائم (شامل چهار گفت وگو با عبدالله سعادت، احمد پرویز پور، زهره فرهادی و ایران خضراوی و چهار نقل و قول از افسانه قاضی زاده، مریم امجدی، حورسی و کتاب خرمشهر در جنگ طولانی) و ۵۳ عکس اختصاصی مرتبط با موضوع کتاب با ارائه فهرست اعلام به مخاطبان عرضه شده است.

نوشته: سیده اعظم حسینی

منبع : روزنامه کیهان