آبخیز داری چیست؟

تاکنون در بروشورهای مختلفی که اداره ی جهاد کشاورزی وادارات مربوط عرضه نموده اند. این رشته تا حدود زیادی معرفی شده است و فهرستی از عملیات مختلفی که در این رشته انجام می گیرد به طور مختصر و مفید ارائه شده اند اما در باب یادآوری این توضیحات مجدداً ذکر می شوند. برای معرفی آبخیزداری نخست باید بستر کار آن را معرفی کرد،
● حوضه ی آبخیز.
یک حوضه ی آبخیز (Watershed , basin) همانطور که از نامش پیداست یک محوطه یا یک ناحیه یا یک بخش مشخص و متمایز شده از زمینی است که آبهای جاری آن توسط یک رود و انشعابات آن زهکشی می شوند و از یک نقطه به نام خروجی (out let) حوضه خارج می شوند. این رود را که زهکشی اصلی این منطقه است آبراهه ی اصلی و انشعابات دیگر را که کار زهکشی سطح حوضه را به آبراهه ی اصلی انجام می دهند آبراهه های فرعی نامند.
آبراهه ی اصلی طویل ترین آبراهه ی حوضه است که کلیه ی آبهای جاری شده در سطح حوضه را جمع کرده و از خروجی حوزه به بیرون می فرستد . این آبهای جاری ممکن است آب حاصل از بارش باران یا برف باشد یا دیگر آبهای جاری همچون آب چشمه ها و قنات ها و...
معمولاً هر بارشی که در سطح زمین صورت می گیرد مقداری از آن به داخل زمین نفوذ می کند و مقداری از آن به صورت رواناب در می آید و بقیه ی آن نیز از سطوح مختلف تبخیر می شود یا ممکن است از سطح اندامهای جانداران (گیاهان و جانوران) بصورت تعرق خارج شود که این بخش سوم در مقابل دو بخش دیگر معمولاً نقش کمرنگ تری دارد. این تغییر و تحولات را معمولاً با معادله ی زیر که معادله بیلان هیدرولوژیکی نام دارد بیان می کنند.
P = ET + I + R + S
P Precipitation یا میزان بارش و نزولات
ET Evapotranspiration تبخیر و تعرق
Infiltration I میزان نفوذ یافته
R Run Off یا رواناب یا هرزاب یا آب جاری شده در سطح
S -یا + که کاهش یا افزایش ذخایر آبی در چاله هاست که در بارش های قبلی به وجود آمده اند.
حال آبخیزداری اساساً کار کنترل این معادله را بر عهده دارد.
آبخیزداری یا مدیریت آبخیزها، کار کنترل حفره های آبخیز را بر عهده دارد. مدیریت معانی مختلفی دارد و همه ی این معانی را باید در کار آبخیزداری ببینیم تا با موفقیت عمل کرده باشیم. آبخیزداری کار کنترل اجرای یک حوضه آبخیز را بر عهده دارد که این اجزا در زیر خواهد آمد.
● اجزای یک حوضه ( حوزه ) ی آبخیز:
اگر یک محوطه مشخص را به ما نشان بدهند و به ما بگویند که این یک حوضه آبخیز است تنها چیزی که از آن منطقه می بینیم چیزی جز سنگ و گودال و چاله و شیار از آن نمی بینیم اما یک حفره ی آبخیز چیزی فراتر از اینهاست . هر حفره ی آبخیز از چند جزء اساسی و عمده تشکیل یافته است :
۱) خاک و زمین شناسی آن
۲) پوشش گیاهی
۳) آب
۴) اقلیم
۵) وضعیت آبراهه ها
۶) شیب و توپو گرافی
آبخیزداری مدیریت و حفاظت از این سه جزء مهره ای است .
● ارتباط آبخیزداری با سایر رشته ها
آبخیزداری به عنوان یکی از اساسی ترین رشته های منابع طبیعی ، رشته ای است که با اکثریت رشته های دیگر علمی ارتباط تنگا تنگی دارد واین ارتباط به گونه ای است که همگی رشته های دیگر در حکم مهرهایی هستند که با کنار هم قرار گردی آنها آبخیز داری پا می گیرد امروزه آبخیزداری کل در دانشگاههای کشور تا سطح کارشناسی همرا ه یکی از رشته های اساسی شاخه منابع طبیعی یعنی مرتعداران تدریس می شود و کلاً تشکیل رشته ای به نام مهندسی مرتع و آبخیز داری را می دهد با شاخه های مختلف علمی چون زمین شناسی ،هوا شناسی ، فیزیک ، ریاضی ،گیاه شناسی ، دروس مختلفی از رشته مهندسی عمران همچون مقاومت مصالح استاتیک ونیز هیدرولوژی ، هدرولوژیک ،جغرافیا و سیستم نقشه کشی ومساحی ،عکسهای هوایی وعکسهایی ماهواره ای و ارتباط تنگاتنگی دارد و به کمک رشته ی مرتعداری در جهت پیشرفت علمی و اقتصادی کشور عمل می کند.هر آبخیزداروقتی در یک حوزه آبخیزمستقر می شود از متخصصان مختلفی همچون زمین شناسان ، هیدرولوژیست ها و... اطلاعات خود در را دریافت می کند وروی این اطلاعات کار می کند وبا مدل سازی وکارروی این این دادها کار کنترل و مدیریت حوزه بدست می گیرد
● اهمیت آبخیزداری
رشته ی آبخیزداری رشته ای است که که در چند کشور محدود در دنیا که انگشت شمارند تدریس می شود. کشورهای چون آمریکاه، ژاپن ایران وچند کشور دیگر از کشورهای هستند که در این زمینه کار می کنند .وقتی بشنویم که رودخانه ی زرد چین سال لانه ۱۷۵۰ تن خاک حمل می کند وقتی می شنویم که گنجاش سد سفید رود از ۸/۱ میلیارد متر مکعب پس از ۸ سال به ۹۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است به اهمیت کار آبخیزداری بیشتر پی می بریم .سفید رود در هر دقیقه ۶۰تن خاک وروسوب در پشت این سد جمع می کند و این جز لطمه به عرصه ی سد سازی و عرصه اقتصادی کشور نمی تواند باشد.برای جلوگیری از این فاجعه ها باید از فرساش خاک در حوزه های آبخیز بالا دست که آب خود رابه این رودها می ریزند جلوگیری کرد.
● فرسایش چیست واهمیت آن در آبخیزداری تا چه اندازه است
فرسایش یعنی هر وقت و از بین رفتن وتخریب خاک . فرسایش توسط عوامل مختلف صورت می گیرد ازجمله توسط آب باران از جمله توسط باد ، یخچال و…
پوشش گیاهی ودر کل پوشش سطح زمینی که ممکن است سنگی و یالاشبرگی هم باشد به صرفه ترین راههای جلوگیری از این فرسایش است اما نقش انسان در فرسایش از همین اعمال می شود ، با تخریب این پوشش گیاهی مخصوصاً با چرای افراطی طو نادرست و نابموقع دامها پوشش های طبیعی که عظیم ترین بخش آنها مراتع هستند نقش انسان آشکار می شود برای تشکیل هر ۲۵ میلی لیتر خاک چیزی حدود ۳۰۰ سال زمان لازم است البته فرسایش تا حدی که فرسایش مجاز گفته می شود اجتناب ناپذیر و تقریباً غیر قابل کنترل است .که این حد مجاز در جهان چیزی حدود ۵/۱۲ تن در هکتار در سال است که برابر همان مقدار خاکی است که در این سطح در این مدت تولید می شود . البته با توجه به به شرایط بستر زمین شناشی ایران که بسترشهر ضعیفی است ۷ الی ۸ تن خاک نیز زیاد است .پس آنجاست که اهمیت آبخیز داری برجسته تر می شود .آبخیز داری با کنترل فرساش در حوضه های آبخیز از این معضلات پیشگیری می کند.

فرزین نجفی پور

منبع : شرکت آب و طراحی فرزین