نگاهی به آلبوم «هفت سین به روایت طهران»

●نقبی از امروز به دیروز
«هفت سین به روایت طهران» شامل هشت اثر از اسماعیل مهرتاش است. این آلبوم با صدای محمد منتشری و توسط موسسه فرهنگی هنری آوای باربد تهیه و منتشر شده است. مهرتاش (متولد ۱۲۸۳ تهران) ردیفدان و معلم آواز و نوازنده تار بود. او تار را نزد درویش خان، كلنل علی نقی وزیری و داوود شیرازی فراگرفت. همچنین با علاقه ای كه به هنر تئاتر داشت در سال ۱۳۰۵ جامعه باربد را تاسیس كرد. مهرتاش در این مركز در دو رشته تئاتر و موسیقی شاگردان زیادی را پرورش داد. از میان خوانندگان دست پرورده او محمدرضا شجریان، ملوك ضرابی، عبدالوهاب شهیدی، جمال وفایی، عباس وفایی، شاپور رحیمی، مظفر شفیعی، محمد منتشری و اشرف السادات مرتضایی شناخته شده تر هستند. از مشهورترین تصنیف های مهرتاش می توان به «چه خوش صید دلم كردی» با شعر حافظ و صدای ملوك ضرابی و شهیدی اشاره كرد. مهرتاش علاوه بر اجرای نمایش های فراوان در موسیقی نیز آثار باارزشی خلق كرد. او پس از طی یك دوره افسردگی و ركود ناشی از آتش سوزی جامعه باربد سرانجام در سال ۱۳۵۹ درگذشت.
از میان آثار مهرتاش دو نمایش موزیكال «چهارشنبه سوری» و «هفت سین» با حال و هوای شب عید و نوروز در تهران قدیم ساخته شده اند. مظفر شفیعی كه در هر دو تئاتر به عنوان بازیگر- خواننده حضور داشته در این باره می گوید: «بازیگران چهارشنبه سوری- به دلیل اینكه موزیكال بود- همگی بر آواز تسلط داشتند.جدای از استاد شجریان و محمد منتشری، احمد عربانی- كاریكاتوریست معروف- محمدامین رمضانی و من همگی شاگردان كلاس آواز مهرتاش بودیم. شجریان با گریمی سنگین نقش كلیدساز را داشت و من نقش شاگرد او را برعهده داشتم. این رابطه بعدها در آواز هم به نوعی به حقیقت پیوست و پس از درگذشت مهرتاش من برای شاگردی آواز نزد شجریان رفتم. در زمان ضبط تلویزیونی چهارشنبه سوری شجریان به دلیل اجرای آواز در گل های رادیو و جشن هنر شیراز چهره شناخته شده ای بود و به پاس اعتبار و احترام مهرتاش در این نمایش حضور یافت. مهرتاش علاوه بر كارگردانی خود نواختن تار را به همراه شخصی به نام زاهدی برعهده داشت. صادقی با ویولن و بهزاد رضوی نیا با تنبك به همراه سه خانم بازیگر آنها را همراهی می كردند. چهارشنبه سوری از سال ۱۳۵۴ تا زمان انقلاب هر سال شب عید و در ایام نوروز از تلویزیون پخش می شد.»
شفیعی از آواز بیداد شجریان در «چهارشنبه سوری» در سبك بیات تهران- كوچه باغی- به عنوان یكی از نقاط برجسته این اثر یاد می كند و می گوید: «دیگر نمایشی كه در تلویزیون ضبط و پخش شد هفت سین نام داشت. من در این نمایش «سیب» را می خواندم و بازی می كردم. دیگران مانند منتشری، رمضانی و داراب همگی صداهای گرمی داشتند و بینندگان و شنوندگان را با خود به حال و هوای نوروز در تهران قدیم می بردند. «هفت سین» در استودیو میثاقیه واقع در جاده كرج ضبط شد. گویا بعدها این استودیو تخریب و به جای آن شهرك سینمایی احداث شد.» از میان شاگردان مهرتاش محمد منتشری و از میان همراهان او بهزاد رضوی نیا در سال گذشته دست به بازسازی «هفت سین» زدند.
منتشری با صدایی كه در دهه هفتم زندگی او همچنان پرقدرت می نماید در این آلبوم به خوبی از عهده اجرای آثار برآمده است. فضای موسیقایی اثر با به كارگیری سازهایی مانند ویولن، كمانچه، تار، سه تار، پیانو، تنبك، دف و از همه مهمتر استفاده از كیبورد یادآور ترانه های تلفیقی پاپ- سنتی دو دهه ۶۰ و ۷۰ است. ملودی های دلنشین و متنوع مهرتاش به همراه ریتم های شناخته شده و روان و اشعار و كلام محاوره ای نوعی سادگی و صمیمیت را از شنونده تداعی می كند. به جز اینها مواردی مانند تبلیغ میوه فروش دوره گرد برای سیب هایش، چانه زدن های یك مشتری با سمنوفروش و جارزدن دیگران مانند فروشنده تقویم و شمع، تخم مرغ و سبزی و سكه با آواز، احساسات نوستالژیك مخاطب را تا حدودی برمی انگیزاند. در این اثر نباید نقش سروده های ابوالقاسم حالت و غلامرضا روحانی «اجنه» را نادیده گرفت. روی دوم «هفت سین به روایت طهران» دربردارنده دو آواز به سبك بیات تهران است یكی در مایه تصنیف سبزی «نعناع ترخون» در گوشه منصوری از دستگاه چهارگاه است كه منتشری تكه های كلامی و محاوره ای دوره گردها را نیز ضمن خواندن به كار می برد. آواز دیگر در قطعه مستقلی به نام «آواز بیات تهران» در مخالفت سه گاه با شعر حافظ اجرا شده است. مطلع این غزل كاملاً متناسب با حال و هوای نوروز و فرا رسیدن بهار است.
«صبا به خوش خبری هدهد سلیمان است
كه مژده طرب از گلشن صبا آورد»
به كار بردن ادوات كلامی نظیر امان امان و ای روزگار و تاكیدهای خاص روی مخرج فتحه در تحریرهایی روی كلماتی مانند آورد در این آواز به خوبی نمایانگر سبك بیات تهران توسط خواننده است. در لحظاتی نیز مكتب اصفهان و صدای خواننده بزرگ این مكتب تاج اصفهانی و حركات خاص او تداعی می شود از جمله بافت تحریرها و نوع خاصی از غلت- تحریر روی مصوت «آ» كه متعلق به تاج بود. «سبك بیات تهران» یا «آواز كوچه باغی» اما تفاوت زیادی با مكتب اصفهان و دیگر شیوه های آوازی ایران زمین داشته است. «مهدی ستایشگر» در «واژه نامه موسیقی ایران زمین» جلد اول صفحه ۱۶۵ درباره این سبك چنین نوشته است:
«بیات تهران همان اصطلاح كوچه باغی است كه در تهران قدیم به صورت غزل خوانی اجرا می شد. این سبك خاصه تهرانی ها و منسوب به طبقه مخصوصی به نام داش مشدی ها بوده _ یا به قول مردمان دوره مشروطه كلاه نمدی ها- آنها دارای مریدانی بودند. گاه از محله ای به محله ای دیگر برای غزل خوانی دعوت می شدند و در قهوه خانه ها پاتوق داشتند. از اشعاری كه در بیات تهران زمزمه می شد می توان به نمونه ذیل اشاره كرد: منم ابرام غزل خون
منم بچه تهرون...
بعدها با ظهور فیلم فارسی خواننده خوش‌آوا حسین خواجه امیری (ایرج ) این سبك را به سینما می آورد و موجب رواج فراوان آن می شود. هم او بعدتر با همراهی مرتضی احمدی در آلبوم «گل فروش» اجرای كاملی از این نوع آواز را ارائه می كند. در همان سال ها با پدید آمدن موسیقی كوچه بازاری، سبك بیات تهران با موسیقی عربی، استانبولی و... تلفیق می شود و خوانندگانی مانند آغاسی، جواد یساری، عباس قادری و چند آوازخوان زن رگه هایی از بیات تهران را به صدای خود اضافه می كنند. از نوع اخیر با نام موسیقی لاله زاری نیز یاد شده است. بیات تهران را همزاد خاستگاهش می دانند و امروز كه تهران فاصله ای بعید از نخستین سال های انتخابش عنوان پایتختی ایران گرفته است برای شنوندگان جوانش شیوه ای غریب و نامانوس می نماید. گفتیم كه دیگر نه تهران آن تهران است و نه حال و هوا شباهتی به آن زمان دارد؛ با آدم هایی كه هر یك دغدغه هایی دارند از جنسی دیگر در زمانه ای دیگر...

علی شیرازی

منبع : روزنامه شرق