یکصد سال با صنعت نفت ایران و پیشنهاد راهکارهای توسعه این صنعت

پنجم خردادماه امسال صنعت نفت ایران جشن یکصدسالگی خود را برپا کرد و با کوله باری از حوادث تلخ و شیرین ورود خود به سده دوم حیاتش را اعلام کرد. در مورد جایگاه صنعت نفت در اقتصاد ایران بسیار گفته شده و تقریباً اکثر کارشناسان بر این موضوع اتفاق نظر دارند که نفت، نبض اقتصاد ایران بوده و تغییرات قیمت نفت طی چند دهه گذشته به وضوح فضای اقتصاد ایران را به عکس العمل واداشته است. براساس آمار بانک مرکزی طی ۳۰ سال گذشته هیچ گاه سهم نفت در کل درآمدهای ارزی کشور کمتر از ۸۵ درصد نبوده است و به طور میانگین در ۲۰ سال گذشته ۵۴ درصد بودجه عمومی دولت از طریق درآمدهای حاصل از فروش نفت خام تامین شده است. با نگاهی به حجم صادرات نفت کشورهای صاحب نفت، به جایگاه ممتاز ایران در میان این کشورها پی می بریم؛ جایگاهی که تنها محدود به فروش نفت خام بوده و سهم ایران در صادرات فرآورده های نفتی بسیار کمتر از آنچه استحقاق ایران بوده، است. می توان این گونه استنباط کرد که فروش نفت به صورت خام و کسب درآمدهای ارزی سرشار، مدیران نفتی ما را از صنایع نفت و پالایش فرآورده های آن غافل کرده است. خام فروشی پس از یک قرن تجربه، یکی از عمده ترین ضعف های ساختار صنعت نفت ایران بوده است. غفلتی که حاصل آن از دست رفتن میلیاردها دلار از خزانه دولت بوده است. این در حالی است که ظرفیت پالایش صنایع نفتی ما حتی جوابگوی نیازهای داخل نیز نبوده است و ما در مواردی همچون بنزین و گازوئیل با مشکلات اساسی مواجه بوده و هستیم و تاکنون شاهد تدوین برنامه منسجم و بلندمدتی جهت رفع این معضل نبوده ایم. وجود این مشکل اساسی در بزرگ ترین و قدیمی ترین صنعت ایران موجب شده که سهم این بخش از اشتغال ملی ناچیز باشد. اگرچه برخی کارشناسان سرمایه بر بودن این صنعت را علت این امر می دانند، اما با توجه به نیاز روزافزون کشور به مصرف فرآورده های نفتی می توان به رغم سرمایه بری، ارزش افزوده و میزان اشتغال در این بخش را به میزان قابل توجهی افزایش داد. در این صورت صنعت نفت می تواند خود را به عنوان موتور محرکه رشد و توسعه یافتگی کشور مطرح کند.
از آنجایی که صنعت نفت، صنعتی سرمایه بر است بیش از دیگر صنایع به سرمایه گذاری متکی است. در کشورهای در حال توسعه همچون ایران که با کمبود منابع مالی مواجه هستند، سرمایه گذاری خارجی یکی از بهترین راه های تامین منابع مالی و انتقال دانش فنی و تکنولوژی به داخل کشور است. میزان و نحوه سرمایه گذاری در صنعت نفت کشور هنوز هم از مشکلات عمده این صنعت است که با اصلاحاتی که طی چند سال گذشته اعمال شد، باز هم نواقص و کاستی هایی دارد. قراردادهای بیع متقابل که همیشه مورد انتقاد کارشناسان بوده، نه تنها به روند جذب سرمایه های خارجی کمک نکرد بلکه هزینه های جذب سرمایه را نیز به طور محسوسی افزایش داد. اگرچه در سال های اخیر قراردادهایی از جنس فاینانس و مشارکت در تولید نیز در پروژه های مختلف با پیکانکاران خارجی منعقد شده است، اما شواهد امر می گوید همچنان شاهد کمبودهایی در این بخش خواهیم بود.
از دیگر مشکلات فراروی این صنعت طی چند دهه گذشته، نقش «اجرایی» و «سیاستگذاری» همزمان توسط وزارت نفت است. این تداخل کاری خود به مانعی بزرگ در جهت توسعه صنعت نفت ایران تبدیل شده و حرکت رو به جلوی نفت را کند کرده است. به طور کلی در جهت اصلاح این امر، باید نقش وزارتخانه در امور اجرایی کمرنگ شده و وزارت نفت تنها و با تمام توان و امکانات به تدوین و برنامه ریزی قوانین جدید و جامع و سیاستگذاری کلی برای صنعت نفت و گاز و پتروشیمی بپردازد. به طور نمونه اسکلت کنونی صنعت گاز ایران به زمانی برمی گردد که به گازهای همراه نفت به عنوان نوعی مزاحم در امر تولید نفت نگریسته می شد، اما با توجه به کشف مخازن عظیم گازی طی چند سال اخیر و امتیازات فنی و زیست محیطی گاز طبیعی و پیش بینی افزایش سهم گاز طبیعی در سبد مصرف انرژی، به نظر نمی رسد قوانین قدیمی موجود بتواند پاسخگوی مشکلات و نیازهای این صنعت باشد. در سال های اخیر با ابلاغ اصل ۴۴ قانون اساسی توسط مقام معظم رهبری، بحث کاهش تصدی گری دولت و واگذاری امور اجرایی به بخش خصوصی بارها و بارها از طریق مراجع و منابع مختلف اعلام شده است اما سوالی که اینجا پیش می آید این است که چرا در صنعتی قدیمی و باتجربه همچون نفت، روند خصوصی سازی کند بوده است؟ مشکل در ارائه سهام شرکت های دولتی بوده یا مشکل در خرید سهام توسط مردم بوده است؟ و آیا سازمان بورس ایران توانایی انجام این واگذاری ها را دارد یا خیر؟ با نگاهی به پروژه های نفتی چند دهه گذشته می بینیم که مشارکت شرکت های ایرانی در صنعت نفت و گاز تنها محدود به قراردادهای پیمانکاری بوده و در کشور ما حتی یک شرکت خصوصی وجود نداشته که بتواند به تنهایی ۲۰ درصد یک پروژه را به سرانجام برساند. متاسفانه مشارکت بخش خصوصی در صنعت نفت و گاز ایران چه در زمان کنترل شرکت های خارجی و چه بعد از ملی شدن صنعت نفت مورد حمایت نبوده است. لذا می توان گفت که نیاز به تغییرات بنیادین بیش از پیش احساس می شود. به این شرط که ابتدا وزارت نفت از نقش اجرایی بکاهد و تنها به جایگاه سیاستگذاری کلان بسنده کند و نقش نظارتی خود را قدرتمندتر کند و با ارائه راهکارهای جدید و به روز بخش خصوصی را مورد حمایت قرار دهد و آنان را ترغیب به سرمایه گذاری در نفت و گاز کند. بررسی آمار گویای این است که تاکنون ۶۵ میلیارد بشکه از ذخایر نفتی ایران برداشت شده و ظرفیت تولید نفت به گفته مدیران به بیش از چهار میلیون بشکه در روز رسیده است.
این در حالی است که چیزی بالغ بر ۷۰ میلیارد بشکه نفت دیگر هنوز زیر زمین های این مملکت خوابیده است و در انتظار استخراج به سر می برد. امروز باید به این باور برسیم که دیگر به اندازه یکصد سال گذشته نیازمند شرکت های خارجی جهت اکتشاف و حفاری و تولید نیستیم و صنعت نفت ایران می تواند با تکیه بر داشته ها و دستاوردهای فنی اش، گامی بزرگ و رو به جلو به سوی خودکفایی در این صنعت بردارد و نقش خود را در اقتصاد نفتی دنیا برجسته تر از قبل کند و این همان هدفی است که با حمایت مدیران دولتی و تلاش بی وقفه شرکت های خصوصی در حال تحقق است. بجا است که همه ما دست به دست یکدیگر بدهیم تا در صنعت نفت همچون بسیاری صنایع دیگر مثل سیمان به خودکفایی و استقلال فنی و تکنولوژیک برسیم و چشم به راه حضور بیگانگان در پروژه های نفت و گاز نباشیم.

مجید سلیمی بروجنی

منبع : روزنامه اعتماد