جنگ صلیبی هشتم

جنگ صلیبی هشتم (۹ - ۶۶۸ ق) با هدف سرنگونی دولت حفصی در تونس روی داد. این جنگ بزرگ‏ترین و آخرین جنگ از مجموعه جنگ‏های كلاسیك صلیبی بود كه هم‏زمان با حمله‏ی مغول به شرق روی داد. برخی از نویسندگان غربی آن را بیهوده‏ترین جنگ صلیبی دانسته‏اند. مقاومت مردم و علمای افریقیه و سرانجام شكست صلیبی‏ها، از مهم‏ترین حوادث تاریخی دولت حفصی است كه نقش اساسی در عرصه‏ی روابط بین الملل داشت.
● نگاهی به دولت حفصی‏
با فروپاشی دولت موحدین در مغرب و آندلس (۶۶۷ ق)، قلمرو وسیع آنها بین چهار دولت (بنی مرین، بنی عبدالواد، بنی حفص، بنی الاحمر) تقسیم شد. مهم‏ترین این دولت‏ها توسط فرزندان شیخ عبدالواحد حفصی شكل گرفت كه خود از اصحاب عشره، یاران خاص ابن تومرت بود و فرزن دان او نیز از عناصر اصلی دولت صدساله‏ی موحدین بودند. دولت حفصی كه در افریقیه (تونس) برپا شد و خود را جانشین خلافت موحدین می‏دانست، در سال ۶۲۷ قمری توسط ابو زكریا عبدالواحد استقلال یافت. بعد از او پسرش ابوعبداللَّه محمد كه بزرگ‏ترین امیر دولت حفصی بود، از امیر مكه لقب خلافتی المستنصر باللَّه گرفت و همه‏ی دولت‏های مغرب و آندلس و دولت ممالیك مصر و شام با او بیعت كردند. چهار دهه حكومت او از شكوفاترین دوره‏های تمدن اسلامی بود.
دولت حفصی روابط خوبی با دولت‏های مسیحی و مسلمانان برقرار كرد. ۲۵ تن از خاندان حفصی به‏طور موروثی تا سال ۹۸۱ قمری به مدت ۳۷۸ سال حكومت كردند. در اثر حملات متعدد پرتغالی‏ها و هم‏پیمانان آنها و نیز دولت عثمانی و رقابت این دول بر سواحل مدیترانه‏ی غربی، سران جام، تونس تحت تصرف كامل دولت عثمانی در آمد و این دولت در سال ۹۸۱ قمری سقوط كرد. در یك نگاه، پیدایش حفصیان در آفریقای شمالی، گویای دولت قدرتمند و بزرگی است كه حدود چهار قرن آن منطقه را تحت سلطه‏ی خود داشت. این دولت یادآور روزهای آبادانی و رفاه اقتصادی و پ یشرفت فرهنگی در تاریخ كشور تونس است. از جمله مهمترین حوادث سیاسی كه در آغاز حكومت حفصیان روی داد حمله متحدان مسیحی با حمایت و هزینه كلیسا به تونس و اشغال شش ماهه‏ی بندر قرطَاجَنَّه بود. لوئی نهم(san lui) شاه فرانسه (د ۱۲۸۰ م) - پیشوای سیاسی صلیبی‏ها كه د ر هاله‏ای از تقدس و معنویت یك مجاهد مسیحی شناخته شده بود - كار هماهنگی و تدارك حمله به تونس را سامان داد. در زمینه علل و نتایج جنگ صلیبی هشتم نظریات متفاوتی ارائه شده است كه جا دارد مورد بررسی قرار گیرد.
● زمینه‏ها و علل نبرد صلیبی هشتم‏
دلیل توجه به علل حمله‏ی لوئی نهم به تونس این است كه او در جهت هدف ثابت خود، یعنی باز پس‏گیری اورشلیم (بیت المقدس)، می‏بایست به مقصد فلسطین و یا مصر حركت می‏كرد و در دعوت از سران دولت‏های صلیبی نیز همین مطلب را اعلام كرد، اما در دهمین روز سفر، در نز دیكی آب‏های تونس، طی جلسه‏ای خصوصی كه فقط برخی از نزدیكان او و بعضی از رؤسای نیروهای صلیبی همراه او حضور داشتند، اعلام كرد كه پیش از شروع جنگ در شرق، قصد دارد به تونس حمله كند.
▪ دلایلی كه در مورد این موضوع ذكر شده است عبارتنداز:
۱) تحریك بازرگانان فرانسوی؛
۲) موقعیت جدید تونس در جهان اسلام و انتقام شكست لوئی در مصر و پاسخ به تحقیر او توسط مستنصر؛
۳) امید به مسیحی شدن تونس؛
۴) توطئه پادشاه صقلیه (سیسیل).
در ذیل به شرح و بسط هر یك از موارد فوق می‏پردازیم.
در بین دلایل متعددی كه در این مورد ذكر شده است، ابن خلدون، ضمن توجه به هدف و انگیزه‏ی اصلی فرنگی‏ها، به بهانه‏ی ظاهری آنها برای حمله به تونس اشاره كرده است. او با ذكر سابقه‏ی جنگ‏های صلیبی، به‏طور مجمل از تصرف سواحل شام توسط فرنگی‏ها و آرزوی آنها در باز پس‏گیری اورشلیم (بیت المقدس) یاد كرده است. باز پس‏گیری بیت المقدس در ۵۳۸ قمری به‏دست صلاح الدین ایوبی و بازگشت متصرفات صلیبیون در شام به دامن اسلام، باعث شد آنها پس از گذشت سال‏ها، بار دیگر در اواسط قرن هفتم دور جدیدی از جنگ‏های صلیبی را برای استرداد بیت المقدس آغاز كنند.۲ اولین دور این حملات به مصر بود كه به شكست مفتضحانه‏ی صلیبی‏ها در سال ۶۴۷ قمری منتهی شد. لوئی نهم كه رهبری جنگ را به عهده داشت، به شدت تحقیر و در اسكندریه زندانی شد و سرانجام با فدیه‏ای سنگین و به شرط این‏كه دیگر به خاك مسلمانان تجاوز نكند، آزاد گردید؛ اما اندكی بعد، نقض پیمان كرد و به بهانه‏ی ظلم سلطان حفصی نسبت به بازرگانان فرانسوی به تونس حمله كرد.۳ ابن شماع درباره‏ی جزئیات داستان بازرگانان فرانسوی، می‏نویسد:
یمانی [الُلِیانی‏۴] ۳۰۰ هزار دینار طلا از تجار فرانسوی برای مدت معینی قرض كرده بود؛ اما هنگامی كه آنها چنین مطلبی را ادعا كردند، با انكار سلطان حفصی روبه‏رو شدند لذا به لوئی نهم شكایت بردند و او را به جنگ با تونس تحریك كردند. طرح تحریك تجار فرانسوی بهان ه‏ای بود كه شاه فرانسه برای حمله به تونس از آن استفاده كرد؛ زیرا زمانی كه مستنصر از عزم لوئی برای حمله به تونس آگاه شد، گروهی را در سال ۶۶۷ قمری / ۱۲۶۹ میلادی همراه با مبالغی طلا نزد او فرستاد تا مسائل بین بازرگانان تونسی و فرانسوی فیصله یابد و با مذاكره از حمله‏ی وی جلوگیری شود. لوئی طلاها را گرفت و گفت: منتظر جنگ در خاك خود باشید. در همین جلسه یكی از فرستادگان مستنصر قصیده‏ی ابن مطروح، شاعر مصری، در هجو لوئی در شكست مصر را خواند. مفاد این قصیده، زندانی شدن لوئی در مصر در خانه ابن لقمان را به او متذكر شده است.
قل للفرنسیس اذا جئتَه‏
مقال صدق من وزیر نصیح‏
دار ابن لقمان علی حالها
و القید باق و الطواشی صبیح‏
هنوز این قصیده به پایان نرسیده بود كه خشم لوئی را برانگیخت و از نقض عهد خود در مورد حمله به تونس عذر خواست و خود را برای حمله به تونس آماده كرد.۵
این جملات حاكی از وجود افراد مختلف با نظرهای متفاوت در هیئت نمایندگی مستنصر به پاریس است.
دلیل و بهانه‏ی دیگر لوئی در حمله به تونس این بود كه گروهی از سربازان ترك در مراسمی از مقابل مستنصر عبور می‏كردند؛ او گفت: این‏ها كسانی‏اند كه طاغوت فرنگ را اسیر كردند۶ و سپس آزاد نمودند. خبر تحقیر و تمسخر لوئی نهم در این مراسم به گوش او رسید و وی قصد حم له به تونس كرد.۷
هدف او از حمله به مصر در ۶۴۷ قمری معامله با مسلمانان برای باز پس‏گرفتن اورشلیم در برابر دمیاط بود كه با شكستی مفتضحانه مواجه شد و تحقیر ناشی از آن هم‏چنان بر دوش او سنگینی می‏كرد، ولی از بیم تكرار آن تجربه، چشم از مصر دوخت و در پی آن بود تا آن شكست را د ر تونس جبران كند؛ زیرا تونس مورد توجه جهان اسلام قرار گرفته بود و خود را وارث حقیقی خلافت اسلامی معرفی می‏كرد. بنابراین حمله به تونس مانند حمله به نقطه‏ای صاحب نفوذ در جهان اسلام بود و او گمان می‏كرد كه از این طریق می‏تواند خواسته‏های خود در مورد فلسطین را به اجرا درآورد.۸ در حقیقت ترس صلیبی‏ها از نزدیكی مصر و تونس، محرك واقعی لوئی برای حمله به تونس بود و صرف تحقیر لوئی در مراسمی با حضور سربازان ترك، نمی‏توانست انگیزه‏ی اصلی او باشد.
همچنین در رأس فعالیت‏های دول صلیبی، به ویژه اقدامات لوئی نهم، تلاش گسترده برای مسیحی كردن دولت‏های اسلامی بود. تونس از جمله حوزه‏های بسیار فعال این سیاست بود. از این‏رو، گروه‏های متعددی از راهبان و بزرگان كلیسای روم از آغاز پیدایش دولت حفصی، به ویژه از زمان روی كار آمدن المستنصر باللَّه كه روابط دوستانه‏ای با دول مسیحی داشت، در شهرهای تونس در كار تبلیغِ مسیحیت بودند. از جمله سرسخت‏ترین و مشهورترین این مبلغان كه خود پرچم‏دار تبلیغ مسیحیت بود، ریمون لول (۱۲۳۳م - ۱۳۱۰م) بود.۹ او بارها برای تبلیغ مسیحیت به شهرهای مختلف تونس سفر كرد. از سوی دیگر، گروه زیادی از راهبان، لوئی را متقاعد ساختند كه مستنصر و بسیاری از علمای تونس آماده‏ی پذیرش مسیحیت‏اند. برخی از محققان، همین مبشران مسیحی را از جمله عوامل مهم تحریك لوئی در حمله به تونس می‏دانند؛۱۰ اما قراین نشان م ی‏دهد كه این سخنِ موجهی نیست؛ چون مبلغان مسیحی بنابر مصالح سیاسی دولت حفصی و حفظ روابط تجاری با جمهوری‏های ایتالیا، به ویژه جنوا و نیز روابط خاص حفصی‏ها با صقلیه كه با تسامح كاملی در جریان بود، به تونس رفت و آمد می‏كردند. با این حال، فعالیت‏های مسیحیان ا ز آغاز با مقاومت‏های جدی و خصومت‏آمیز مسلمانان روبه‏رو شد. فعالیت‏های ریمون لول، طراح عملیات مذهبی مسیحیان در شمال آفریقا، چندین بار در شهرهای تونس تحریم شد؛ حتی وی در بجایه توسط قاضی شهر به زندان افتاد و سپس تبعید شد و سرانجام مردم در همین شهر او را كشت ند. مسیحی شدن مستنصر به عنوان خلیفه‏ی مسلمین نیز پذیرفتنی نیست. او در رأس حوزه‏ی بزرگی از علما و فقها و دانشمندان مسلمان بود كه حامی خلافت وی بودند. برونشویك آن را خدعه‏ی مستنصر می‏داند.۱۱ برخی از نویسندگان غربی هم به بی‏پایه بودن این مطلب تصریح كرده‏اند . رانسیمان می‏نویسد:
لوئی به افسون برادر معتقد گشت كه امیر تونس آماده‏ی قبول مسیحیت است و فقط یك قدرت‏نمایی كوچك كافی است تا او به جرگه‏ی مسیحیان درآید. شاید رنجِ بیماریِ چشم، خرد لوئی را كور ساخته بود.۱۲
حوادث بعدی و مقاومت سرسختانه‏ی تونس در برابر صلیبی‏ها نیز بطلان این مطلب را ثابت كرد.
شكست تلاش‏های سران صلیبی، به ویژه لوئی، در مسیحی كردن دولت‏های مغول نیز از جمله قراین بطلان مسیحی شدن مستنصر است. به‏طور كلی آنها نتیجه‏ای ناچیز از این برنامه به دست آوردند.۱۳ مغول‏ها هیچ گاه آیین خود را به نفع مسیحیت ترك نكردند و صلیبی‏ها نه تنها در مس یحی كردن دولت‏ها موفق نبودند و همه‏ی دولت‏ها از قبول دعوت آنها امتناع كردند، بلكه سقوط دولت مسیحی بیزانس از دستاوردهای منفی آنها در قرون وسطی بود.۱۴
به هر حال، ظاهراً طرح قبول مسیحیت از سوی مستنصر، وسیله‏ای بود كه لوئی از آن برای جلب حمایت پاپ و سران دول مسیحی و راهبان و مقدسان مسیحی برای شركت در لشكركشی استفاده نموده است؛ البته زمینه‏ی طرح چنین ادعایی در مورد تونس وجود داشت و چنانكه اشاره شد، روابط ی دوستانه‏ی مستنصر با مسیحیان، سابقه‏ی تاریخی عمیق و گسترده‏ی مسیحیت در تونس و میزان بالای كار فرهنگی مبلغان كلیسا در آن‏جا و رفت و آمد زیاد تجار مسیحی و جمعیت مسیحی ساكن در برخی نقاط تونس، طرح چنین ادعایی را تا حدودی موجه جلوه می‏داد؛ به همین جهت «بلافا صله بعد از آن‏كه غازان خان، ایلخان مغول، شام را در ۱۲۹۹ میلادی / ۶۹۷ قمری در زیر نگین خود گرفت، ریمون لل [لول‏]، عازم شام شد و همه‏ی تلاش‏های خود را برای دعوت او به مسیحیت به كار بست؛ اما غازان كه خود نومسلمانی غیور بود، احیاناً به آسانی دل در گرو دوستی مسیحیان نمی‏نهاد. با مرگ غازان در ۱۳۱۶ میلادی، آخرین مجال اتحاد با مغول از كف رفت»؛۱۵ به هر شكل، این مدّعا مستند به منابع معتبر نیست. تنها برونشویك به استناد به سخن یك مورخ غربی، با این قرینه كه سال‏ها بعد یك امیر حفصی نیز به‏طور مخفی مسیحی شد، آن را بیا ن كرده است.۱۶توسعه‏طلبی و مقاصد شخصی برادر لوئی نهم، «شارل دانژو»۱۷ كه به تازگی از سال ۱۲۶۸ میلادی / ۶۶۶ قمری بر صقلیه دست یافته و در صدد تشكیل حكومت واحد در عرصه‏ی مدیترانه بود، از دیگر عوامل تحریك لوئی در حمله به تونس شمرده‏اند. دولت حفصی از زمان ابو زكریا، باج سا لیانه‏ای به صقلیه می‏پرداخت كه مستنصر از پرداخت آن خودداری كرد، لذا شاه صقلیه با شركت در حمله‏ی صلیبی به تونس، می‏توانست باج سالیانه‏ی خود را دوباره برقرار سازد.
سابقه‏ی روابط دوستانه‏ی دولت حفصی با دولت صقلیه به زمان حاكمیت خاندان هوهنشتافن كه از مخالفان سرسخت لوئی نهم و برادرش و دستگاه پاپ بودند، برمی گردد؛ و صلیبی‏ها صقلیه (سیسیل) را خاری در چشم جهان صلیبی می‏دیدند و اقدامات زیادی برای تصرف آن‏جا و سقوط خاندا ن هوهنشتافن انجام دادند. سرانجام، كلیسا از برادر لوئی نهم حمایت كرد و او را در سیسیل روی كار آورد. در پی سقوط خاندان مزبور در جزیره‏ی سیسیل معارضان و مخالفان حاكم جدید و گروهی از وفاداران آن خاندان به تونس رفتند. گویا گروهی از مخالفان شارل كه در تونس تجم ع كرده بودند، برای حمله به صقلیه آماده می‏شدند. بنابراین لازم بود كه صلیبی‏ها پیش از عزیمت به شرق، هرگونه مانعی را از سر راه بردارند و به همین دلیل ناگزیر بودند به دولت تونس كه مخالفان آنها را پناه داده بود، حمله كنند.
و بالاخره اینكه دولت‏های مسیحی تحمل ظهور قدرت جدیدی را در عرصه‏ی خلافت اسلامی كه بتواند دولت‏های اسلامی را متحد كند نداشتند؛ به ویژه این‏كه مشروعیت دولت حفصی را در شرق جهان اسلام، دولت بزرگ ممالیك كه خود را وارث خلافت عباسی می‏دانست و بر مصر و شام حكومت می‏كرد و جزیرهٔ العرب را زیر نفوذ خود داشت، پدیرفته بود. اگر این دولت باعث اتحاد پایدار نیروهای مغرب می‏شد، منافع مسیحیان در مدیترانه و آندلس به خطر می‏افتاد و مانع بزرگی در راه ادامه‏ی فعالیت‏های آنها می‏گشت؛ بنابراین، وحشت از شكل‏گیری یك قطب قدرتمند اس لامی در تونس می‏تواند از مهم‏ترین علل حمله‏ی لوئی در حمله به تونس باشد. حوادث بعد از جنگ نیز ثابت كرد كه شكست لوئی در این نبرد برای جهان مسیحی مصیبتی بزرگ و نیز مایه‏ی شادی و آرامش مسلمانان از ناحیه‏ی غرب بود. رانسیمان می‏نویسد:
وقتی خبر آن به خاور زمین رسید مسلمانان نفسی آسوده برآوردند و مسیحیان ماتم گرفتند.۱۸
● تركیب سپاه صلیبی هشتم‏
شاه قدرت‏طلب فرانسه، سن لوئی، با بیان اهداف خود برای پاپ كلیمون چهارم، هفت تن از شاهان مسیحی را به تشكیل لشكر صلیبی دعوت كرد. پاپ اموال كلیسا را برای تأمین هزینه‏ی جنگ در اختیار او قرار داد.۱۹
▪ در منابع از افراد زیر در تركیب سپاه صلیبی یاد كرده‏اند:
۱) لوئی نهم همراه سه فرزندش؛
۲) برادر او الفونس: كنت پواتیه و تولوز؛
۳) دختر و داماد لوئی: كنت ناوار؛
۴) كنت شمپانیا؛
۵) سفیر پاپ؛
۶) شاه انگلیس؛
۷) شاه برشلونه؛
۸) گروهی دیگر از بزرگان آندلس؛
۹) گروه انبوهی از راهبان كه قصد رفتن به فلسطین داشتند.
● ابن خلدون به نقل از پدرش كه شاهد عینی جنگ بود، می‏نویسد:
حدود شش هزار نیروی سواره و ۳۰ هزار نیروی پیاده، با ناوگانی عظیم، متشكل از ۳۰۰ كشتی كوچك و بزرگ وارد خاك تونس شدند.۲۰
● زمان و مسیر حركت نیروهای صلیبی‏
نقطه‏ی عزیمت نیروها از بندر ایق مورت )aigue - morte( در جنوب فرانسه بود. مدت‏ها طول كشید تا همه‏ی نیروها در این بندر جمع شدند.۲۱ در اول ژوئیه ۱۲۷۰ میلادی / آخر ذی القعده ۶۶۸ قمری، ناوگان صلیبی به سمت بندر كاقلیاری )cagliari(در جزیره‏ی ساردنی (به گ فته‏ی ابن خلدون ساردنی یا صقلیه) حركت كردند و بعد از توقف كوتاهی در آن‏جا روانه‏ی تونس شدند و بدون هیچ مقاومتی وارد آب‏های قرطاج (قرطاجنه) بندرگاه پایتخت افریقیه، گردیدند و شبانه در محل مناسبی پیاده شدند. در خرابه‏های شهر قدیمی قرطاج، هنوز برخی خانه‏ها و بقایای كاخ‏های آن باقی بود. آنان توانستند در آن شهر ویرانه مستقر شوند.۲۲ شش ماه (یا چهار ماه و دو روز) نیروهای صلیبی با حمایت كمك‏هایی كه از سیسیل به آنها می‏رسید، مترصد حمله به تونس و تصرف آن‏جا بودند.۲۳
● اعلام جهاد توسط مستنصر
مستنصر كه عنوان خلیفه‏ی مسلمین و امیرالمؤمنین داشت، وقتی یقین حاصل كرد كه لوئی نهم مصمم به جنگ و تصرف تونس است، اعلام جهاد نمود. او آمادگی برخورد با هرگونه تجاوز نظامی را داشت. از سویی چند شورش بزرگ داخلی را در سال‏های ۶۴۸، ۶۵۱، ۶۵۲ و ۶۶۴ قمری سركو ب كرده‏۲۴ و بر امور داخلی مسلط بود و از سویی دیگر حمایت همسایگان مغربی را نیز به همراه داشت. بَیْبَرس سلطان مملوك مصر هم به مجرد شنیدن حمله‏ی صلیبی‏ها به تونس، نامه‏ای به مستنصر نوشت و به او اعلام كرد در صدد تهیه‏ی نیروهایی از اعراب برقه و سایر نقاط برای كمك به اوست.۲۵ مستنصر ضمن فراخوانی علما و بزرگان مغرب و آندلس از مهاجران و شیوخ موحدین، با آوردن آیه‏ی جهاد۲۶ در آغاز نامه‏های فراخوانی خود، مردم را بسیج كرد.
پیش از رسیدن صلیبی‏ها به خاك تونس شورایی از بزرگان و علما و فقها در دربار مستنصر تشكیل شد كه از مهم‏ترین تصمیمات اولین جلسه‏ی آن زمین‏گیر نمودن نیروهای صلیبی در ساحل قرطاج بود، تا نتوانند به سایر نقاط ساحلی دست‏رسی پیدا كنند. گروهی از افراد این شورا اعت قاد داشتند به هیچ وجه به آنها اجازه‏ی ورود به بندرگاه پایتخت داده نشود.۲۷ از دیگر اقدامات عاجل تونسی‏ها، تشكیل سپاه مخصوص هزار نفری از نیروهای كارآمد با لباس مخصوص بود كه اطراف محل سكونت مستنصر را تا پایان جنگ در كنترل شدید خود داشتند؛ زیرا تونس با توجه به حضور انبوه یهودیان و مسیحیان وضعی خاص داشت و بارها شایعه كرده بودند كه خلیفه به قیروان گریخته است.۲۸
● محاصره‏ی صلیبی‏ها
با اعلام جهاد، انبوهی از نیروهای مردمی از نقاط مختلف به طرف تونس به راه افتادند كه تعداد آنها از شماره خارج بود.۲۹ نیروهای اعراب و ملوك مغرب حضور فعال و چشم‏گیری پیدا كردند. هفت لشكر به فرمان‏دهی شیوخ موحدین تشكیل شد. در این حین اعراب چندین‏بار از طریق بحیره به محل استقرار نیروهای صلیبی شبیخون زدند. بحیره نقطه‏ی سوق الجیشی بسیار مهمی بود كه با استفاده از آن‏جا، بندر قرطاج به‏طور كامل در محاصره قرار داشت. لوئی در آغاز، تهدید مستنصر مبنی بر این كه اگر خاك تونس را ترك نكند، با سپاهی صد هزار نفری روبه ‏رو خواهد شد را جدی نگرفت؛ اما در نخستین درگیری كه در نیمه‏ی محرم ۶۶۹ قمری رخ داد و ۵۰۰ تن از نیروهای صلیبی كشته شدند، روحیه‏ی آنان در هم شكست. افزون بر این‏كه نیروهای مردمی و انبوهی از افرادی كه نذر مرابطه‏۳۰ داشتند، گروه گروه فرا می‏رسیدند و حلقه‏ی محا صره‏ی صلیبی‏ها را با حضور انبوه خود تنگ‏تر می‏كردند و كار را بر آنان سخت‏تر می‏ساختند. با این حال، لوئی درخواست مهادنه و ترك جنگ از سوی مستنصر را رد كرد.۳۱
بسیاری از زهاد و سران صوفیه در رأس دسته‏های بزرگ مردم در این اجتماع حضور یافتند و برخی از این شیوخ تا آخرین لحظه در میدان نبرد مقاومت كردند و جان دادند كه قبر آنها در همان محل به صورت زیارتگاه درآمده است؛ از جمله «سیدی عمار» از رهبران مجاهدان كه در این جنگ كشته شد و قبر او در این محل باقی است. شور و شوق مجاهدان در طی چند ماه جنگ وصف ناشدنی بود و مجموعه‏ای از «ادبیات جنگ» پدید آمد. مجاهدان اشعار ابن مطروح مصری در هجو لوئی در شكست دمیاط و اشعار احمدبن الزیات تونسی را زمزمه می‏كردند. در این زمان یكی از اد بای مصری خطاب به فرنسیس سرود:
یا فرنسیس هذه اخت مصر
فتهیأ لما الیه تصیر
لك فیها دار ابن لقمان‏
و طواشیك منكر و نكیر۳۲
● علل شكست لوئی نهم‏
اعلام جهاد و حضور انبوه گروه‏های مردم، استفاده‏ی مناسب از موقعیت مهم و سوق‏الجیشی بحیره در محاصره كردن دشمن و استفاده از سلاح‏های مناسب شكست قطعی صلیبیان را در پی داشت.۳۳ نوعی منجنیق كه گلوله‏های حاوی خاكستر آتشین بر سر دشمن می‏ریخت، نقش مهمی در ای ن جنگ داشت. این گلوله‏ها جراحات دردناكی در ناحیه‏ی صورت و گلو ایجاد می‏كرد و باد، غبار و خاكستر را وارد مجاری تنفسی آنها می‏كرد و باعث تنگی نفس و خشكی ریه و سرانجام عفونت آن می‏شد؛ آب آشامیدنی نیز با خاكستر آمیخته می‏شد و در اثر نوشیدن آن، تب و اسهال سرا سر اردوگاه صلیبی را فرا گرفت و شمار زیادی را هلاك كرد. از جمله‏ی قربانیان، لوئی بود۳۴ كه قبر او در ساحل قرطاج در محلی به نام «سنت لوئی» معروف است.۳۵
نویسندگان غربی با غلو در تأثیر عوامل طبیعی، مانند وبا و گرسنگی و تشنگی در شكست لوئی، در پی كاستن اهمیت جهاد و مقاومت مسلمانان بوده‏اند.● استیصال صلیبی‏ها
حلقه‏ی تنگ محاصره، صلیبی‏ها را زمین‏گیر و از نزدیك شدن به پایتخت دولت حفصی یكسره ناامید ساخت. یأس و بیماری و بی‏آبی و بی‏غذایی و افسردگی و خستگی ناشی از ۴ یا ۶ ماه جنگ، شكست ناوگان شارل دانژو، شاه سیسیل، برای دست‏یابی به بحیره و قطع تماس او با صلیب ی‏های محاصره شده در قرطاج، آنها را در تنگنای وحشتناكی قرار داد.۳۶ مرگ لوئی بر شدت این بحران افزود؛ به‏طوری كه برخی از منابع مرگ لوئی را تنها علت ترك تونس توسط صلیبی‏ها دانسته‏اند.۳۷ در متون عربی نیز آمده است كه آنها از این‏كه در كار جنگ فروماندند، و فصل سرما نیز نزدیك بود، درخواست صلح كردند؛ و مستنصر صلح را به این شرط كه خاك تونس را ترك كنند، پذیرفت اما به تصریح برخی از منابع، چون وبا شایع شد و به اردوگاه مسلمین هم سرایت كرد، سلطان از ترس این‏كه مبادا مجبور به ترك تونس شود، درخواست صلح را پذیرفت. صلیبی‏ ها دو روز بعد از پیمان صلح، با به جا گذاشتن غنایمی، از جمله هشتاد دستگاه منجنیق، به سرعت تونس را ترك كردند.۳۸
● اختلاف در قبول صلح‏
در ربیع الاول سال ۶۶۹ قمری گروهی از فقها در مجلسی بر مشروعیت معاهده‏ی صلح شهادت دادند. ابوزیان محمد بن عبدالقوی امیر بنی توجین واسطه‏ی عقد صلح بین مسلمین و صلیبی‏ها بود.۳۹
پیش از انعقاد پیمان صلح، اختلاف شدیدی بین سران و فقها و بزرگان دولت حفصی در مشروعیت صلح درگرفت؛ به‏طوری كه در یكی از جلسات گفت‏وگو، مستنصر خشمگین شد و دستور تعطیل آن جلسه را صادر كرد. به هر حال، برخی از افراد سرشناس و فقهای بزرگ، چون قاضی القضاهٔ دولت حف صی ابن خبّاز و فقیه ابن عجلان و... از شركت در جلسه‏ی صلح و امضای آن خودداری كردند. برخی از منابع به مشكوك بودن معاهده‏ی صلح به دلیل آن‏كه هیچ كدام از مذاكرات توسط شیوخ موحدین صورت نگرفته است، اشاره كرده‏اند.۴۰ یكی از مناظرات فقهی مهم در دوره‏ی حفصی، مناظ ره بر سر این صلح بود كه بین ابن زیتون، كارگزار اصلی صلح، با یك فقیه مخالف صلح به نام احمد بن عجلان روی داد.
● بررسی مفاد پیمان صلح‏
مفاد پیمان صلح بر محور آزادی تجاری و فرهنگی برای رعایای دول مسیحی و برخی تعهدات حقوقی متقابل است.
۱) برقراری صلح با دول شركت كننده در جنگ؛
۲) آزادی اسرا؛
۳) امنیت متقابل؛ بازرگانان و مسافران؛
۴) ممنوعیت پناهندگی مخالفان؛
۵) آزادی راهبان و كشیشان در تبلیغ و ساخت كلیسا در تونس؛
۶) پرداخت غرامت جنگ توسط سلطان حفصی؛
۷) ادامه‏ی پرداخت باج سالیانه دولت حفصی به صقلیه؛
۸) پرداخت ۱۱ قنطار طلا و ده قنطار نقره‏ی خالص در طی ۱۵ سال توسط دولت حفصی به صلیبی‏ها.۴۱
پرداخت غرامت جنگی و اموال زیادی كه ابن خلدون آن را ده حِمْل مال، و برخی از منابع ۱۱۰۰ قنطار طلا و ۱۰ قنطار نقره گزارش نموده‏اند، خسارت بزرگی برای مردم تونس بود. ابن خلدون می‏نویسد:۴۲ سلطان با پرداخت این مال از روی طیب نفس، مردم را مغبون ساخت. از آثار مخ رب جنگ برای تونس، كاستن بنیه‏ی مالی دولت حفصی بود. مبالغ هنگفتی صرف هزینه‏ی جنگ و خرج نیروهای شركت كننده در آن شد.۴۳ به تصریح برخی از منابع همه‏ی اموالی كه ابو زكریا پدر مستنصر جمع كرده بود، تلف شد.۴۴ گویا علی‏رغم هزینه‏ی سنگینی كه بر دولت نوپای حفصی تحم یل شد، این دولت آرامش و ثباتی را كه برای بقای خود نیاز داشت، به دست آورد. چند ماه بعد از پیمان صلح، روابط دوستانه‏ی مستنصر با دولت آراگون و چند دولت دیگر مسیحی از سر گرفته شد. دولت‏های مسیحیِ شركت كننده در جنگ، بعد از جنگ دچار تفرقه شدند۴۵ و در موضع ضعیف ی نسبت به دولت حفصی قرار گرفتند. اما دولت صقلیه برقدرت‏طلبی خود پایدار ماند و گویا تنها دولتی كه از این معاهده سود برد صاحب صقلیه بود.۴۶
در ارزشیابی مفاد پیمان صلح باید گفت كه در ظاهر تأمین كننده‏ی بسیاری از منافع مالی دول مسیحی، اما به واقع منافع سیاسی آن مطلوب دولت حفصی بود و این نشان می‏دهد كه مستنصر حفصی حاضر به پرداخت هزینه‏ی مالی سنگین برای حفظ نوعی روابط پایدار سیاسی با دولت‏های ف عال اروپایی، چون آراگون و قشتالی‏ها و جمهوری‏های جنوب ایتالیا بوده است. برونشویك هم تصریح می‏كند كه: چون متن معاهده متضمن مسائل مالی بود و رنگ اقتصادی داشت، مستنصر حفصی به سرعت آن را پذیرفت.۴۷ به هر حال برقراری دیپلماسی پایدار برپایه روابط تجاری دوستانه با دول اروپایی از پیروزی در یك جنگ نظامی بر این دول برای مستنصر حفصی از اهمیت بسیار بالاتری برخوردار بود.۴۸
● موقعیت سیاسی دولت حفصی‏
چون دولت حفصی بین چند دولت جوان قدرت‏طلب و مهاجم كه همواره آماده‏ی انعقاد پیمان‏هایی با رقبای اروپایی علیه او بودند، قرار گرفته بود، جنگ نمی‏توانست بقای دولت او را تضمین كند. دولت‏های بنی مرین در مغرب اقصی، بنی عبدالواد در مغرب اوسط، بنی الاحمر در جنوب آندلس و دول مسیحی فعال در صحنه‏ی بازرگانی و سیاسی مدیترانه، چون آراگون و قشتالی و جمهوری‏های تجاری جنوب ایتالیا كه جز به منافع تجاری خود به هیچ چیز نمی‏اندیشیدند و نیز دولت سیسیل كه معاصران از او با عنوان شیطان مدیترانه‏ی غربی یاد می‏كردند، از هر سو دولت جوان حفصی را در محاصره داشتند؛ لذا این دولت مجبور بود سیاست مناسبی در مقابل آنها اتخاذ كند. از طرفی توسعه‏طلبی دولت مصر به سمت غرب و ادعای خلافت در جهان اسلام كه هم‏چنان جزو آرزوهای دولت مصر بود، در تصمیم‏گیری دولت حفصی نقش داشته است. بیبرس سلطان م ملوك مصر در نامه‏ی تندی مستنصر حفصی را به شدت سرزنش كرد۴۹ و او را به بی‏لیاقتی و عدم شایستگی احراز مقام خلافت مسلمین مورد نكوهش قرار داد؛ لذا حركت بیبرس به سمت تونس، در تصمیم‏گیری مستنصر در اتخاذ صلح چندان بی تأثیر نبود. بیبرس در چهار شوال ۶۶۹ قمری / ۱۲۷ ۰ میلادی، طرابلس غرب را محاصره كرد و در چند صد كیلومتری تونس قرار گرفت.۵۰ از سویی مقابله‏ی طولانی دولت حفصی با موحدین برای كسب قدرت و احساس ضعف روانی از سقوط بغداد و بسیاری از نقاط مهم شرق كه در تونس كاملاً هویدا بود در پذیرفتن صلح مؤثر بوده است. مورخان به ضعف روانی مسلمین نیز تصریح كرده‏اند. ابن قنفذ می‏نویسد: «مستنصر با شنیدن اخبار قتل عام تاتارها در بغداد چندین روز بیمار شد».۵۱ ابوالفداء، مورخ معاصر این حوادث، به ضعف مسلمین در این موقعیت اشاره كرده و می‏نویسد: «كمك خدا و مرگ لوئی دولت اسلامی تونس را از سقوط نجات داد».۵۲ سقوط تونس برای مسلمانان شرق، به ویژه دولت مصر، نتایج فاجعه‏آمیزی به بار می‏آورد، لذا بیبرس در نامه‏ی خود به مستنصر او را به مقاومت دعوت كرد و قول هرگونه كمكی را داد.۵۳
● نتایج جنگ صلیبی هشتم‏
نبرد صلیبی هشتم، چنان‏كه مورخ بزرگ معاصر آن (ابن خلدون) تصریح كرده است، وحشت و پراكندگی نیروهای صلیبی را به دنبال داشت. این جنگ مقارن با اعلام خلافت حفصی در نقطه‏ی مهمی از غرب جهان اسلام و زمانی روی داد كه همه‏ی دول اسلامی مجاور، خلافت حفصی را به ر سمیت شناختند. این اتحاد موقت مسلمانان، نیروهای صلیبی را مجبور ساخت تا حمله‏ی یكپارچه‏ای را برای تصرف تونس هدایت كنند. شكست صلیبیون در جنگ هشتم، الگویی برای مقاومت دولت‏های مسلمان در برابر دول متجاوز مسیحی شد و نشان داد كه اتحاد موقت مسلمانان نیز كارساز ا ست. در غرب مسیحی هم شكست سیاست جنگ صلیبی را به همراه داشت كه خود پایان جنگ‏های كلاسیك صلیبی محسوب می‏شد.
این مقاومت كه ریشه‏های مردمی داشت و با رهبری شیوخ و متصوفه‏ی بزرگ از اولیای مورد احترام مردم هدایت می‏شد، نیروی بی‏پایان مقاومت مردم مسلمان در شمال افریقا را نشان داد و به جهان مسیحی فهماند كه اسلام در شمال آفریقا ریشه دارد. به دنبال شكست لوئی، جهان مسی حیت ماتم گرفت‏۵۴ و مسلمانان احساس آرامش كردند؛ زیرا پیروزی لوئی در تونس به منزله‏ی حاكمیت مطلق بر سراسر مدیترانه بود و حلقه‏ی اتحاد میان مغولان و مسیحیان‏۵۵ را به شكل مستحكم و پایداری در شرق و غرب جهان برقرار می‏ساخت. اولین نتیجه‏ی این اتحاد این بود كه ق دس برای همیشه شهری مسیحی می‏شد و اسلام برای همیشه از غرب جهان اسلام رخت برمی‏بست؛ بنابراین، در عرصه‏ی بین‏المللی، ناكامی نیروهای صلیبی هشتم در رسیدن به اهداف واقعی خود، بزرگ‏ترین خسارت پایدار برای جهان مسیحیت و پیروزی ثمربخش برای مسلمانان بود.
علی‏رغم آن‏كه مسلمانان هزینه‏های هنگفت مادی و معنوی بسیاری را تحمل كردند، شكست صلیبی هشتم و انعقاد پیمان صلح باعث رونق تجارت در مدیترانه شد.۵۶ جمهوری‏های جنوب ایتالیا روابط تجاری گسترده‏ای را در شهرهای افریقیه برقرار ساختند. شكست سیاست‏های تسامح‏آمیز اب ی عبداللَّه مستنصر، خلیفه‏ی دوم حفصی كه زمینه‏ی فریبكاری لوئی هفتم برای فریفتن سران دولت‏های مسیحی در حمله به تونس را فراهم آورده بود، از دیگر نتایج جنگ صلیبی هشتم بود. از مهم‏ترین نتایج این جنگ، روشن شدن این نكته بود كه غرب مسیحی، دیگر اجازه‏ی اتحاد مغر ب بزرگ را نخواهد داد و با تمام وجود در برابر چنین اتحادی مقاومت خواهد كرد.

نویسنده:محمدرضا پاك
پی‏نوشت‏ها:
۱. دانش‏آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران.
۲. ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ج ۱۰، ص ۲۷۳ و ص ۴۸۱. ابن اثیر، با عنوان «ذكر ظهور الافرنج الی الشام و مسیرهم الی دیار مصر» از این پدیده‏ی بزرگ تاریخی كه چندین دهه به طول انجامید یاد كرده است.
۳. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۱۲، ص ۶۶۳ و ص ۶۶۵.
۴. ابن خلدون آورده است كه «الُلِیانی» مسئولیت امور مالی دربار مستنصر را به عهده داشت و در سال ۶۷۴ قمری به دست مستنصر به قتل رسید. ابن خلدون، همان ص ۶۶۵ و ر.ك: احمدبن حسین ابن قنفذ، الفارسیه، ص ۱۲۵؛ محمد بن محمد السراج، الحلل السندسیه، ج ۲، ص ۱۵۲.
۵. ابن خلدون، همان، ص ۶۶۷.
۶. لوئی بعد از شكست خفت‏بار در ۶۴۷ قمری در مصر به مدت یك ماه در اسكندریه زندانی شد. او را بر شتری سوار كردند و در حالی كه روی او به پشت شتر بود، همراه با گروهی از بزرگان دربار در شهر گرداندند و او را با فدیه‏ای برابر با ۵۰۰۰۰۰ پوند آزاد كردند.
۷. ابوالعباس ابن شماع، الادلهٔ البینهٔ النورانیهٔ، ص ۶۵ و ۶۶.
۸. گویا بزرگان مصر، در انتظار حمله‏ی انتقام‏جویانه‏ی لوئی بودند و به محض شنیدن خبر لشكركشی لوئی استحكامات دفاعی خود در اسكندریه و... را تقویت كردند و دست به اقداماتی از این قبیل زدند؛ اما ناگهان با خبر حمله‏ی لوئی به تونس مواجه شدند.
۹. روبار، برونشویك، افریقیه فی العهد الحفصی، ج ۱، ص ۱۸۹.
۱۰. استیون رانسیمان، تاریخ جنگ‏های صلیبی، ج ۳، ص ۱۳۶، ۵۱۲ و ۵۲۱.
۱۱. روبار برونشویك، همان، ص ۸۸.
۱۲. استیون رانسیمان، همان، ص ۳۴۹.
۱۳. همان، ص ۵۶۰، ۵۶۲، ۵۶۳.
۱۴. همان، ص ۵۶۲.
۱۵. ر.ك: همان، ص ۵۲۱، ۵۲۲.
۱۶. روبار برونشویك، همان، ص ۸۹.
۱۷. شارل دانژویی در منطقه‏ی مدیترانه‏ی غربی به صورت شیطانی درآمد كه می‏بایست دفع شود. او برای به دست آوردن یك ایالت آفریقایی، جنگ صلیبی به راه انداخت و برادرش را در سال ۱۲۷۲ تحریك كرد و راهی تونس نمود تا تونس را اشغال كند؛ اما فقط مختصر خراج سالیانه عای دش شد. ر.ك: كالین مك، ایودی، اطلس تاریخی جهان، ص ۳۲۸.
۱۸. استیون رانسیمان، همان، ص ۳۴۹.
۱۹. ابن خلدون، همان، ص ۶۶۵ و ۶۶۶؛ احمد بن حسین ابن قنفذ، الفارسیه، ص ۱۳۱.
۲۰. ابن خلدون، همان، ص ۶۶۸.
۲۱. استیون رانسیمان، همان، ص ۳۴۹.
۲۲. مستنصر بعد از جنگ دستور داد این خرابه‏ها را با خاك یكسان كنند به‏طوری كه به هیچ وجه قابل استفاده نباشد.
۲۳. ابن خلدون، همان، ص ۶۶۹.
۲۴. ابن قنفذ، همان، ص ۱۱۹ و ۱۲۷.
۲۵. تقی‏الدین احمد مقریزی، السلوك لمعرفه دول الملوك، ج ۲، ص ۷۷.
۲۶. توبه: آیه‏ی ۴۱.
۲۷. ابن خلدون، همان، ص ۶۶۸.
۲۸. همان، ص ۶۷۰.
۲۹. همان، ص ۶۶۹.
۳۰. مرابطه از سنت‏های فقهی مسلمانان بویژه در مناطق ثغور و مرزها بود. آنها جهت پاسداری از مرزهای مسلمین در برابر هجوم كفار نذر می‏كردند، مدتی در آن‏جا به سر برند.
۳۱. ابوالعباس ابن شماع، همان، ص ۶۶ و ۶۷.
۳۲. ابن قنفذ، همان، ص ۱۱۰.
۳۳. روبار برونشویك، همان، ص ۹۱.
۳۴. در مرگ لوئی دلایل متعددی ذكرشده است: ۱. وبا؛ ۲. شمشیر مسمومی كه مستنصر برای او فرستاد؛ ۳. تیری كه در میدان جنگ به او اصابت كرد. او در ۲۵ اوت ۱۲۷۰ در ۵۶ سالگی مرد. ر.ك: محمد السراج، همان، ص ۱۵۱، احمد ابی الضیاف، اتحاف اهل الزمان ص ۲۰۶؛ ابوالعباس ابن شماع، همان، ص ۶۷.
۳۵. احمد بن ابی ضیاف، همان، ص ۲۰۶.
۳۶. همان.
۳۷. علی بن ابی زرع الفاسی، الانیس المطرب، ص ۴۰۴.
۳۸. ابن خلدون، همان، ص ۶۷۱.
۳۹. همان.
۴۰. روبار برونشویك، همان، ص ۹۴.
۴۱. احمدبن ابی ضیاف، همان، ص ۲۰۶.
۴۲. ابن خلدون، همان، ص ۶۷۱.
۴۳. ابن خلدون، همان، ص ۶۷۰.
۴۴. محمد بن محمد سراج، همان، ص ۱۵۲.
۴۵. ابن خلدون، همان، ص ۶۷۱. ابن خلدون تصریح می‏كند فرنگی‏ها بعد از این جنگ، دچار ضعف و تفرقه شدند و این جنگ آخرین نمایش قدرت آنها بود.
۴۶. روبار برونشویك، همان، ص ۹۳.
۴۷. همان.
۴۸. نظر به نیاز و اهمیت این گونه روابط برای حفصیان، معاهده‏ی صلح ۱۲۷۰ میلادی، در ۱۲۸۵ به مدت ۲۵ سال دیگر تمدید شد.
۴۹. مقریزی، همان، ج ۲، ص ۷۷.
۵۰. «... بیبرس نبردهایی در نوبه و لیبی بر ضد همسایگان آفریقایی مصر انجام داد...» ر.ك: مجموعه نویسندگان، تاریخ اسلام كمبریج، ترجمه احمد آرام، ص ۲۹۵.
۵۱. ابن قنفذ، همان، ص ۱۲۱.
۵۲. اسماعیل ابی الفداء، المختصر فی اخبار البشر، ج ۳، ص ۱۸۸.
۵۳. همان.
۵۴. استیون رانسیمان، همان، ج ۳، ص ۳۵۰.
۵۵. بنا به روایتی، اباقاخان مغول، چند ماه پیش از جنگ صلیبی هشتم طی نامه‏ای مراتب دوستی خود را به لوئی نهم اعلام كرد و گفت در صورت حمله لوئی به فلسطین از كمك‏های نظامی و مالی مغول برخوردار خواهد شد. اما كمك‏های مغول عملی نشد و لوئی نهم به تونس حمله كرد. (ر.ك: استیون رانسیمان، تاریخ الحروب الصلیبیه، ترجمه السید الباز العرینی، ج ۳، ص ۵۶۹.
۵۶. گویا در تحقیقات جدید بر اساس این گونه گزارش‏ها از صلح دولت حفصی با دول اروپایی به عنوان راه حل غیر شرافتمندانه اما روش آسان و مطلوب جهت تأمین مصالح دولت حفصی یاد شده است. ر.ك: شارل اندری جولیان، تعریب، محمد المزالی و...، تاریخ افریقیا الشمالیه، ج ۳، ص ۱۸۱.
منابع:
- ابن اثیر، عزالدین، الكامل فی التاریخ، چاپ سوم (بیروت دارالكتب العلمیهٔ، ۱۴۱۸).
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، موسوعهٔ ابن خلدون (تاریخ ابن خلدون)، (بیروت، دارالكتب اللبنانی، ۱۴۲۰).
- ابن شماع، ابوالعباس، الادلهٔ البنیهٔ الفورانیهٔ (تونس مطبعهٔ العرب، ۱۹۳۶م).
- ابن قنفذ، احمد بن حسن، الفارسیه (تونس، الدارالتونسیه للنشر، بی‏تا).
- ابی الضیاف، احمد اتحاف اهل الزمان (تونس، الدارالتونسیه للنشر، ۱۹۸۹).
- ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی البشر، (مصر، مطبعه الحسینیه المصریه، بی‏تا).
- ایودی، كالین مك، اطلس تاریخی جهان از آغاز تا امروز، ترجمه فریدون فاطمی، چاپ سوم (تهران، نشر مركز، ۱۳۶۹).
- برونشویك، روبار، افریقیهٔ فی العهد الحفصی (بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۹۸۸).
- جولیان شارل آندره، تاریخ افریقیا الشمالیه، ترجمه محمدمزالی، چاپ پنجم (بیروت، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۸۵م).
- رانسیمان، استیون، تاریخ جنگ‏های صلیبی، ترجمه زهرا طباطبایی (تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۶۰).
- -، تاریخ الحروب الصلیبیه، ترجمهٔ السید الباز العرینی، ط ۳ (قاهره، ۱۹۹۳).
- السراج، محمدبن محمد، الحلل السندسیه فی اخبار التونسیه (بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۹۸۴).
- الفاسی، علی بن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس (رباط، دارالمنصور، ۱۹۷۲).
- مجموعه نویسندگان، تاریخ اسلام كمبریج، ترجمه احمد آرام، چاپ دوم (تهران، انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۸).
- المطونی، محمد، السلطنهٔ الحفصیه (بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۶).
- مقریزی، تقی‏الدین احمد، السلوك لمعرفهٔ دول الملوك (بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۹۹۷).
منبع:فصلنامه تاریخ اسلام

منبع : خبرگزاری فارس