وابستگی متقابل میان ایران و عراق

روابط ایران و عراق روابطی غیرعادی را پشت سر گذاشته كه به رغم علایق مشترك دو كشور هیچگاه زمینه برای ارتقای روابط سیاسی فراهم نشده است. علت این موضوع شاید بیشتر به شرایط عراق و سابقه جنگ میان طرفین بازگردد. گرچه از زمان تاسیس عراق به عنوان یك كشور مستقل شاید روابط حسنه میان دو كشور به ۱۰ سال نیز نرسید و همواره سردی در روابط این دو كشور سایه افكنده بود.
●سابقه روابط میان ایران و عراق پیش از انقلاب
پیش از انقلاب رابطه ایران و عراق را به دو بخش می توان تقسیم كرد. بخش نخست به مقطع پیش از كودتا در عراق بازمی گردد. در این مقطع كه عراق تحت نفوذ انگلیس قرار دارد، روابط ایران و عراق نیز تابع روابط ایران با انگلیس است. بنابراین در مقطعی كه روابط ایران با انگلیس رابطه ای خصمانه بوده است نظیر مقطعی از دوران حكومت رضاخان و نهضت ملی شدن صنعت نفت ، رابطه ایران و عراق نیز تحت تاثیر این مناسبات قرار داشته است. در همین دو مقطع است كه ما شاهد حوادث تجزیه طلبان در خوزستان هستیم اما در مقطع پس از كودتای ۲۸ مرداد تا كودتای چپ در عراق روابط ایران و عراق برای مدت كوتاهی در چارچوب پیمان بغداد رو به توسعه گذاشت اما با كودتای چپ این روابط بار دیگر به خصومت گرایید. در واقع با روی كار آمدن چپ در عراق روابط ایران و عراق تحت الشعاع دو عنصر ایدئولوژی و اختلافات ارضی قرار گرفت. این روابط خصمانه تا سال ۱۹۷۵ - قرارداد الجزایر -كه با افزایش قدرت سیاسی و نظامی ایران در منطقه موازنه قدرت به سود ایران تغییر یافت- این موازنه به تحمیل قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر به عراق انجامید. روابط ایران و عراق از سال های ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۸ كه به انقلاب اسلامی در ایران انجامید تحت الشعاع برتری ایران یك رابطه دوستانه تصنعی بود، اما شرایط ناپایدار با انقلاب در ایران رژیم عراق را كه مترصد چنین فرصتی بود به طمع تجاوز به ایران انداخت.
●روابط ایران و عراق پس از انقلاب تا سقوط صدام حسین
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران روابط حسنه تصنعی ایران و عراق در هم شكست و گرچه ماهیت انقلاب ایران انقلابی، ضد آمریكایی بود اما این بار دیگر ایدئولوژی نقشی در مناقشات ایران و عراق نداشت بلكه حس تحقیر و طمع ارضی عامل اصلی حمله بعثیون به ایران بود. بنابراین رابطه خصمانه و سرد میان ایران و عراق تا حمله آمریكا به عراق و سقوط رژیم صدام حسین ادامه یافت. در این مقطع گرچه تلاش هایی برای كاهش تنش ها میان دو كشور نظیر پناه دادن ایران به هواپیماهای عراقی در جنگ خلیج فارس و همچنین اجازه تردد به زائرین ایرانی برای زیارت عتبات عالیات صورت گرفت اما كینه از صدام حسین به خاطر تجاوز به ایران و شرایط عراق پس از تجاوز به كویت هیچ گاه زمینه را برای نزدیكی دو كشور فراهم نساخت.
● روابط از سقوط صدام
تا تثبیت دولت فراگیر در عراق
فروپاشی دولت صدام حسین در اثر حمله آمریكا و متحدانش به عراق گرچه ابتدا برای ایران نگرانی هایی در پی داشت اما روی كار آمدن دوستان ایران در عراق و موفقیت شیعیان طرفدار ایران پیامدهای خوشی برای ایران داشت. روابط ایران و عراق در مقطع اخیر تحت تاثیر دو عامل قرار داشت. عامل نخست آمریكا بود كه به عنوان فاتح عراق اختیارات و نفوذ گسترده ای در این كشور در اختیار داشت. این نفوذ خود یك عامل بازدارنده برای نزدیكی ایران به عراق به شمار می رفت. همین عامل باعث شد تا گرچه در تركیب حكومت موقت عراق افراد نزدیك به ایران بسیار یافت می شدند و ابراهیم جعفری نخست وزیر موقت عراق فردی بسیار نزدیك به ایران بود اما نفوذ آمریكا این اجازه را ندهد تا ایران بتواند روابط خود را با عراق بیش از آنچه كه هست ارتقا دهد. در این مقطع مقامات عراقی از جمله جلال طالبانی رئیس جمهور موقت و ابراهیم جعفری نخست وزیر موقت عراق به ایران سفر كردند و سفر این مقامات كمك بزرگی به افزایش سطح روابط دو كشور كرد. اما با همه این نزدیكی ها فعالیت تروریست ها در عراق یك عامل منفی در روابط ایران و عراق در این مقطع به شمار می رفت. با اینكه تروریست های عراقی عمدتاً از وابستگان به گروه القاعده و سنی های افراطی هستند اما ایران همواره به حمایت از تروریست ها در عراق متهم می شد. این اتهامات مانع بزرگی برای نزدیكی میان دو كشور ایجاد می كرد تا اینكه بالاخره با برگزاری انتخابات در عراق قانون اساسی و پارلمان این كشور تصویب و تاسیس شد و عراق با انتخاب نخست وزیری جدید، به یك ثبات نسبی دست یافت.
●روابط ایران و عراق در عصر ثبات عراق
روابط ایران و عراق در صورت سفر محمود احمدی نژاد به عراق وارد مرحله نوینی خواهد شد. این مرحله رابطه ایران و عراق را می توان با دوره ای از روابط ایران و عراق در پیش از انقلاب مقایسه كرد با این تفاوت كه عنصر روابط دوستانه میان ایران با آمریكا و انگلیس هنوز ایجاد نشده است. با این حال از این رو كه روابط ایران و عراق به لحاظ علایق مشترك سیاسی و فرهنگی و اقتصادی همواره از كشش بالایی برخوردار بوده است و اكنون نیز به نظر می رسد با تثبیت دولت در عراق زمینه های همكاری بیش از پیش فراهم شده است، می توان در انتظار روابطی نزدیك و دوستانه میان دو كشور بود اما ایجاد چنین شرایطی مستلزم چند نكته است كه ابتدا باید به بررسی آنها پرداخت.
● عامل ایدئولوژیك
گرچه عصر ایدئولوژیك در روابط بین الملل تقریباً پایان یافته یا دیگر بلااثر شده است اما این مسئله هنوز هم می تواند بر روابط ایران و عراق سایه اندازد. گرچه سقوط صدام حسین در عراق به معنای سقوط ایدئولوژی خاصی در عراق نیست اما صدام به عنوان فردی ضد آمریكایی در منطقه و متهم به همكاری باگروه های ضد آمریكایی شناخته می شد اما اكنون آمریكا نزدیكترین دوست عراق است و نظام سیاسی حاكم در عراق یك نظام غیرایدئولوژیك و شبه سكولار است. در واقع نه عراق می تواند از یك نظام سیاسی از جنس ایران تبعیت كند و نه در ایران ظرفیت لازم برای تبعیت از یك نظام سكولار وجود دارد و این دو ناخواسته آثار خود را بر یكدیگر خواهند گذاشت. گرچه در سوی دیگر قضیه وجود مشتركات دینی و فرهنگی بسیار میان ایران و عراق خود می تواند عاملی برای خنثی كردن این افتراق باشد. پس از گذشت ۵۰ سال این نخستین باری است كه شیعیان در عراق به قدرت می رسند و حداقل در ساختار دموكراتیك در اكثریت قرار می گیرند بنابراین این اشتراك مذهبی می تواند بر آن افتراق ایدئولوژیك فائق آید.
●عامل ارضی
اختلافات ارضی میان ایران و عراق ریشه ای تاریخی و دیرینه دارد. بنابراین شرایط كنونی را می توان یك فرصت و یك تهدید دانست. تهدید از این منظر كه هرچه عراق به سمت ثبات و قدرت بیشتری پیش رود ادعاهای بیشتری نسبت به اختلافات موجود خواهد داشت و این موضوع می تواند باردیگر عاملی برای آسیب دوباره به روابط دو كشور باشد. اما تهدید می تواند فرصتی نیز باشد. فرصتی از این منظر كه اكنون بهترین زمان برای رفع اختلافات ارضی و موضوعات برجای مانده از دوران جنگ است. اگر ایران بتواند در این شرایط كه شرایطی باثبات برای عراق به شمار می رود مشكلات ارضی خود را طی قرارداد های نامحدود حل و فصل كند و شرایط نه جنگ و نه صلح را به شرایط صلح پایدار تبدیل سازد پیشرفت بزرگی در روابط میان دو كشور همسایه صورت گرفته و همچنین فرصت جدیدی برای منطقه ایجاد شده است.
● عامل اقتصادی
عامل اقتصادی معمولاً مهمترین ابزار ایران برای گسترش روابط خویش با همسایگان خود بوده است. عاملی كه تاكنون توانسته بر افتراقات ایدئولوژیك و ارضی غلبه كرده و روابط نزدیكی را با همسایگان برقرار سازد. ایران به لحاظ اقتصادی همچنان از كشورهای توانمند و با استعداد منطقه است و همین باعث ایجاد جاذبه برای همسایگان شده است. از این رو به نظر می رسد ایران تمام امكانات و فرصت های خویش را بر روی توسعه مناسبات اقتصادی با همسایه غربی خود متمركز كرده است. ایران از یك سو به بازار بكر عراق نیاز دارد و این بازار را فرصت مناسبی برای توسعه مازاد تولیدات خود به ویژه در حوزه صنایع مادر می داند. از سوی دیگر ایران علاقه زیادی به سرمایه گذاری در زیربناهای اقتصادی در عراق دارد. این سرمایه گذاری با چند هدف صورت می گیرد. یكی از اهداف رقابت با كشورهای غربی ذی نفوذ در عراق است. هدف دیگر نیز می تواند افزایش حضور و نفوذ ایران در عراق با بهره برداری از عنصر سرمایه گذاری باشد. ارائه خدمات در زمینه ارسال كالاهای اساسی نظیر برق، حمل ونقل و ارائه آموزش های لازم به نظام خدمات رسانی در عراق از جمله اقداماتی است كه در دستور كار ایران قرار دارد و به سهم خود نقش موثری در ایجاد وابستگی متقابل میان ایران و عراق خواهد داشت. از سوی دیگر عراق نیز در زمینه های مختلفی می تواند منافعی را برای ایران تعریف كند. گرچه جاذبه های اقتصادی عراق برای ایران چندان شناخته شده نیست. سفر مقامات ایرانی به عراق می تواند منافع مهمی را برای ایران تامین كند. این سفرها در صورتی كه اهداف اقتصادی خود را تامین كند می تواند به تامین برخی منافع سیاسی ایران نیز بینجامد. منافعی كه ایران می تواند در سایه همبستگی با عراق تامین كند.

محمدرضا سرداری

منبع : روزنامه شرق