حکومت و ‌عدالت در‌اندیشه سیاسی عامری‌

حکومت و عدالت از اساسی‌ترین مفاهیم در اندیشه سیاسی هستند که اندیشمندان سیاسی، بویژه متفکران مسلمان، راجع به این دو مفهوم، نظراتی را در گفته‌ها و نوشته‌هایشان بیان کرده‌اند.
حال با توجه به ضرورت حکومت و عدالت در زندگی انسان و این که انسان به گفته فارابی، به حکم طبیعت، شریعت و عقلانیت، نمی‌تواند به صورت فردی زندگی کند و برای تامین مصالح مادی و معنوی خویش به معاونت و مشارکت دیگران احتیاج دارد، در نوشتار پیش رو به بررسی دیدگاه‌های ابوالحسن عامری درباره حکومت و عدالت می‌پردازیم. پیش از پرداختن به بحث، مروری اجمالی بر زندگینامه وی می‌افکنیم.
ابوالحسن محمدبن ابوذر یوسف عامری نیشابوری، یکی از فلاسفه اسلامی قرن چهارم هجری است. گروهی، او را در ردیف فلاسفه بزرگ اسلامی، مانند کندی، فارابی و ابن‌سینا به شمار آورده‌اند. زمان دقیق تولد عامری مشخص نیست؛ اما درگذشت وی در سال ۳۸۱ هجری اتفاق افتاده است. در این که ابوالحسن عامری، شیعی‌مذهب بود یا پیرو مذهب اهل سنت، جای تردید و ابهام است؛ ولی به گمان قوی، او حنفی‌مذهب بوده است. عمده‌ترین آثارش، در مقدمه کتاب الامدعلی الابد خود او ذکر شده است.
اکنون بعد از آشنایی مختصر با این اندیشمند سیاسی، به مفهوم‌شناسی حکومت و عدالت پرداخته و آنگاه این دو مفهوم را در اندیشه سیاسی وی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
● حکومت‌
حکومت که در زبان عربی جدید، آن را معادل‌ (government) انگلیسی می‌آورند، مانند بسیاری از واژه‌های جدید، در زبان‌های معاصر اسلامی، واژه‌ای نوظهور است و چنین می‌نماید که نخستین بار به معنای جدید، در زبان ترکی عثمانی به کار رفته است و از آن زبان به عربی و زبان‌های دیگر راه یافته است.(۱)‌ حکومت در لغت، عبارت است از نظام سلطنت، پادشاهی، داوری و قضاوت کردن؛ اما در معنای اصطلاحی به مجموعه‌ای از سازمان‌های اجتماعی که برای تامین روابط طبقات اجتماعی و حفظ انتظام جامعه به وجود می‌آید،(۲)‌ اطلاق می‌شود. هرجا که آدمیان بکوشند تا از طریق سازمانی با همدیگر کار کنند، حکومت ظاهر می‌گردد؛ زیرا هیچ سازمانی بدون برخی نمونه‌های حکومت که معین می‌کند چه کسی مسوولیت نهایی دارد نمی‌تواند انجام وظیفه کند. به عبارت دیگر، می‌توان حکومت را به معنای کوششی دانست که به منظور تحت قاعده مشخص درآوردن و تبیین نحوه پیوند عناصر یک نظام سیاسی خاص صورت می‌گیرد. (۳)
● عدالت‌
عدالت، مفهومی اخلاقی است که بشر، آن را از آغاز تمدن خود می‌شناخته و برای استقرار آن کوشیده است. برای مفهوم عدالت، مترادف‌های بسیاری وجود دارد که هر کدام، بخشی از معنای آن را شامل می‌شود. از جمله می‌توان به لغات قسط، استقامت، وسط، نصیب، حصه، میزان و انصاف، اشاره کرد. عدالت را می‌توان در ۴ عرصه، قابل تبیین دانست:
۱) در تکوین و نظام خلقت
۲) در تشریع و قانونگذاری
۳) در تدبیر و نظام اجرایی
۴) در منش و روش زندگی فردی و اجتماعی.
می‌توان گفت که هر انسان متمدنی در خود، معنای عدالت را احساس می‌‌کند.
حال به بررسی مفهوم حکومت و عدالت در اندیشه سیاسی ابوالحسن عامری می‌پردازیم.
۱)‌ حکومت‌
در اندیشه عامری، مباحثی مانند ریاست و انواع ریاست و اهالی آن، در واقع بیانگر نوع حکومت و حاکمیت در جوامع است که در سطوح خرد و کلان اجتماع، مورد مطالعه قرار می‌گیرد. بنابراین نوع حکومت، در واقع، مطالعه نوع ریاست و جامعه‌ای است که حاکمیت خاصه متناسب با شرایط و ویژگی‌های آن به وجود آمده است.(۴)‌ حکومت مطلوب و ایده‌آل عامری، حکومتی با ویژگی ریاستی اهل شرافت و کرامت است. حکومت در این ایده، نظیر ایده‌های افلاطون، از آن کسانی است که شرافت طبیعی دارند؛ یعنی منزلت و جایگاه آنان ریاست است. ملاک مشروعیت و عدم مشروعیت حکومت در این دیدگاه، به ریاست فرد حاکم بستگی دارد. اگر حق طبیعی او ریاست باشد، در این صورت ریاستش دارای مشروعیت است وگرنه مشروعیتی ندارد و در حالت عدم مشروعیت، ریاست و حکومت، ملحق به نوع ریاست فرودستی است؛ چراکه حاکم بر کسانی ریاست می‌کند که حق ریاست بر آنان را ندارد.
تغییر و تحول حکومت در اندیشه افلاطون و ارسطو، تبدیل حکومت از شکلی به شکل دیگر است؛ برای مثال، تبدیل حکومت پادشاهی به اشرافیت و آن نیز به الیگارشی و حکومت اقلیت. تبدیل حکومت از شکلی به شکل دیگر در فساد و حکومت و ریاست، ریشه دارد. عامری نیز ضمن پذیرش استحاله و تبدیل شکل حکومت به دلایل زوال آن پرداخته است. از نظر عامری، هم در ریاست پادشاه فاضل و هم در ریاست کرامتی، عامل مشترکی به نام محبت وجود دارد که سبب پیوند معنوی بین رئیس و مرئوس می‌شود.(۵)
این عامل مشترک در ریاست سلطه و غلبه وجود ندارد. کارکرد مثبت محبت، عدل و احسان به شهروندان است. در این صورت، مهم‌ترین کار ویژه ریاست و امارت که عدالت است، تحقق می‌یابد و نظام سیاسی به مشروعیت ادامه می‌دهد و از زوال دور می‌شود. در واقع، رابطه بین مردم و سیاست، مبتنی بر علایق و روابط معنوی است. عامری نیز مانند افلاطون، زوال را برای دولت، تدریجی و دارای مراحل مختلف می‌داند. زوال ریاست با ناهنجاری روانی و اخلاقی شروع می‌شود و آن ناهنجاری، ناهنجاری‌های دیگری در پی خواهد داشت. در واقع، گسترش ناهنجاری‌ها، راه اصلاح را می‌بندد و ریاست را به سوی زوال پیش می‌برد. از شاخصه‌های بروز زوال در ریاست، میل به بیهودگی است که ملاک فهم برای خروج از هنجارها و شاخصه‌های پذیرفته شده است. اثر منفی بیهوده‌انگاری، از بین رفتن جدیت است و به دنبال آن، شهوت و لذت‌طلبی، امری حتمی است. عامری، معیاری کلی برای ثبات ریاست و زوال آن ذکر می‌کند که حائز اهمیت است. هرگاه تصور جامعه نسبت به حکومت، تصوری مثبت و در جهت تایید ریاست موجود باشد، نشانه ثبات و وجود اصلاح در جامعه است و اگر پندار عمومی، منفی و بر ضد ریاست موجود باشد، نشانه زوال ریاست است. جدی دانستن روابط و اندیشه‌ها و اعمال، نشانه باور مثبت جامعه نسبت به ریاست و حکومت آن است.
۲)‌ عدالت‌
عامری، پرهیز از جور و ظلم و ضرورت عدالت را رکن اساسی سیاستمداری بیان کرده و در کتاب السعاده و الاسعاد به مقوله جور و عدل به عنوان پایه و رکن اصلی سیاست نگریسته است. وی بعد از پایه‌گذاری سیاست براساس عدالت‌ورزی و پرهیز از ستم به بیان راهبردهایی پرداخته که به عنوان مرام کشورداری، برای حاکمیت، ضروری است که به آن امور ملتزم شود. این امور در واقع، قانون حاکمیت است که از نگاه واقعگرایانه عامری، عوامل موفقیت حکومت و سیاست می‌باشد. اساسا در اندیشه عامری، فلسفه وجودی حاکمیت و شخص حاکم، توجه به مصالح مردم و حفظ منافع آنان است. راه اصلی تحقق این کارکرد حکومت، اقامه عدل و پرهیز از ظلم است؛ زیرا در این صورت است که حکومت به فلسفه وجودی خویش عمل کرده است و والیان و حاکمان، منزلت واقعی خویش را که رعایت مصلحت و شأن مردم است به دست آورده‌اند. عامری به نقل از ارسطو، عدل را ضرورت طبیعی اجتماع بشری تلقی می‌کند؛ زیرا انسان‌ها بالطبع به اجتماع نیاز دارند. ضرورت اجتماع انسانی، وجود عدل در آن است؛ زیرا لازمه حیات فاضله، تکثیر نیاز‌ها و خواست‌ها و ضرورت پرداختن به امور مورد نیاز است.(۶)‌ لازمه ایجاد عدالت برای رسیدن به غایت مورد نظر و عادلانه، هماهنگی در میان طبقات است. بنابراین در نظر او، حکومت باید در دست حکیم باشد؛ زیرا او دارای خرد لازم برای ایجاد هماهنگی در میان اجزای مدینه است و در این صورت، تعادل و توازن اجتماعی برقرار می‌شود.(۷)‌ راهبرد عامری برای تحقق عدالت، وجود فضیلت است؛ چراکه با وجود فضیلت، عدالت می‌تواند عامل رهایی انسان از سختی‌ها و تکیه‌گاه او در دنیا باشد و به سبب آن، شوکت و کرامت و نیز معاملات استمرار می‌یابد. از نظر عامری، راهبرد اساسی رسیدن به عدالت، پیروی از سنت است؛ زیرا سنت، نفع مردم را در نظر گرفته، آرای متفرقه و پراکنده را سامان داده و در نهایت، باعث نظم و نظام واحدی می‌گردد.

سیدجواد میرخلیلی‌
پا‌نوشت‌ها:
۱- مبانی اندیشه‌های سیاسی در ایران و جهان اسلام، علی‌اصغر حلبی، تهران: زوار، ۱۳۸۲، ص ۷۴.
۲- فرهنگ علوم سیاسی (۶ جلدی)‌،‌ بهمن آقایی، علیرضا علی‌بابایی، تهران: نشر ویس، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۲۴۵.
۳- فرهنگ اصطلاحات روابط بین‌الملل، غلامرضا علی‌بابایی، تهران: نشر سفیر، ۱۳۶۹، ماده حکومت.
۴- اندیشه سیاسی ابوالحسن عامری، علی فریدونی، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ص ۸۱.
۵- همان، ص ۸۴ .
۶- همان، ص ۱۰۰.
۷- همان، ص ۱۰۲.

منبع : روزنامه جام‌جم