خاکی آسمانی

مسجد هم مانند هر ساختمان دیگر، بنایی است برآمده از ترکیب موزون و برهم نهادن سنگ و آجر و آهن و مصالح ساختمانی دیگر، اما تأثیری که دیدن مسجد و رفتن به درون آن بر جسم و جان انسان می گذارد، تأثیر روحی و معنوی است؛ زیرا، مسجد به تعبیری «نقش آسمان بر بسیط خاک است»؛ روح دارد؛ روح زیبا و بزرگ چون گنبد و گلدسته های آن؛ زیرا مسجد را انسان های خاکی آسمانی ساخته اند؛ انسان هایی که در روز مساجد می خواهیم یادی از آنها کنیم، هر چند نامشان را ندانیم؛ ذکر خیرشان واجب است؛ به سبب حقی که بر گردن ما و بر جامعه ما دارند.
از زمان پیدایش نخستین مسجد که اصحاب و مهاجران رسول مکرم اسلام(ص) به اذن خداوند در مدینه النبی ساختند تا امروز که در هر شهر بزرگ ایران یک مسجد جامع بی نظیر قد برافراشته، مسجد از لحاظ معماری روند تکاملی داشته است؛ روندی که فرجام آن را به صورت مسجد شیخ لطف الله، مسجد کبود، مسجد گوهرشاد و مساجد دیگری که هر یک گوهری نادر و یگانه است، می توان دید. اما عظمت بار معنوی مسجد و مفهومی که از شبستان، محراب، گنبد و گلدسته ها جلوه گر است، بسیار زیباتر و پرفروغ تر از زیبایی های ظاهری مسجد است.
برای پی بردن به عمق موضوع بجاست که کاربری های مسجد و تأثیراتی را که از دیرباز بر تحولات جامعه و زندگی فردی و اجتماعی مردم داشته است، دریابیم. هیچ بنای چند منظوره ای نیست که تا این حد بر شئون گوناگون زندگی فردی و اجتماعی و همچنین تحولات فکری، فرهنگی و اخلاقی و جریان های سیاسی و اجتماعی تأثیر داشته باشد.
در طول تاریخ مسجد جایگاه وعظ و خطابه، شور و مشورت در کارهای اجتماعی، اتحاد و همگرایی مردم، امداد و یاری رساندن به نیازمندان و آسیب دیدگان از بلاهای طبیعی و حتی دادخواهی و دادرسی بوده است. افزون بر این، چنانکه در دوران دفاع مقدس و در این عصر، خود شاهد بوده ایم، مسجد به عنوان یک پایگاه شناخته شده و معتبر مردمی برای بسیج نظامی و تدارک نیرو و تجهیزات و سنگر پشت جبهه، برای مقابله با تهاجم خارجی دشمن و همچنین خنثی کردن عملیات پنهانی عوامل ستون پنجم، نقش کارساز و تعیین کننده داشته است.
در دوران مشروطیت، مسجد نقش اساسی در همگرایی و اجتماع مردم، تبادل اخبار و اطلاعات، بسیج مجاهدان، رایزنی، تدارکات و امداد و نجات داشت و همچنین جایگاهی فراگیر برای آموزش های دینی، فرهنگی و حتی سیاسی بود. امروزه هم علاوه براین کاربردها، مسجد نقشی شایان توجه در اعتلای فرهنگی و اخلاقی و آموزش جوانان و نوجوانان و ارشاد و هدایت آنان در بسیاری زمینه ها دارد.
● مسجد «هویت ساز» است
امروزه پدید آمدن هر شهر و شهرک و محله جدید در اقصی نقاط ایران آنگاه به تکامل می رسد و جلوه حسن ختام می گیرد که گنبد و گلدسته های مسجدی تازه ساز در آن قد برافرازد. در واقع، مسجد بخشی از کالبد هر شهر، شهرک و حتی روستاست.
ارتباط با مسجد همچنین بر ساختن هویت فردی تأثیر دارد؛ چنانکه این ارتباط گاه به شخصیت انسان ارزش و اعتبار می بخشد و شناسنامه ای است که نشان می دهد آن شخص راستگو، خداترس، با ایمان و درستکار است.
از این دیدگاه مسجد همچنین هویت یک گروه را نشان می دهد؛ چنانکه وقتی می گوییم «هم مسجدی» گروهی را در نظر می آوریم که این صفات پسندیده را دربردارند.
مسجد جایی است که مؤمن و بی ایمان، لااقل در دل، به آن احترام می گذارند و گذر بیشتر مردمان جامعه دست کم برای برگزاری مجالس ترحیم بستگان شان به مسجد می افتد و ناگزیر در برهه ای از زمان تحت تأثیر فضای ملکوتی آن قرار می گیرند.
با این حال، می توان گفت هنوز ظرفیت های نهفته مسجد و کاربری های گوناگون آن ناشناخته و دست نخورده مانده است؛ چنانکه امروزه در بسیاری از زمینه های علمی، آموزشی و فرهنگی، مثلاً ایجاد کتابخانه، آموزش دروس تخصصی مدرسه و دانشگاه، حتی آموزش زبان خارجی و کاربرد رایانه و اینترنت، از مسجد به عنوان پایگاه آموزشی می توان استفاده کرد.
به عنوان یک نمونه بارز می توان به کار ارزنده متولیان و هیأت امنای مسجد هدایت تهران اشاره کرد که چند سال پیش سینمای متروکه جنب مسجد را خریدند و به باشگاه ورزش های رزمی تبدیل کردند.
● مسجد، آیینه تاریخ
کاویدن تاریخ و پرس وجو برای شناخت آثار تاریخی ایران زمین اگر بار غم بر دل ننشاند، دست کم «پرسه به غمشادی» است؛ چنانکه با دیدن شکوه معماری یک مسجد کهن قلب انسان از شوق و جذبه تماشای حاصل کار هنرمندان مؤمنی که آن را ساخته اند، لبریز می شود و با نگاه دیگر، تماشای آثار ویرانگر زمان و دست تطاول جهل و بی خبری و بی توجهی، شرنگ غم بر دل می ریزد. اگر گذرتان به گنبد پرشکوه و غرورانگیز «سلطانیه» افتاد، پس از آن خوب است که سری هم به مسجد سجاس بزنید تا این احساس دوگانه غم و شادی را به روشنی دریابید.
تصویری از محراب مسجد قدیمی سجاس را پیش رو داشت و خیره به آن می نگریست. نگاه کردن که نه، لایه های زمان را می کاوید و شاید سال به سال ورق می زد تا به نخستین برگ برسد.
هر ورق از اوراق دفتر زمان نشان دهنده حکایتی است. از آن زمان که شهر پدید آمد و با مسجدی زیبا هویت یافت. آن زمان مسجد نشانه هویت شهر و هویت مردمان شهر بود؛ جلوه ای پرشکوه از معماری سنتی ایرانی - اسلامی که چون جلد مرصع و زرکوب کتابی ارزنده و پربار، درونمایه ای غنی داشت. این بنا فرجام و دستاورد همه چیز شهر بود: دانش، هنر، ذوق، خلاقیت و اعتلای فرهنگی و اخلاقی و همچنین آبادانی و رونق کسب و کار و صنعت و تجارت. آری، مسجد سجاس، در زمان های دور، برآیند آشکار و ملموس دستاوردهای بسیار بود؛ هم دستاوردهایی که در حوزه معنویت است؛ هم دستاوردهایی که ملموس است، اما بار معنوی دارد؛ برآیند کارهای گوناگون هنری و صنعتی، خطاطی و گچبری، سفالگری و کاشیکاری و ... آن زمان که ساخته شد، قله کمال بود؛ حالا مسجد سجاس کتاب خاطره است. آنچه پشتوانه پدید آمدن آن بود، دیگر نیست؛ واگرد کرده، از یاد رفته یا کوچیده است و ... جای شکرش باقی است که همین را هم نگه داشته اند تا یادآور شکوه و رونق گذشته باشد.
● پازل تاریخ
به گفته یک هنرشناس با ذوق، «مسجد قدیمی سجاس خاطره ای است که استوار ایستاده، تاریخ را تماشا کند.» اما خود به «پازل تاریخ» بیشتر شبیه است؛ چرا که هر تکه از وجودش را می توان چون کتاب خواند و معنی کرد. سیمای امروز مسجد سجاس یک درس اساسی و عبرت آموز دربردارد و آن این که مسجد نه تنها نشانه هویت ملی و اسلامی یک منطقه و فرآورده دست های توانمند و توانمندی های مردمان در کارهای فنی، صنعتی و هنری و همچنین رونق کسب و تجارت و رفاه آنان است، بلکه به مثابه بخشی جدایی ناپذیر از پیکره شهر، می تواند روند واپسگرایی، انزوا، تک افتادگی و فراموش شدن یک دیار را نشان دهد؛ روندی که بیشتر نتیجه کوچیدن به شهرهای بزرگ است. امروز، محراب و دیوارهای آجری مسجدهای قدیمی تک افتاده و متروک مانده چون آیینه ای است که پیشینه تاریخی این شهر را نشان می دهد. از این رو، برای حفظ هویت شهر دست کم باید آنچه را از آن مانده است، حفظ کرد.
● ویژگی های تاریخی مسجد سجاس
با توجه به شیوه معماری و خصوصاً تزئین های آجرکاری و گچبری و همچنین شباهت آن به بناها و مساجد دیگر، گفته می شود که مسجد سجاس متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری است؛ چنانکه کتیبه هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و مزین به آیاتی از سوره ملک و گچبری های زیبا و طرح های اسلیمی دوره های سلجوقی، ایلخانی و مغول از جلوه های خیال انگیز این مسجد تاریخی است.
● عظمت مساجد بزرگ اصفهان
زیبایی های کار مسجدسازان بزرگ ایران زمین و مسجدسازان بزرگی چون لرزاده را در مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله اصفهان می توان دید؛ اما زیبایی های ظاهری برای نشان دادن اهمیت کار سازندگان این مساجد و مبانی علمی شگفت انگیز کار آنها کافی نیست. از این رو، بهتر است اول درباره جذابیت های ظاهری بگوییم تا سپس عظمت کارهای ناپیدا، ناشناخته و ناگفته را در ساخت این مساجد بی نظیر دریابیم.
مسجد امام (ره) که قبلاً مسجدشاه یا سلطانی نامیده می شد، از بناهای دوره صفوی است که در سال های ۱۰۲۱ تا ۱۰۴۰ ساخته شده است. ساختمان مسجد از نظر معماری، کاشیکاری و عظمت گنبد و مناره های بلند آن از شاهکارهای معماری قرن یازدهم است.
کتیبه ای که بر سر در اصلی مسجد روی کاشی معرق و به خط ثلث علیرضا عباسی و به تاریخ ۱۰۲۵ هجری است، زیرهمین کتیبه است. در این مسجد کتیبه دیگری نصب شده که معرف نام استاد علی اکبر اصفهانی و مباشر و ناظر ساختمان مسجد «محب علی الله بیگ» است.
گنبد عظیم کاشیکاری ۲ پوشه مسجد و ۲ مناره بلند و باشکوه آن نیز کتیبه هایی در بردارند که در کتیبه گنبد سال ۱۰۳۷ هجری درج شده است.
مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین و دیدنی ترین آثار تاریخی اصفهان به شمار می رود؛ زیرا، تناسب ساختمان گنبد و سر در و کاشیکاری شبستان، محراب گرانبها، از اره سنگی و کتیبه های زیبای آن که علیرضا عباسی نوشته و با بهترین کاشی های معرق ساخته شده، عظمت و شکوه آن را دوچندان کرده است.
ساختمان مسجد شیخ لطف الله در سال ۱۰۱۱ هجری شروع شده و در سال ۱۰۲۸ پایان یافته است. بر روی گنبد مسجد کاشیکاری معرق شاخ و برگ اسلیمی وکتیبه ای به خط ثلث بر کاشی سفید معرق بنا و صحن لاجوردی نقش بسته است. به گفته کارشناسان، کاشیکاری سقف داخلی شبستان مسجد با ریزه کاری های خاص آن از آثار معماری و کاشیکاری شگفت انگیز قرن یازدهم هجری است.

مرتضی قدیری

منبع : روزنامه ایران