صفاریان

● سیستان، خاستگاه صفاریان
نام قدیم این منطقه زرنگ بوده و نام فعلی آن از نام قبایل سکاها گرفته شده است و به همین دلیل به آن سکستان یا سگستان می‌گفته‌اند،[۱] یعنی سرزمین سکاها، از زمانی که اعراب وارد ایران شدند نام برخی از مناطق را تغییر دادند و از آن جمله سگستان بود که به علت وجود نداشتن مخرج حرف «گ» در زبان عربی اعراب سگستان را سجستان تلفظ کردند و بعدها در اثر مرور زمان این کلمه در گویش مردم به سیستان تبدیل شد. البته باید گفت که قبل از اینکه این سرزمین مسکن سکاها باشد، در زمان هخامنشیان یکی از استانهای شرقی ایران و به نام درانگیانا معروف بوده است.
▪ خصوصیات جغرافیایی: منطقه سیستان در قدیم سرزمین وسیعی بوده است که «کشمیر، گردیز، غور، کابل، رُخد، بْست و مناطق دیگری را که امروز قسمتی از پاکستان و افغانستان است»[۲] را شامل می‌شده و در واقع «سیستان فعلی قسمت کوچکی از آن است.»[۳] و « منطقه‌ای را که امروز سیستان می‌نامیم، قسمت شمالی استان سیستان و بلوچستان»[۴] است و اکنون شهر زابل به عنوان مرکز سیستان شناخته می‌شود.
▪ خصوصیات آب و هوایی: مؤلف گمنام تاریخ سیستان درباره آب و هوای این منطقه می‌نویسد: «جایی بس معتدل است اندر هوا، و ... فهم و ذهن مردمان آن بدان اعتدال و خوشی هوا بهتر از مردم جایگاهی دیگر باشد. » [۵]ولی مشکل آب و هوایی سیستان وجود سیل‌های مهیب ناشی از طغیان رود هیرمند و هم چنین بادهای فصلی است که از مغرب ـ سمت کویر ـ به سوی آن جریان دارد و مشکلاتی را برای اهالی ایجاد کرده است.
● وضعیت اجتماعی، سیاسی سیستان مقارن ظهور صفاریان
مقارن ظهور مطرح شدن یعقوب لیث به عنوان سر دسته گروهی از عیاران، سیستان بوسیله خوارج که پس از شکست‌هایشان از خلفای اموی و عباسی به این منطقه آمده بودند، مورد تاخت و تاز و چپاول و غارت واقع شده بود و از سوی دیگر حکومت نیز که مسؤول حفظ نظم و امنیت بود، به دلیل ضعف خلفای عباسی در بغداد و حکومت طاهریان در خراسان، بهیچوجه نمی‌توانست جلوی اقدامات خوارج را بگیرد و به همین دلیل بود که گروه مطوعه از عیاران و داوطلبان تشکیل شد تا امنیت مردم را تأمین نموده و با خوارج و نا امنی ایجاد شده از سوی آنان مبارزه نمایند و پس از چندی همین گروه مطوعه به رهبری صالح بن نصر ـ که یعقوب نیز در رأس گروهی از عیاران با وی همکاری می‌کرد ـ «ابراهیم بن حضین القوسی حاکم سیستان را که از جانب طاهریان عنوان حکومت داشت ... از زرنج بیرون راند.»[۶] و بدین ترتیب گروه مطوعه به رهبری صالح قدرت را در سیستان بدست گرفتند.
▪ اختلاف یعقوب با رهبران مطوعه و به قدرت رسیدن او: یکی از مشکلاتی که گروه مطوعه در مبارزه خود با خوارج برای مردم ایجاد می‌کردند ، این بود که آنها نیز مانند خوارج پس از پیروزی در نبردهایشان دست به چپاول و غارت شهرها می‌زدند و بالاخره به همین دلیل، یعقوب و عده‌ای دیگر « به اظهار مخالفت با صالح »[۷] برخاستند و پس از نبرد بین آنها صالح شکست خورده و متواری شد ، که البته «پس از اسارت در جنگی دیگر به قتل رسید.» [۸]پس از صالح، درهم بن نصر به امارت رسید ، ولی چون «بلندپروازیهای یعقوب که به محدوده ولایت سیستان راضی نمی شد، با طبع ملایم و محافظه کار او موافق نیامد» [۹]خواست تا یعقوب را محدود سازد، ولی یارانش او را تنها گذاشته و به یعقوب پیوستند و درهم به فرمان یعقوب توقیف شد ، پس از محبوس شدن درهم بن نصر «مردمان سیستان یعقوب بن اللیث را روز شنبه پنج روز مانده از محرم سنه سبع و اربعین و مایتی»[۱۰] بیعت کردند و بدین ترتیب یعقوب در رأس مطوعه و عیاران در سیستان به امارت رسید.
● اصل و نسب صفاریان
در مورد اصل و نسب صفاریان به درستی چیزی نمی‌دانیم و آنچه که درباره اجداد یعقوب در بعضی از منابع آمده ، شاید ناشی از حس ناسیونالیستی شدید بعضی از مورخین ـ از جمله مؤلف ناشناخته تاریخ سیستان ـ و یا با توجه به رشد و قدرت یابی سریع یعقوب باشد که موجب شده افسانه‌هایی درباره او در بین مردم رایج شود، بهرحال در این مورد مؤلف تاریخ سیستان، یعقوب را با ۱۰ واسطه به انوشیروان و با ۵۴ واسطه به کیومرث پادشاه افسانه‌ای ایران باستان می‌رساند.[۱۱] ولی در این مورد خواندمیر مؤلف حبیب السیر با احتیاط می‌نویسد: «در هیچیک از کتب متداوله در باب نسب صفار روایت صحیحی به نظر این ذره احقر نرسیده ، اما نوبتی از شهریار ملکشاه یحیی که در زمان دولت سلطان سعید، میرزا حسین که سالها والی ولایت سیستان بود استماع افتاد که می‌گفت نسب من به لیث صفاری می‌رسد و نسب لیث به انوشیروان عادل ملحق می‌گردد.»[۱۲]
▪ وجه تسمیه صفاریان
در خصوص وجه تسمیه صفاریان باید گفت که کلمه صفار به معنی رویگر است و چون لیث پدر یعقوب، وحتی خود یعقوب در جوانی، به شغل رویگری اشتغال داشته‌اند، این سلسله را صفاریان خوانده‌اند. گردیزی در این مورد می‌نویسد: «یعقوب ... چون به شهر آمد، رویگری اختیار کرد و ... ماهی به پانزده درهم مزدور بود.» [۱۳]
● سرگذشت یعقوب، مؤسس صفاریان
یعقوب در یکی از روستاهای سیستان متولد شد و در نوجوانی و جوانی به کار رویگری پرداخت و پس از چندی به دسته‌های عیاران پیوست. در مورد معنی و مفهوم عیار گفته شده که: «عرب اشخاص کاری و جُلد و هوشیار را که از طبقه عوام الناس ... بوده‌اند و در هنگامه‌ها و غوغاها خودنمایی کرده، یا در حروب جلدی و فراست به خرج داده‌اند، عیار می‌نامیده است.» [۱۴]و باید گفت که از جمله خصوصیات روشن عیاران جوانمردی و کمک به ضعفا ـ و در همان حال راهزنی و دزدی از اغنیا ـ بوده است و بخصوص یعقوب در بین عیاران بسیار به جوانمردی مشهور بوده است، به حدی که پس از مدتی به ریاست یکی از همین دسته‌های عیاران می‌رسد و همانطور که قبلاً ذکر شد با اتحاد با مطوعه به جنگ با خوارج، که موجب ناامنی و آزار مردم شده بودند، می‌پردازد و پس از چندی به عللی که در پیش آمد به مخالفت با صالح و درهم از رهبران مطوعه برخاست و بالاخره به ریاست عیاران و مطوعه و حکومت سیستان دست یافت.
▪ علل موفقیت یعقوب: از جمله علل موفقیت یعقوب را می‌توان موارد زیر دانست:
۱) موقعیت جغرافیایی سیستان: وضعیت جغرافیایی سیستان و محصور شدن آن در میان کویر و کوه باعث آن می‌شد تا سپاهیان خلیفه و عمال او از جمله طاهریان نتوانند به سادگی جلوی رشدو پیشرفت کار یعقوب را بگیرند.
۲) ضعف خلفا: در دورانی که یعقوب در سیستان مشغول پیشرفت بود، خلفای عباسی در بغداد، بازیچه دست سرداران ترک خود شده بودند و در حقیقت این دوره، دوران ضعف خلافت عباسی بود.
۳) ضعف طاهریان: حکومت سیستان بطور موروثی در اختیار خاندان طاهری بود، ولی در این زمان با ضعف خلفا، طاهریان نیز که متکی به آنان بودند. ضعیف شده بودند و از سوی دیگر در آخرین امرای طاهری نیز دیگر نشانی از دلاوری‌های طاهر و هوشمندی عبدالله به چشم نمی‌خورد.
۴) صفات شخصی یعقوب: خصوصیات اخلاقی ویژه یعقوب در میان مردم ماندد: خوش خلقی، خوش رفتاری، حمایت از محرومین و ... موجب شده بود که وی از طرف مردم پشتیبانی شود که البته در جای خود به تفصیل به خصوصیات اخلاقی وی خواهیم پرداخت.
● اقدامات یعقوب پس از رسیدن به قدرت
از جمله اولین اقدامات یعقوب پس از رسیدن به امارت سیستان، این بود که خوارج را از طغیان بازدارد، پس به عمار بن یاسر خارجی پیام فرستاد که: «... اکنون حال بر دیگرگون شد اگر باید که سلامت یابی، امیرالمؤمنینی از سر دور کن ... و به سیستان کسی را میازار.» [۱۵]ولی با وجود پذیرش این توصیه از جانب عمار پس از چندی در سال ۲۵۱ ه‍. ق عمار «در جنگ با یعقوب کشته شد و سرش را به شهر زرنج آوردند.» [۱۶]یعقوب پس از شکست خوارج به سرزمینهای شرق سیستان، یعنی کابل و هرات متوجه شد. از جمله «محمد بن اوس عامل طاهریان را هرات شکست داد و آن شهر را فتح نمود.»[۱۷] ولی با این حال فتوحات یعقوب تا این مرحله با مخالفت و نگرانی خلیفه روبرو نشده بود. چون از سویی بهانه یعقوب در این جنگها «دفع خوارج و جنگ با مخالفان اسلام بود.» [۱۸]و از سوی دیگر وی هدایای گران قیمتی چون «پنجاه بت زرین و سیمین که از کابل آورده بود، سوی معتمد فرستاد.»[۱۹]
پس از این مرحله بود که یعقوب عزم کرمان و فارس را نموده و از خلیفه درخواست فرمان حکومت بر آن نواحی را نمود، ولی در همین زمان علی بن حسین بن قریشی حکمران فارس نیز حکومت کرمان را از خلیفه درخواست نمودو خلیفه نیز فرمان حکومت کرمان را برای هر دو نفر صادر کرد، با این هدف که: «هر یک از آنها را بر ضد دیگری برانگیزد که هر که تلف شود زحمتش از سلطان برخیزد.»[۲۰] وقتی معتز چنین کرد ، یعقوب از سیستان به سوی کرمان به راه افتاد و از سوی دیگر علی بن حسین نیز سرداری به نام طوق بن مغلس را به کرمان فرستاد که قبل از یعقوب به آنجا رسید ولی پس از رسیدن یعقوب به کرمان در جنگی که بین او و طوق بن مغلس درگرفت، یعقوب با حیله جنگی بر وی غالب شد و «طوق را اسیر کرد ... وقتی یعقوب بن لیث از کار طوق فراغت یافت. وارد کرمان شد و آنجا را به تصرف درآورد.»[۲۱] و این در سال ۲۵۵ بود.
پس از فتح کرمان، یعقوب متوجه فارس شد و در آنجا نیز پس از جنگ‌هایی سخت «سپاه علی هزیمت کردند و علی بن الحسین بن قریش نیز گرفت شد و اسیر ماند ... و مالهای بسیار بدست یعقوب افتاد... که آن را عدد و احصا نبود.»[۲۲] یعقوب پس از پیروزی در این جنگها «سوی المعتز بالله هدیهاء بسیار فرستاد ، مرکبان نیکو و بازان شکاری و جامهاء مرتفع و مشک و کافور و آنچه ملوک را باید.»[۲۳] معتز از این هدایا « شاد شد بغایت و برادر خویش ابو احمد الموفق را ... به رسولی سوی یعقوب فرستاد و ... عهد و منشور و لوا فرستاد بولایت بلخ و تخارستان و پارس و کرمان و سجستان و سند.»[۲۴] یعقوب نیز از این عمل خلیفه «شاد شد و ایشان را بنواخت و خلعتها و هدیهاء نیکو بداد و بخوبی بازگردانید.»[۲۵]
«یعقوب پس از پیروزیهایش در هرات، فارس و شرق افغانستان دریافت که آنقدر نیرومند شده است که مستقیماً با امیر طاهری درآویزد. محمد بن طاهر با پناه دادن عبدالله سجزی ... که از خشم یعقوب به نشابور گریخته بود، بهانه بدست وی داد.»[۲۶] اما فتح نیشابور بوسیله یعقوب در حقیقت بدون جنگ صورت گرفت و یعقوب پس از ورود به نیشابور «محمد بن طاهر را برداشت و ... پس از آن وی و خاندانش را بداشت.»[۲۷] ولی با اینکه یعقوب پس از این کار با فرستادن رسولانی سعی کرد که رضایت خلیفه را جلب نماید ولی خلیفه در پاسخ رسولان یعقوب گفت که: «عمل یعقوب را تأیید نمی‌کند و دستور می‌دهد که به کاری که وی را بر آن گماشته بازگردد... و گر نه همانند مخالفان است.»[۲۸]
پس از انقراض حکومت طاهریان، یعقوب در تعقیب عبدالله سجزی ـ که قبل از فتح نیشابور بوسیله یعقوب از آنجا فرار کرده و به نزد علویان طبرستان رفته بود ـ به سوی طبرستان رفته و از حسن بن زید علوی تسلیم عبدالله را خواستار شد ولی وی نپذیرفت و به همین دلیل یعقوب آماده نبرد با وی شد ولی حسن بن زید از جلوی یعقوب شهر به شهر می‌گریخت، یعقوب پس از مقداری تعقیب ، بر اثر آب و هوای بارانی و مرطوب مازندران و هم چنین وجود کوهستانها و باتلاقهای فراوان، مجبور به عقب نشینی شد و به نقل طبری: «چهل هزار سوار و مقدار زیادی اسب و شتر و بنه خود را»[۲۹] در این تعقیبات از دست داد و بهر حال یعقوب از طبرستان عقب نشست.
یعقوب پس از عقب نشینی از طبرستان به دنبال عبدالله سجزی ـ که به حاکم ری پناهنده شده بود ـ به ری لشکر کشی کرد و از صلابی حاکم آنجا تسلیم عبدالله را خواستار شد که صلابی این خواسته را پذیرفت و عبدالله را تسلیم یعقوب کرد، «یعقوب او را کشت و از قلمرو صلابی برفت.»[۳۰]
در این مرحله، خلیفه با توجه به سرنگونی حکومت طاهریان بوسیله یعقوب و نیز فتوحات روزافزون وی از او بیمناک شده و به «حج گزاران خراسان و ری و طبرستان و گرگان ... اعلام می‌داشت که سلطان یعقوب بن لیث را بر خراسان نگماشته و دستورشان می‌داد از او بیزاری کنند.»[۳۱] « چون این اخبار به یعقوب رسید عزم محاربه با خلیفه را نمود.»[۳۲] ولی خلیفه که در این هنگام درگیر شورش زنگیان بود «خواست یعقوب را از این خیال منصرف سازد. بنا بر این ... واگذاری امارت خراسان، ری، طبرستان، گرگان و فارس را به یعقوب اعلام داشت. ولی یعقوب که اعتقادی به خلیفه نداشت از خیال خود منصرف نگردید.»[۳۳] وی سپس « قصد فارس کرد و فارس و اهواز بگرفت و قصد بغداد کرد.»[۳۴] به سال ۲۶۲ ه‍. ق یعقوب بن لیث صفار با سپاهی عظیم سوی عراق آمد و در دیر عاقول مابین واسط و بغداد فرود آمد.» [۳۵]
جنگ بین یعقوب و سپاه خلیفه با شکست یعقوب به پایان رسید و درباره علت این شکست، موارد مختلفی ابراز شده است. از جمله محمد تقی بهار در تصحیح تاریخ سیستان می‌نویسد که: «یعقوب را فریب داده‌اند.»[۳۶] و جریان این فریب بدین قرار بوده است که موفق ـ برادر و ولیعهد معتمد خلیفه ـ در نامه‌ای از یعقوب می‌خواهد که به بغداد برود تا «جهان به تو سپاریم، تا تو جهان‌بان باشی.»[۳۷] و به همین دلیل یعقوب به هیچوجه در فکر جنگ نبوده، چون «بعد از جنگ و شکست یعقوب لیث ابوالساج مر او را گفت: این لشکر کشی تو از خبرگی نبود و خبطهای او را برشمرد و یعقوب پاسخ داد که من گمان نداشتم جنگی روی دهد و شک نبود که اگر خیال جنگ داشتم فاتح می‌شدم.»[۳۸]
در توضیح علت شکست یعقوب مسعودی می‌نویسد: «گویند سبب شکست صفار در آن روز برگردانیدن نهر و به گل رفتن اسبان»[۳۹] بود. بهر حال پس از این شکست، یعقوب به جندی شاپور عقب نشست، در این جنگ «محمد بن طاهر ... که در بند آهنین»[۴۰] یعقوب بود نجات یافت و نیز غنایم زیادی از سپاه یعقوب بدست دشمن افتاد. یعقوب پس از این شکست، نبردهایی نیز توسط سرداران خویش با زنگیان انجام داد و بالاخره حاضر به مصالحه با زنگیان شد ولی هرگز تا پایان عمر مصالحه با خلیفه و یا همکاری با زنگیان علیه خلافت عباسی را نپذیرفت.
مرگ یعقوب : سرانجام یعقوب در جندی شاپور درگذشت و مرگ او : « در ... نهم شوال ۲۶۵ ه‍ . ق . به منزله نجات واقعی حکومت سامرا ... محسوب می‌شد. »[۴۱]
● خصوصیات یعقوب
قبلاً ذکر شد که یکی از علل رشد و موفقیت یعقوب، خصوصیات مثبت وی بوده است، از جمله :
▪ شجاعت: در جنگ یعقوب با صالح بن نصر و زنبیل در حدود رُخد، چون لشکر دشمن انبوه و با پیلان بسیار بود کار بر یعقوب سخت شد، پس وی «پنجاه سوار برگزید از میانه لشکر و خود با ایشان بیرون شد و حمله اندر آورد و زنبیل را بیفکند و بکشت و همه سپاه هزیمت کردند.»[۴۲]
▪ تدبیر: در جنگ یعقوب با علی بن حسین حاکم فارس، علی با این تصور که یعقوب از باتلاق نمی‌تواند عبور کند ، همه سپاهش را به نگهبانی از تنگه‌ای کوهستانی ـ که به گمانش تنها معبر بود ـ گماشت . اما به نقل طبری از ابن حماد نامی ، یعقوب با انداختن سگی در باتلاق و شنا کردن با اسبان بدنبال او از باتلاق گذشت و پیروز شد. »[۴۳]
▪ عدالت، عبادت، جود: مؤلف تاریخ سیستان می‌نویسد: «وی فردی بود با عدل و انصاف تمام و کمتر از هزار دینار انعام نمی‌داد، روزانه صد و هفتاد رکعت نماز می‌گذارد و هر روز بر بالای کوشک خود نشسته و به شکایات مردم رسیدگی می‌کرد.»[۴۴] البته روشن است که این توصیفات نمی‌تواند کاملاً معتبر باشد، زیرا از سویی مؤلف این کتاب با احساسات ناسیونالیستی با یعقوب برخورد می‌کند و از سوی دیگر اشتغالات جنگی که تقریباً تمامی دوران حکومت یعقوب را در بر می‌گرفته، نمی‌توانسته به وی فرصت کافی برای چنین اعمالی بدهد ، ولی در هر حال می‌توان به احتمال زیاد گفت که خصوصیات اخلاقی یعقوب به نحوی بوده که موجب علاقه مردم به وی می‌شده است.
▪ زندگی ساده: مسعودی می‌نویسد: «یکی از کسانی که نامه‌ای از سلطان برای او آورده بود گفت: ای امیر ، تو با وجود این ریاست و مقام در خیمه‌ات جز سلاح و نمدی که بر آن نشسته‌ای چیزی نیست، گفت اعمال و رفتار سالار قوم سرمشق یاران اوست.»[۴۵]
● رجال و شخصیت‌های سیاسی و نظامی
۱) عمرو لیث : بعد از فوت یعقوب، برادرش عمرو جانشین او شد. ولی بر خلاف سیاست یعقوب بلافاصله نامه‌ای به خلیفه نوشته و به او اظهار اطاعت کرد، نوه خواند میر در این باره می‌نویسد: «چون یعقوب بن لیث وفات یافت برادرش عمرو متصدی امر حکومت شد، عرضه داشتی بپایه سریر خلافت مسیر فرستاد اظهار اطاعت و انقیاد نمود و از دارالخلافه منشوری فرستاده حکومت عراق عجم و فارس و خراسان و شحنگی بغداد به او ارزانی شد، عمرو خلعت خلیفه قبول کرد.»[۱] البته باید گفت که عمرو برای جانشینی برادرش یعقوب با رقابت برادر دیگرش علی روبرو بود «اما حیله‌گری و سخت‌دلی عمرو، سبب شد که وی جانشین برادر گردد. ولی علی هرگز برکناری خود را نپذیرفت و عمرو نیز وی را در بند کرد، اندکی بعد علی به برادرش عمرو خیانت ورزید و سرانجام به رافع بن هرثمه دشمن دیگر عمرو پیوست.»[۲]
دوران حکومت عمرو به جنگهایی گذشت از جمله جنگ با خجستانی ـ که در نواحی خراسان و مازندران به طغیان علیه عمرو برخاسته بود ـ که پس از چند جنگ میان آنها و در حالی که فتنه و شورش خجستانی طولانی شده بود ، بالاخره وی در سال ۲۶۸ ه‍. ق «در حال مستی به دست دو تن از غلامان خویش کشته شد.»[۳] و خیال عمرو از شورش او بدین ترتیب راحت شد ، ولی سپاهیان خجستانی به رافع بن هرثمه پیوستند که از جانب محمد بن طاهر نیابت حکومت خراسان را داشت، اما مقابله با رافع ـ که با یک واسطه از خلیفه فرمان حکومت داشت ـ برای عمرو بسیار مشکل بود. چون علاوه بر سپاهیان رافع «اسماعیل بن احمد امیر سامانی هم به سبب آنکه رافع را نماینده خلیفه و نایب طاهریان می‌دانست، با وی همراهی می‌کرد. چنانکه یک بار برای بیرون راندن عامل عمرو لیث از مرو به مخالفان عمرو کمک کرد.»[۴] و شاید دلیل کینه عمرو از اسماعیل و لشکر کشی بعدی‌اش به ماوراءالنهر که موجب اسارت و مرگش شد، از همین مسأله ناشی شده باشد. ـ اما پس از اینکه معتضد به خلا فت رسید از سویی «رافع بن هرثمه با او مخالفت آغاز کرد»[۵] و از سوی دیگر «عمرو نسبت به خلیفه جدید اظهار طاعت کرد وهدایایی نیز تقدیم نمود (پس) خلیفه دفع طغیان رافع را به عمرو لیث وا گذاشت و باز امارت خراسان و سیستان را به وی داد.»[۶] این مسأله دست عمرو را در سرکوبی دشمنانش باز گذاشت و عمرو پس از کشتن رافع سر او را به بغداد فرستاد، پس از این عمرو حکمرانی ماوراءالنهر را از خلیفه درخواست کرد و خلیفه با اینکه از قدرت یابی دوباره عمرو واینکه شاید وی نیز چون برادرش پس از قدرتمند شدن قصد نابودی خلافت را کند ، بیمناک بود ولی با این هدف که در جنگ بین سامانیان و صفاریان یکی از آنها ـ و بیشتر عمرو ـ نابود خواهد شد با این تقاضا موافقت کرد، ولی در خفا امیر اسماعیل سامانی را به مقاومت در برابر عمروتشویق کرد، به هرحال عمرو پس از دریافت موافقت خلیفه به طرف ماوراءالنهررفت و به پیغام اسماعیل که «توجهاتی پهناور بدست داری، تنها ماوراءالنهر بدست من است و من در یک مرز هستم، به آنچه در دست تو هست قانع باش ومرا بگذار در این مرز مقیم باشم.»[۷] توجهی نکرد و بدین ترتیب بین دو سپاه جنگی اتفاق افتاد و در اثنای جنگ عمرو فراری شد و در حین فرار دستگیر و اسیر شد. خلیفه از اسارت عمرو خشنود شد و هنگامی که که خبر را شنید «رحمت بر اسماعیل و لعنت بر عمرو»[۸] فرستاد، عمرو پس از اسارت به مرکز خلافت فرستاده شد وبالاخره پس از چندی اسارت در زندان بالاخره در روز « سه شنبه هشت روز رفته از جمادی‌الآخر ۲۸۹ عمرو بن لیث صفار در گذشت وفردای آن روز نزدیک قصر حسنی به گور شد.»[۹] درباره اینکه عمرو چگونه در گذشت اختلاف نظر وجود دارد، برخی مرگ او را « در اثر گرسنگی»[۱۰] و برخی مرگ او را به دستور معتضد می‌دانند و یا به تحریک قاسم عبیدالله وزیر خلیفه.● سیرت وخصوصیات عمرو
درباره خصوصیات اخلاقی و رفتاری عمرو نظرا ت متفاوتی ابراز شده است که جهت نمونه به چند نظریه اشاره می شود :
▪ مؤلف تاریخ سیستان: «اما عمرو چون او (یعقوب) برفت جهد کرد تا بیشتری از آیین وسیرت وی نگاه داشت ... و کار خیر بسیار رفت بر دست وی ... و همت عالی داشت ... و هیچ ضعیف را نیازردی و گفت: په اندر شکم بنجشک نباشد اندر شکم گاو گرد آید»[۱۱]
«در احوال عمرو چند نکته قابل تأمل است یکی آنکه در دلاوری از یعقوب کم داشت و بر خلاف وی مکرر در جنگها شکست خورد ... و... تا کاری به مصالحه و مذاکره و ارسال هدیه و رشوه درست می‌شد دست به جنگ نمی‌زد.»[۱۲]
«عمرو یکی از امراء سائس و کافی و خردمند ایران بود ... وی هوش و ذکاوت فراوانی .. داشت ... و جانب زیردستان را هماره رعایت می کرد.»[۱۳]
۲‌‌‌‌‌) طاهربن محمد بن عمرو بن لیث: (۲۹۶-۲۸۷ ه‍. ق)‌‌ پس از اسارت عمرو لیث در جنگ با امیر اسماعیل سامانی « طاهر را فرماندهان سپاه عمرو در سیستان به امارت برداشتند.»[۱۴] و چون عمرو در نامه‌ای از طاهر و سردارانش خواست که مبلغی برای رهایی وی بفرستند، سرداران طاهر به او گفتند: «به هیچ صلاح ما و تو نیست که او را خلاص باشد و چون او بیرون آمد نه تو مانی و نه ما.»[۱۵] به هر حال طاهر پس از حدود ۹ سال حکومت در جنگ با لیث بن علی بن لیث شکست خورد و بعد از فرار بدست سرداری به نام سبکری دستگیر شده و به بغداد اعزام شد و در همانجا در زندان درگذشت.
۳) لیث بن علی بن لیث: (حکومت ۲۹۸ تا ۲۹۶ ه‍. ق): وی پس از رسیدن به حکومت، قصد تسخیر فارس و شکست دادن سْبًکَری را نمود، پس از شکستی که لیث به سبکری داد، وی از خلیفه درخواست کمک کرد و سرانجام در جنگی دیگر بین آن دو، لیث شکست خورد و «گرفتار شد و وی را به بغداد فرستادند و در سال ۳۱۷ ه‍ . ق، در رقه درگذشت.»[۱۶]
۴) محمد بن علی بن لیث: حکومت ۲۹۸ ه‍. ق: «وی پس از برادرش لیث بن علی به حکومت رسید و نویسنده تاریخ سیستان وی را به جود و وفا و شجاعت و ادب و فضل ستوده است. » ، مدت امارت وی بسیار کوتاه بود و در جنگ با سرداران احمد بن اسماعیل سامانی که فرمان حکومت سیستان را از خلیفه مقتدر گرفته بود، اسیر شد و به درخواست مقتدر وی را به بغداد فرستادند.»[۱۷]
۵) عمرو بن یعقوب بن محمد بن عمرو بن لیث، حکومت ۳۰۰ تا ۲۹۹ ه‍. ق: وی پس از اینکه مردم سیستان در برابر ظلم و جور منصور بن اسحاق پسر عم احمد بن اسماعیل تاب نیاوردند، از طرف آنان به حکومت انتخاب شد، در حالی که فقط ده ساله بود ... ( ولی بعداً ) احمد بن اسماعیل، حسین بن علی مروزی را به سیستان فرستاد و شورش سرکوب شد.»[۱۸]
۶) احمد بن محمد بن ... علی بن لیث، حکومت ۳۲۵ تا ۳۱۱ ه‍. ق: از حکومت نسبتاً طولانی وی اطلاعات زیادی در دست نیست، ولی گویا وی تنها به عنوان عاملی از جانب سامانیان در سیستان حکومت می‌کرده است.
۷) خلف بانو، حکومت ۳۹۳ تا ۳۲۵ ه‍. ق: وی خلف بن احمد نام داشت و از اعقاب پسر بانو، دختر عمرو لیث صفاری است، که در حقیقت آخرین فرد از خاندان صفاری است که در سیستان به حکومت رسیده است. وی پس از به قتل رسیدن پدرش احمد در سال ۳۲۵ به حکومت رسید. وی پس از چندی عزم زیارت خانه خدا را نموده و به همین سبب طاهر بوعلی از خاندان صفاری را در سیستان به نیابت خود نشاند ولی «شربت ریاست مزاج طاهر را خوشگوار ساخت.»[۱۹] و وی حکومت را تحویل خلف نداد ، خلف سعی کرد تا با کمک از سامانیان امارت از دست رفته را باز ستاند «ولی تا زمان مرگ طاهر در سال ۳۵۹ نتوانست زرنج را تصرف کند.»[۲۰] خلف پس از مرگ طاهر، درگیریهایی با حسین پسر طاهر داشت که در نهایت در سال ۳۷۳ با صلح خلف و حسین و اندکی بعد از مرگ حسین، خلف به حکومت سیستان رسیده «و از خلیفه برای خود منشور حکومت سیستان گرفت.»[۲۱] خلف در دوران حکومت خود چند بار قصد تصرف کرمان را نمود، ولی سپاهیان آل بویه اجازه این کار را به او ندادند، محققین دانشگاه کمبریج درباره پایان کار خلف می‌نویسند: «وقایع سال‌های آخر امارت خلف تا اندازه‌ای پیچیده است. برخی منابع می‌گویند که وی به نفع پسرش طاهر از پادشاهی کناره گرفت، اما بار دیگر آن را از دست وی بیرون آورد. منابع دیگر می‌نویسند که طاهر بر پدرش بیرون آمد، به کرمان لشکر کشید، اما مغلوب و منهزم گردید و ناگزیر به سیستان بازگشت. وی به کمک عیاران زرنج را متصرف شد. اما خائنانه گرفتار آمد و بر دست خلف کشته شد. (۳۹۲ ه‍. ق) اهل سیستان از این کار خلف سخت برنجیدند و سر به شورش برآوردند، گروهی از رهبران نظامی سیستان از محمود غزنوی درخواست کردند که به سیستان بیاید و خلف پس از محاصره طولانی در قلعه طاق تن به تسلیم داد و از امارت کناره گرفت ... وی را به گردیز انتقال دادند و دو سال آخر حیاتش را در آنجا بسر آورد.»[۲۲] و بدین ترتیب حکومت صفاریان بالاخره بدست محمود غزنوی کاملاً منقرض شد. ولی البته باید گفت که حکومت صفاریان بعد از عمرو لیث دیگر حکومت کاملاً مستقلی نبود و دولت صفاریان به عبارتی: خوش درخشید، ولی دولت مستعجل بود ، درباره خلف آخرین امیر صفاریان می‌نویسند: «او حاکمی بود به عدل و انصاف موصوف »[۲۳] و « از حامیان بزرگ علما و دانشمندان بود.»[۲۴]
● قلمرو حکومت
همانطور که می‌دانیم اولاد لیث صفار از سیستان کار خود را آغاز کردند و در واقع خاستگاه ابتدایی آنان همان سیستان می‌باشد. ولی پس از اندک مدتی یعقوب به خراسان، کرمان، فارس و ... دست یافت و پس از صلح و اظهار اطاعت عمرو از خلیفه، خلیفه فرمان حکومت «مناطقی که در اختیار یعقوب بود، خراسان، طبرستان، گرگان، ری و فارس را نیز به او بخشید و منصب صاحب شرطگی بغداد را نیز به او واگذار کرد.»[۱] پس از فراز و نشیب‌هایی که در روابط خلیفه با عمرو بوجود آمد، قلمرو حکومت عمرو محدود و وسیع می‌شد و بالاخره در زمان حکومت نیمه مستقل جانشینان عمرو، قلمرو حکومت آنان غالباً به همان سیستان محدود می‌شد. به هر حال محدوده حکومتی سلسله صفاریان را بطور خلاصه می‌توان اینطور عنوان کرد که: «صفاریان بعد از قدرت گرفتن در سیستان توانستند امپراطوری پهناوری اما مستعجل در شرق عالم اسلام بر پای دارند که از بامیان و کابل در شرق گرفته تا اهواز و اصفهان در غرب و جنوب امتداد داشت.»[۲]
● مشی سیاسی
در مورد مشی سیاسی صفاریان باید بگوییم که فقط در دوران یعقوب و عمرو، یعنی دو حاکم مهم این سلسله می‌توان در این مورد سخن گفت، چون بقیه خاندان صفاری که حکومت کم اهمیتی را در سیستان تا سال ۳۹۲ ادامه دادند، در حقیقت تابع حکومت‌های سامانی و غزنوی بودند و سیاست مستقلی نداشتند. ولی درباره یعقوب و عمرو هم اگر چه بعضی معتقدند که «کاملاً روشن است که خلفا و صفاریان حتی لحظه‌ای به هم اعتماد نداشتند.»[۳] ولی این عدم اعتماد موجب نمی‌شد که یعقوب و یا عمرو و از سوی دیگر خلیفه عباسی در مواقعی که سیاستشان اقتضا می‌کرد، با هم از در دوستی و آشتی در نیایند و به همین دلیل نمی‌توان به طور قاطع از سیاست دوستی و اطاعت کامل صفاریان از خلیفه و یا به عکس از دشمنی همیشگی آنان با هم سخن بگوییم.
اکنون به نمونه‌هایی از سازش با خلیفه از سوی یعقوب اشاره می‌کنیم: در سال ۲۵۵ و پس از فتح کرمان و فارس «یعقوب تعدادی اسب و بار با مشک و جامه‌ها برای معتز فرستاد به پیشکش»[۴] و یا در سال ۲۵۷ «ابو احمد بن متوکل ولایتداری بلخ و طخارستان و ولایتهای مجاور چون کرمان و سیستان و سند و ... را برای وی (یعقوب) نوشت و سالانه مالی برای وی نهاد که این را پذیرفت و برفت. در ربیع الآخر همین سال فرستاده یعقوب بن لیث بیامد با بت هایی که می‌گفت آن را از کابل گرفته است.»[۵] و یا در سال ۲۵۹ پس از فتح نیشابور، یعقوب فرستادگانی به نزد خلیفه فرستاد و بوسیله آنان ضمن اعلام خبر فتح نیشابور به خلیفه، سر عبدالرحمن خارجی را نیز «که از سی سال پیش در هرات دعوی خلافت داشت»[۶] فرستاده بود و بعد در سال ۲۶۰ پس از جنگ با علویان طبرستان یعقوب در نامه‌ای به خلیفه می‌نویسد: «من ... گروهی را بکشتم که در روزگار من همانند آن نبوده و هفتاد کس از طالبیان را اسیر کردم.»[۷] با توجه با این نمونه‌ها می‌بینیم که یعقوب چنانکه برخی گمان کرده‌اند، سودای مخالفت بنیادی علیه خلافت عباسی را نداشته است و حتی جنگی را که بین او و خلیفه اتفاق افتاده است بنا بر تحلیل محمد تقی بهار در تصحیح تاریخ سیستان می‌توان فریب یعقوب و تصور اینکه وی می‌تواند بغداد را بدون جنگ تصرف کند دانست و به هر حال وقتی که وی متوجه می‌شود خلیفه قصد توطئه علیه او را دارد، سعی در برانداختن وی می‌کند که در نهایت نیز موفق نمی‌شود.
سیاست و خط مشی صفاریان در دوره عمرو لیث نیز همان بود که در زمان یعقوب مشاهده می شد. یعنی عمرو نیز قصد ابراز مخالفت اساسی با خلیفه را نداشت و تا زمانی که کار با ارسال هدایا و مماشات و اظهار اطاعت درست می‌شد، سودای مخالفت در سر نمی‌پروراند. اینک به ذکر نمونه‌هایی از این سیاست عمرو می‌پردازیم: در سال ۲۶۸ وی هدایایی برای خلیفه فرستاد که «بهای آنچه فرستاده بود و هدیه کرده بود پانصد هزار دینار می‌شد.»[۸] و یا در سال ۲۷۹ «فرستاده عمرو لیث صفار با هدیه‌ها به نزد معتضد آمد و ولایتداری خراسان را خواست.»[۹] و یا در سال ۲۸۴ فرستاده خلیفه معتضد «سوی عمرو بن لیث صفار رفت که به نیشابور بود و خلعتها و پرچمی به نشان ولایتداری وی بر نیشابور با هدیه‌هایی از جانب معتضد همراه داشت.»[۱۰] و همینطور در سال ۲۸۶ «هدیه عمرو بن لیث صفار از نیشابور به بغداد رسید، مبلغ مالی که فرستاده بود چهار هزار درم بود با بیست اسب با زینها و لگامهای مزین نقره کاری و یکصد و پنجاه اسب با جلهای منقش با جامه‌ها بوی خوش و تعدادی باز»[۱۱]
در مفابل این اقدامات یعقوب و عمرو، خلیفه نیز مقابله به مثل می‌کرد، یعنی وقتی که بخاطر سرکوبی شورش‌ها به کمک یا بی‌تفاوتی صفاریان نیاز داشتند با آنها روابط حسنه برقرار می‌کردند و زمانی که نگرانی از شورش‌ها نداشتند و یا از سوی صفاریان احساس خطر می‌کردند، با آنها سر ناسازگاری می‌گذاشتند، بطوریکه در چندین سال حکومت صفاریان، چندین بار یعقوب و عمرو در سمتهایی عزل و نصب شدند و این نشاندهنده این واقعیت است که هم خلیفه و هم صفاریان تنها به قدرت خود می‌اندیشیدند و آنچه که از سوی بعضی عنوان می‌شود که صفاریان و دیگر سلسله‌های نیمه مستقل ایرانی قصد آزادسازی ایران از یزر حکومت اعراب را داشته‌اند، حداقل در مورد حکومت صفاریان نمی‌تواند کاملاً درست و مستدل و مستند باشد.
● اهمیت صفاریان در تاریخ ایران
۱) تأسیس اولین سلسله حکومت محلی در ایران بدون وابستگی به خلفا
در تاریخ ایران،یعقوب لیث اولین فردی است که توانست در اوایل کار بدون وابستگی به خلیفه و دیگر قدرتمندان داخلی تنها با کوشش و تلاش پیگیر خود و نیز تکیه بر خصوصیات و ویژگی‌های شخصی و تدبیر جنگی خود ، اولین سلسله تقریباً مستقل ایرانی در ایران بعد از اسلام را پایه‌ریزی کند و تفاوت او با طاهریان که از جمله وابستگان سیاسی و نظامی خلفا بودند کاملاً مشخص است و به عبارتی «اهمیت امرای نخستین صفاری تشکیل امپراطوری پهناور اما مستعجل در شرق عالم اسلام بود که از بامیان و کابل درشرق تا اهواز واصفهان درغرب امتداد داشت، صفاریان نخستین شکاف عظیم درتمامیت ارضی قلمرو عباسیان ایجاد کردند»[۱۲]
۲) علاقه به زبان و ادبیات فارسی
پس از غلبه اعراب بر ایرانیان، زبان و ادبیات فارسی رونق خود را از دست داد و زبان رسمی در دربارها ـ حتی دربار طاهریان ایرانی ـ عربی بود و یعقوب اولین حاکم ایرانی بود که پس از استیلای اعراب به زبان و شعر و ادبیات فارسی اهمیت داد و بعدها این مسأله توسط سامانیان بطور قوی‌تری دنبال شد. به هر حال درباره اهمیت دادن یعقوب به زبان و شعر و ادب فارسی، نقل شده است که پس از پیروزی یعقوب بر خوارج و نیز سپاه طاهریان «شعرا او را شعر گفتندی به تازی .. چون .. شعر برخواندند او عالم نبود، درنیافت ... پس یعقوب گفت: چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت؟ محمد وصیف پس شعر فارسی گفتن گرفت...
ای امیری که امیران جهان خاصه و عام
بنـده و چاکـر و مولای تو‌انـد و غـلام
ازلــی خطی ور لوح که ملکــی بدهید
بی ابی یوسف یعقوب بن اللیث همـــام
بلقام آمــد زنبیــل و لتی خور بفـلک
تـیره شد لشکر زنبیل و هبا گشت کنام
لمن الملک بخواندی تو امیـــرا بیقین
بـا قلیل الفئه که زا دوران لشکــر کــام
عمر عمار تو را خواست و زو گشت بــری
تیـغ تو کرد میانجـی بمیـــان دد و دام
عمر او نزد تو آمد که تو چون نوح بـــزی
در آکار تن او، سـر او بــاب طعـــام»[۱۳]
● آثار و بناهای تاریخی
از جمله آثار باقیمانده از دوره صفاری می‌توان به خدا خانه‌ی مسجد عتیق شیراز اشاره کرد.
● علل سقوط صفاریان
اگر شکست و اسارت عمرو لیث صفاری در جنگ با امیر اسماعیل سامانی را در حقیقت به عنوان سقوط سلسله صفاریان در نظر بگیری، لاجرم باید علل سقوط این سلسله را در اعمال و سیاست‌های یعقوب و بخصوص عمرو بابیم.
بعضی از محققین علت شکست عمرو از اسماعیل و به تبع آن سقوط سلسله صفاری را، «خود بزرگ بینی عمرو»[۱۴] و بعضی دیگر «توقعات بیش از اندازه خود او»[۱۵] دانسته‌اند، زیرا گفته شده «عمرو از سلطان خواسته بود که وی را ولایتدار ماوراءالنهر کند، که آن ولایت را بدو داد.»[۱۶] البته تقاضای حکومت ماوراءالنهر توسط عمرو از خلیفه از یکسو می‌تواند فزونخواهی باشد که در طبیعت هر انسانی کم و بیش هست و یا شاید کینه قبلی عمرو از اسماعیل در رابطه با همکاری او با رافع بن هرثمه در مخالفت با عمرو باشد ، به هر حال عمرو در پی گرفتن حکم حکومت ماوراءالنهر به آنجا لشکر کشید و هر چه امیر اسماعیل خواست از وقوع جنگ جلوگیری کند، موفق نشد. از جمله اقدامات امیر اسماعیل برای جلوگیری از جنگ نقل شده که «اسماعیل گروهی از سرهنگان عمرو بگردانید و ایشان را از خدای تعالی بترسانید که ما مردمان غازی‌ایم و مالی نداریم و این مرد دنیا همی طلب کند و ما آخرت، از ما چه خواهد؟»[۱۷] و یا اینکه گفته‌اند که اسماعیل به عمرو پیغام داد که «تو جهانی پهناور بدست داری، تنها ماوراءالنهر بدست من است و من در یک مرز هستم، به آنچه در دست تو هست قانع باش و مرا بگذار در این مرز مقیم باشم، اما عمرو نپذیرفت.»[۱۸] و بالاخره در جنگی که بین این دو اتفاق افتاد، عمرو شکست خورده و اسیر شد و سرانجام در زندان خلیفه درگذشت یا کشته شد و با وفات او در حقیقت دوران حکمرانی تقریباً مستقل و درخشان صفاریان نیز به سر آمد.
شاید دلیل دیگر سقوط صفاریان این نکته باشد که صفاریان سیاست روشنی از نظر مذهبی و برخورد با خلافت نداشتند، زیرا آنها از سوی گاه با خلافت سنی عباسی و گاه با حکومت شیعی علویان مبارزه و مخالفت می‌کردند و هم چنین اینکه گاهی با خوارج مبارزه و گاهی با آنها همکاری می‌کردند و به هر حال قدرت حکومت آنان بیشتر متکی بر نیروی نظامی بود و توجهی به ایجاد مشروعیت مذهبی حکومت خود در نظر مردم نداشتند و به همین دلیل است که آنها نیز مانند بسیاری دیگر از حکومت‌های نیمه مستقل ایرانی بعد از اسلام به محض اینکه فتوری در قدرت نظامیشان ایجاد شد و قدرت نظامی خود را تا حدی از دست دادند، از حمایت و پشتیانی مؤثر مردم نیز محروم شدند و بدین ترتیب از قدرت ساقط شدند.

[۱] - معین ، محمد ؛ فرهنگ معین ،انتشارات امیر کبیر ، تهران ۱۳۷۱ ، چاپ هشتم ، ج ۵ ، ص ۸۴۱ .
[۲] - پرهام ؛ « سیستان سرزمین افسانه‌های حماسی ایران » ، کتاب سال ۱۳۶۱ ، ناشر مؤلف ، تهران ۱۳۶۱ ، ص ۱۹۹ .
[۳] - همان ، ص ۱۹۹ .
[۴] - همان ، ص ۱۹۹ .
[۵] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، به تصحیح محمد تقی بهار ، ناشر کتابخانه زوار ، بی‌جا ، بی‌تا ، ص ۱۲ .
[۶] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه ، امیرکبیر ، تهران ۱۳۶۸ ، چاپ اول ، ج ۲ ،ص ۱۰۵ .
[۷] - همان ، ج ۲ ، ص ۱۰۶ .
[۸] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ترجمه حسن انوشه ، امیرکبیر ، تهران ۱۳۶۳ ، چاپ اول ، ج ۴ ، ص ۹۶ .
[۹] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، ج ۲ ، ص ۱۰۷ .
[۱۰] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۰۰ .
[۱۱]- همان ، ص ۲۰۰ .
[۱۲] - خواندمیر ، غیاث الدین بن همام الدین حسینی ؛ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر ، انتشارات خیام ، تهران ۱۳۳۳ ، ج ۲ ، ص ۳۶۵ .
[۱۳]- گردیزی ، ابو سعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود ؛ تاریخ زین الاخبار ، به تصحیح عبدالحی حبیبی ، ناشر دنیای کتاب ، تهران ۱۳۶۳ ، چاپ اول ، ص ۳۰۴ .
[۱۴] - گمنام ، تاریخ سیستان ، پاورقی ص ۱۶۱ . ( از مصحح کتاب )
[۱۵] - همان . ص ۲۰۳ .
[۱۶] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، ج ۲ ، ص ۱۰۸ .
[۱۷]- رازی ، عبدالله ؛ تاریخ کامل ایران ، انتشارات اقبال ، تهران ۱۳۶۹ ، چاپ ششم ، ص ۱۶۸ .
[۱۸] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، ج ۲ ، ص ۱۰۸ .
[۱۹] - گمنام ، تاریخ سیستان ، ص ۲۱۶ .
[۲۰] - طبری ، محمد بن جریر ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، مترجم ابوالقاسم پاینده ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ۱۳۵۴ ، ج ۱۴ ، ص ۶۲۷۳ .
[۲۱] - همان ، ج ۱۴ ، صص ۶۲۷۵ و ۶۲۷۴ .
[۲۲]- گمنام ، تاریخ سیستان ، ص ۲۱۴ .
[۲۳]- همان ، ص ۲۱۴ .
[۲۴] - همان ، ص ۲۱۶ .
[۲۵] - همان ، ص ۲۱۶ .
[۲۶] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ص ۱۰۰ .
[۲۷] - طبری ، محمد بن جریر ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۴۴۰ و ۶۴۳۹ .
[۲۸] - همان ، ج ۱۵ ، صص ۶۴۴۰ و ۶۴۳۹ .
[۲۹] - همان ، ج ۱۵ ،ص ۶۴۴۲ .
[۳۰] - همان ، ج ۱۵ ، ص ۶۴۴۳ .
[۳۱] - همان ، ج ۱۵ ، صص ۶۴۴۵ و ۶۴۴۴ .
[۳۲] - رازی ، عبدالله ؛ تاریخ کامل ایران ، ص ۱۶۹ .
[۳۳] - همان ، ص ۱۶۹ .
[۳۴] - گردیزی ؛ زین الاخبار ، ص ۳۱۰ .
[۳۵] - مسعودی ، علی بن الحسین ؛ مروج الذهب و معادن الجوهر ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۶۵ ، چاپ سوم ، ج ۲ ، ص ۵۹۹ .
[۳۶] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، پاورقی ص ۲۳۲ . ( از مصحح )
[۳۷] - همان ، ص ۲۳۱ .
[۳۸] - همان ، پاورقی ص ۲۳۲ ، البته نقل بهار از ابن خلکان است.
[۳۹]- مسعودی ؛ مروج الذهب ، ص ۶۰۱ .
[۴۰] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۴۵۱ .
[۴۱] - اشپولر ، بارتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ترجمه جواد فلاطوری . بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، ۱۳۴۹ ، ص ۱۶۷ .
[۴۲]- گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۰۵ .
[۴۳] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۴ ، صص ۶۲۷۸ – ۶۲۷۵ .
[۴۴] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، صص ۲۶۵ – ۲۶۳ .
[۴۵] - مسعودی ؛ مروج الذهب ، ص ۶۰۴ .
[۱] - میرخواند ، محمد بن سید برهان الدین خاوند شده بن کمال الدین ؛ روضه الصفا فی السیره الملوک و الانبیاء و الخلفاء ، بی نا ، بمبئی ۱۲۷۰ ، ج ۴ ، ص ۶ .
[۲] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۰۲ .
[۳] - زرین کوب ، غبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، ج ۲ ، ص ۱۱۶ .
[۴] - همان ، ص ۱۱۷ .
[۵] - رازی ، عبدالله ؛ تاریخ کامل ایران ، ص ۱۷۱ .
[۶] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، ج ۲ ، ص ۱۷۱ .
[۷] - طبری ، محمد بن جریر ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۰۱ .
[۸] - میرخواند ؛ روضه الصفا ، ج ۴ ، ص ۷ .
[۹] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۱۳ .
[۱۰] - زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ ایران بعد از اسلام ، ص ۱۷۴ .
[۱۱] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۶۸ .
[۱۲]- کاسب ، عزیزالله ؛ منحنی قدرت در تاریخ ایران ، ناشر مؤلف ، تهران ۱۳۶۸ ، چاپ اول ، ص ۲۴۲ .
[۱۳] - پرویز ، عباس ؛ از عرب تا دیلم ، انتشارات علمی ، تهران ۱۳۶۲ ، چاپ دوم ، ص ۷۸۵ و ۷۸۴ .
[۱۴] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلان تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۰۷ .
[۱۵] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۵۸ .
[۱۶] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۰۸ .
[۱۷] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، برگرفته از مطالب صص ۲۹۴ تا ۲۸۹ .
[۱۸] - همان ؛ برگرفته از صص ۳۰۱ تا ۲۹۷ .
[۱۹] - خواندمیر ؛ حبیب السیر ، ج ۲ ، ص ۳۵۲ .
[۲۰] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۱۷ .
[۲۱] - همان ؛ ج۴ ، ص ۱۱۷ .
[۲۲] - همان ؛ ج ۴ ، ص ۱۱۸ .
[۲۳] - خواند میر ؛ حبیب السیر ، ج ۲ ، ص ۳۵۲ .
[۲۴] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۱۷ .
[۲۵] - پرهام ؛ « سیستان سرزمین افسانه‌های حماسی ایران » . ص ۲۰۰ .
[۲۶] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلان تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۹۴ .
[۲۷]- همان ؛ ج ۴ ، ص ۱۰۹ .
[۲۸] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۴ ، ص ۶۲۷۸ .
[۲۹] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۰۴ و ۶۴۰۳ .
[۳۰] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۳۱] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۳۲] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۳۳] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۳۴] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۳۵] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۳۶] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۹۴ .
[۳۷] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، صص ۲۱۱ – ۲۰۹ .
[۳۸] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۰۶ .
[۳۹] - اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ قرون نخستین اسلامی ، ص ۱۳۹ .
[۴۰] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۰۱ .
[۴۱] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۵۶ .
[۴۲] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۰۱ .
[۱] - پرهام ؛ « سیستان سرزمین افسانه‌های حماسی ایران » . ص ۲۰۰ .
[۲] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلان تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۹۴ .
[۳]- همان ؛ ج ۴ ، ص ۱۰۹ .
[۴] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۴ ، ص ۶۲۷۸ .
[۵] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۰۴ و ۶۴۰۳ .
[۶] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۷] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۸] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۴۵۴ – ۶۴۴۰ .
[۹] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۱۰] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۱۱] - همان ؛ ج ۱۵ ، صص ۶۶۹۶ – ۶۶۵۰ .
[۱۲] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۹۴ .
[۱۳] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، صص ۲۱۱ – ۲۰۹ .
[۱۴] - فرای ، ریچارد ؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج ۴ ، ص ۱۰۶ .
[۱۵] - اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ قرون نخستین اسلامی ، ص ۱۳۹ .
[۱۶] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۰۱ .
[۱۷] - گمنام ؛ تاریخ سیستان ، ص ۲۵۶ .
[۱۸] - طبری ؛ تاریخ الرسل و الملوک ، ج ۱۵ ، ص ۶۷۰۱ .

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان