کودک شما در کدام سطح تحولی قرار دارد؟

شناخت و درک ویژگی‌های شخصیتی کودک و سطح تحول او به دلایل بسیاری که مربوط به محدودیت‌های دوران کودکی است، بسیار مشکل است. هنوز زبان کودک به‌طور کامل فراگیری نشده، هم‌چنین کودک نیز درک درستی از احساسات درونی خود ندارد. لذا مصاحبه بالینی با او و دریافت مشکلاتش باید با ظرافت و دقت خاص صورت پذیرد.
برخی از روان‌شناسان از طریق نقاشی‌ها و یا آرزوهای کودک به تحلیل بررسی شخصیت کودک و پیچیدگی‌های ذهن او می‌پردازند. البته در کنار مصاحبه بالینی آزمون‌های روان‌شناختی و غیر روان‌شناختی بسیاری برای فهم دنیای ذهن او وجود دارند.
یک از جنبه‌های شخصیتی کودک سطح تحول خود است. مفهوم خود که به معنی نوع درک هر فرد از خویشتن است، سطح رشد یافتگی و تصور هر فرد از خودش را نشان می‌دهد. در این مقاله ما می‌خواهیم به توضیح روش مفهوم سطح تحول خود کودک بپردازیم و هم‌چنین با مطرح کردن مطالعه مقایسه‌ای در بین کودکان از نظر هوشی سالم و کودکان عقب‌مانده ذهنی زیر ۲۰سال شهر تهران تفاوت این دو گروه را در سطح تحول خود نشان دهیم.
مفهوم خود یک کلیت یک‌پارچه و واحدی است که انسان خودش را به آن منتسب می‌کند. دیمون و هارت نظریه‌ای را در زمینه تحول خود مطرح کردند که براساس آن هر فرد دارای دو نوع خود می‌باشد؛ (ما در این‌جا سطح تحول خود کودک را بررسی می‌کنیم).
یکی خود عینی که در رفتار کودک بروز پیدا می‌کند و در جواب به این پرسش که ”تو چه‌جور آدمی هستی؟“ بیان می‌شود.
▪ خود عینی واداری دارای چهار نوع است:
۱) خود مادی: مثل توصیف خود به شکل بدنی و فیزیکی؛ ”تو چه‌جور آدمی هستی؟“ ”من یک دختر زیبا هستم“.
۲) خود فعال: توصیف خود به شکل فعالیت کردن و در جنب‌ و جوش بودن. مثل ورزشکار بودن، درس‌خوان بودن و ....
۳) خود اجتماعی: مثل مادر و دوست بودن. که ارتباط با دیگران را مطرح می‌سازد.
۴) خود روانی: مثل حساس بودن و باهوش بودن.
از بین این ۴ نوع خود توصیف خود به شکل اجتماعی و روانی بالاترین و رشد یافته‌ترین تفسیر است. اما نوع دوم خود، یا ذهنی است که هرگونه احساس کودک را در بر می‌گیرد و در حالت ظاهری او بروز پیدا نمی‌کند. خود غافلی نیز سه جنبه دارد. یکی این‌که آیا او احساس اراده و اختیار در کارها می‌کند؟ و مسئول کارهای خویش می‌باشد؟ یا نه!
و سوم، خود غافل شخص آیا به درک تمایز و تفاوت یافتگی نسبت به دیگران رسیده است؟ خود را یک موجود مجزا و تفاوت یافته از دیگران می‌بیند یا نه؟ اگر کودک به درک این سه عامل در خود غافلی‌اش رسیده باشد، او در این زمینه به یک رشد و تحول یافتگی بالائی رسیده است! و این نوع تحول نیز با پرسیدن سئوالاتی از او مشخص می‌شود.
چه خود فاعلی و چه خود عینی از ۴ سطح تحول گذر می‌کنند. و در پاسخ به پرسش که ”چرا تو یک آدم (نوع خود عینی) مثلاً مهربان هستی؟) فهمیده می‌شود. در سطح اول کودک هیچ دلیلی برای توصیف خویش ندارد. و در پاسخ به سئوال مذکور مثلاً می‌گوید: نمی‌دانم یا سکوت می‌کند. در سطح دوم او خودش را با کودکان دیگر مقایسه می‌کند. مثلاً می‌گوید: ”چون من از دوستم زیباتر هستم یا چون دوستم از من زشت‌تر است!“ در سطح بالاتر و سوم او خود را در ارتباط و تعامل با دیگران توصیف می‌کند.
مثلاً می‌گوید: ”چون به دوستانم کمک می‌کنم، مهربان هستم و به مادرم کمک می‌کنم!“ در بالاترین سطح خود و رشد یافته‌ترین سطح، کودک خودش را به گونه توصیف می‌کند که هدف‌مندی و سازمان‌یافتگی را در رفتارها و باورهایش نشان می‌دهد . مثلاً در پاسخ به سئوال ”تو چرا آدم درس‌خونی هستی؟“ می‌گوید: ”چون دلم می‌خواهد وارد دانشگاه شوم. به مردم کمک کنم. دکتر شوم و مردم را خوب کنم. خدا هم من را دوست داشته باشد!“ هرچه سطح تحول خود کودک بالاتر باشد، شناخت او از خویش بالاتر است و هدف‌مندی در کارها را نشان می‌دهد. در یک مطالعه آزمایشی مقایسه‌ای، سطح تحول خود ۲۰ کودک سالم و ۲۰ کودک عقب‌مانده ذهنی زیر بیست سال شهر تهران بررسی شد. برای هر کودک دو نمره یکی نمرهٔ سطح تحویل خود و دیگری دو نوع از انواع خود عینی غالب، محاسبه شد. هدف از این کار، بررسی نقش سن در تحول خود و هم‌چنین مقایسه سطح تحول یافتگی خود در کودکان سالم و عقب‌مانده ذهنی بود. سطح تحول کودکان سالم بدین شرح است:
ـ زیر ۷سال: سطح تحول ۲
ـ ۷ ـ ۱۱ سال: سطح تحول ۳
ـ ۱۲ ـ ۲۰ سال: سطح تحول ۵/۳
در حالی‌که متوسط سطح تحول خود کودکان عقب‌مانده ذهنی که حتی در مدرسه مخصوص به‌خود درس می‌خوانند برابر یک بود. و در سنین بالاتر از ۲۰ سال از ۲ فراتر نمی‌رفت. درمورد خود مادی، کودکان عقب‌مانده ذهنی تا حدود ۱۱ سالگی خود را عمدتاً به‌صورت مادی توصیف می‌کنند و از ۱۲ سالگی به بعد کم‌کم جنبه‌های فعال و اجتماعی و روانی به تعاریف آنها افزوده می‌شود. در حالی‌که کودکان سالم زیر ۵ سال عمدتاً خود را به‌صورت مادی توصیف و پس از آن، دختران خود را به‌صورت روانی ـ اجتماعی و پسران به‌صورت فعال ـ اجتماعی توصیف می‌کنند. هم‌چنین خود فعال کودکان عقب‌مانده ذهنی سطح بسیار پائین اراده، تمایز و تداوم را نشان می‌دهد و کودکان سالم از همان ابتدا این نگرش‌های سه‌گانه را نسبت به خود دارا می‌باشند.

فاطمه فیاض، دانشجوی روان‌شناسی بالینی

منبع : ماهنامه کودک