شرایط بروز کنجکاوی های کودکانه

آیا تاکنون از خود سوال کرده اید نظام ذهنی و عملکرد آن، تفکر، به عنوان یکی از شاخصه های مهم موفقیت چگونه عمل می کند؟ و آیا کودکان قادر به درک و فهم مسائل بزرگسالان هستند؟
چرا کودکان متعلق به گروه های سنی خاص، تمایل به شنیدن و خواندن داستان ها و مطالب خاصی دارند؟ آیا شیوه تفکر کودکان می تواند در به کارگیری روش های مناسب آموزشی موثر باشد؟ به کارگیری روش های مناسب تا چه حد در کسب موفقیت های فعلی و بعدی افراد موثر است؟ و...
اگر مربیان و والدین به تغییراتی که در نظام فکری و شیوه رفتار فرزند جوانشان ایجاد شده است آگاه باشند، راه های آسان تر و مناسب تری را برای ایجاد ارتباط با وی خواهند یافت و به تبع آن تنش ها و تعارض هایی که منجر به بروز خشم و عناد و قضاوت های نادرست و درنهایت هرز انرژی می شود، کاهش می یابد؛ انرژی ای که می تواند در جهت رشد و شکوفایی افراد موثر باشد. لذا در هر مرحله، توصیه ها و پیشنهاداتی نیز برای استفاده والدین و مربیان عزیز و مسوولان محترم ارائه خواهد شد. این مقالات را وسیله ای برای تبادل اندیشه با خوانندگانمان می دانیم. نظرات شما را گرامی می داریم و در حد امکان به سوالات شما پاسخ خواهیم گفت.
مراحل رشد، پیوسته هستند و نمی توان قبل از گذر از یک مرحله به مرحله بعدی وارد شد. عبور از مراحل رشد بسیار بطنی و آرام است و مقیاس های سنی که برای این منظور در نظر گرفته شده مطلق نبوده بلکه نسبی است. مراحل رشد طی این شماره و چند شماره آینده، به صورتی بسیار ساده توضیح داده خواهد شد. در تبیین ویژگی های هر گروه سنی سایر نظریات نیز در نظر قرار خواهند گرفت. تئوری رشد شناختی، فرآیند رشد را طی ۴ مرحله مطرح می کند. ما در اینجا به توضیح اولین مرحله از رشد، که از زمان تولد تا سن ۲ سالگی است، می پردازیم:
نوزاد آدمی برخلاف تفکر رایج که او را موجودی بسیار ناتوان و عاجز می دانند، دارای توانمندی های مناسبی است که با آنها متولد می شود؛ مثلا قادر است ببیند و بشنود، بمکد و گریه کند و همچنین هوشیاری های لازم را دارد. اگر در چشم او فوت کنید پلک بر هم می زند. این مجموعه توانمندی ها، زمینه لازم را برای تعامل با محیط و یادگیری های بعدی فراهم می آورد. به طور مثال وقتی کودک دچار دل درد شده و یا گرسنه است و یا احتیاج به تعویض پوشک دارد، ممکن است گریه کند و این نوعی علامت است برای اینکه به او توجه شود و مشکلش برطرف گردد.
اگر وقتی نوزاد انسان در آغوش مادر مشغول مکیدن شیر است ناگهان صدای ضربه بلندی را بشنود برای لحظاتی مکیدن را متوقف می کند، به نظر می رسد که می خواهد بداند این صدا خطری برای او دارد یا نه و اگر بعد از چند لحظه خبری نبود، مجددا به مکیدن ادامه می دهد و اگر برای بار دوم صدای ضربه را بشنود باز هم از مکیدن باز می ایستد. ولی اگر چندین بار این عمل تکرار شود دیگر اصلا در برابر صدا واکنشی نشان نمی دهد و به مکیدن شیر ادامه می دهد. به نظر می رسد که به این تشخیص رسیده که صدا، خطری برای او ندارد. این یک واکنش هوشمندانه است. به عبارت دیگر توانمندی هایی که به لطف خداوند در وجود نوزاد انسان به ودیعه نهاده شده می تواند شرایط لازم را برای رشد تکامل و بالندگی وی فراهم آورد. این سری اطلاعات اولیه شرایط را برای نوزاد فراهم می آورد تا در جهت سازگارشدن با محیط به یادگیری های بیشتری بپردازد.
مثلا کودک کم کم یاد می گیرد تا پستانک هایی با شکل های متفاوت را بمکد و بعد کم کم یاد می گیرد که انگشت دست خود یا شست پایش را بمکد، بعد اسباب بازی هایش و همه جهان را می تواند از طریق دهان تجربه کند. در طول دو سال اول عمر، کودک کم کم قادر به شناسایی و تشخیص مراقبین خود خواهد بود. تا قبل از ۴ ماهگی، کودکان می توانند رابطه خاصی از یک قسمت بدن با قسمت دیگر را کشف کنند مثلا می توانند با حرکت چرخشی خاص دستشان را به دهان ببرند و با سروصدای زیادی آن را بمکند و لذت ببرند.
کمی بعد کودکان می توانند ارتباط یک قسمت بدن با خارج از بدن را کشف کنند. به عنوان مثال کودک ممکن است بفهمد با لگدزدن به دیواره چوبی تخت می تواند از تکان خوردن و صدای زنگوله اسباب بازی که در بالای تخت آویزان شده، لذت ببرد (۴ تا ۱۰ ماهگی). اگر یک پارچه بر روی اسباب بازی یک کودک ۸ ماهه بکشیم، کودک از ادامه بازی دست می کشد و حتی تعجب هم نمی کند؛ انگار اصلا از اول چنین چیزی وجود نداشته است. ولی اگر این کار را با یک کودک ۱۰ ماهه انجام دهیم، فعالانه ملافه را کنار می کشد و اسباب بازی را برمی دارد. در واقع تشخیص می دهد که اسباب بازی هست ولی مانعی وجود دارد که می تواند کنار برود.
ولی این کودک همواره محل اختفای اول را جست وجو می کند. به این معنا که اگر ابتدا اسباب بازی زیر ملافه پنهان شده و او آن را یافته، بار دوم حتی اگر در جلوی چشمان او اسباب بازی را زیربالش قرار دهیم، باز هم مرتبا ملافه را پس می زند؛ انگار اسباب بازی هرگز در جای دیگری به غیر از ملافه نمی تواند باشد. ولی کودک ۱۸ ماهه قادر است در جاهای مختلف به جست وجوی اسباب بازیش بگردد. سوال این است که چه اتفاقی در سازمان ذهنی کودک رخ داده است؟ یک کودک ۱۲ تا ۱۸ ماهه قادر است ارتباط بین اشیاء بیرون از خود را کشف کند و مرتبا به آزمون و خطا دست می زند و تجربه های جدید کسب می کند. او می تواند تلاش کند یک اسباب بازی را از میان میله های تخت به درون ببرد و رها کند و اگر طول اسباب بازی طوری باشد که از درون میله ها رد نشود، با چند تجربه آزمون و خطا آن را می چرخاند تا بتواند این کار را انجام دهد.
در همین سن، کودکی که در یک فرصت مناسب خود را به میزی که روی آن یک بشقاب چینی قرار دارد می رساند و یکی از آنها را برمی دارد و به زمین می اندازد، در حال انجام چند عمل حیرت انگیز است: اول اینکه می تواند رها شدن و افتادن شیء را نظاره کند. دوم اینکه می تواند به اراده خودش محل افتادن بشقاب های چینی را تغییر دهد و زیباترین نکته این است که چیزی که قبلا یک تکه بود الان چندین تکه شده است.
توجه داشته باشید برای این کودک شکستن بشقاب ها، اصلا کار بدی نیست، خیلی هم جالب است ولی اگر شما او را سرزنش کنید در واقع نمی تواند بفهمد چرا مورد بی مهری واقع شده، او که کار بدی نکرده، بنابراین باید توجه داشت که در این سنین فرصت و اجازه رشد ذهنی به کودک داده شود ولی از ابزار و وسایلی استفاده شود که هم برای کودک خطرناک نباشد و هم برای والدینش ضرر مالی نداشته باشد؛ مثلا در فضای خلوتی، یک توپ پلاستیکی را از جهات مختلف پرتاب کند. گاهی به او اجازه بدهید تا اسباب بازی هایش را ولو کند، پرتاب کند، اشیاء چیدنی و جورکردنی را چند تکه کند. در اواخر این دوران یعنی حدود دو سالگی تفکر کودک کم کم آشکار می شود.
کودک قادر است به سهولت حرکت کند. او می تواند به لحاظ سهولت حرکت با سرعت نسبتا زیادی به کاوش در مورد جهان پیرامون بپردازد. بعضی از تجارب گذشته برای موقعیت های جدید قابل استفاده خواهد بود. او قادر است از نمادها استفاده کند و تقلید یکی از مشخصات بارز آن است. در اینجا کودک، یک دانشمند کوچک است. توجه داشته باشید در این دوران کودک می تواند رفتار عصبی یا خشمگین شما را تقلید کند و همچنین رفتار نوع دوستانه و محبت آمیز را.

دکتر فرنگیس کاظمی
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

منبع : روزنامه کارگزاران