فناوری نانو؛ جبران عقب ماندگی‌ها

فناوری نانو ‌یا آن‎طور که بعضی وقتها از آن نامبرده می‎‌شود، تولید مولکولی شاخه‌ای از مهندسی است که به طراحی و تولید انبوه مدارهای الکترونیک کوچک و ابزارهای مکانیکی، در مقیاسهای مولکولی، می‌پردازد.
هنگامی که برای اولین بار در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی پیشگام عرصه فناوری نانو اریک درکسلر نظریه جسورانه خود را انتشار داد، بهترین پاسخی که دریافت کرد عکس‎العملهایی توام با شک و تردید بود. این نظریه تازه مطرح شده خوبتر و رویایی‎تر از آن به نظر می‎رسید که واقعیت داشته باشد و حتی از دید بسیاری از دانشمندان و اهل نظر کل مسئله غیرممکن می‎نمود. با این وجود قوانین فیزیک راه خود را می روند و اهمیت زیادی برای ابراز نظرها و بیمها و امیدهای ما قائل نیستند. از این رو گرچه زمان لازم است تا این نظریه محقق شود اما به هیچ‌وجه غیر ممکن نیست و حتی اجتناب ناپذیر هم خواهد بود.
● نگاه از زاویه فواید و مضرات
هر فناوری قدرتمندی همان‎قدر که فواید و محاسن به ارمغان می‎آورد می‎تواند مضر هم باشد. فعالان عرصه نانو از بدو مطرح شدن آن به خطرات و نگرانی‎هایی که ممکن است توسط این فناوری ایجاد شود توجه داشته و در پی بررسی و رسیدگی به آنها بوده‎اند. تغییراتی که در اثر فناوری نانو پدید آمده است، نه در حد و اندازه تغییرات ناشی از انقلاب صنعتی بلکه بسیار فراتر از آن خواهد بود. سوال مهمی که مطرح می‎شود آن است که چگونه باید با این تغییرات مواجه شد؟ چه سیاستها و خط مشی‎هایی باید در خلال پیشرفت و گسترش این فناوری نوظهور اتخاذ شود؟
درکسلر در کتابش با عنوان "موتورهای آفرینش" که در سال ۱۹۸۶ به چاپ رسید به گونه‎ای مبسوط به این موضوع پرداخته است. همچنین وی درسال ۱۹۸۸ در مقاله آینده‎نگرانه‎ای تحت عنوان "گفتگویی پیرامون خطرها" به نگرانیهایی که تا آن زمان مطرح شده بودند پرداخته است. یک راه حل که برای رویایی با این مشکلات بالقوه توسط بیل جوی، موسس و رئیس شرکت سان میکروسیستم، مطرح شد از این قرار بود: "برای اجتناب از نتایج وخیم و پیامدهای وخیم که ممکن است فناوری نانو با خود همراه داشته باشد، باید از این فناوری به طور کامل چشم‎پوشی و تحقیقات و توسعه در این زمینه را به طور کامل متوقف کرد." این راه حل «جوی» در واقع همان پاک کردن صورت مسئله است.
این راه حل خود سبب بروز مشکلات زیادی می‎شود: بازداشتن محققان از تحقیق درباره فناوری نانو و نیز جلوگیری از تولید وساخت محصولات با استفاده از این فناوری که شانسهای زیادی در آن نهفته است و شکوه پیروزی در آن موج می‎زند و در کل ممنوعیت های ملی و بین‎المللی نه تنها کارساز نیستند، بلکه این خلا در قوانین موجود خود می‎تواند منجر به رواج تحقیقات به صورت زیرزمینی شود. درست در همین زمان است که تابعان و مطیعان تحریمهای وضع شده موجبات محرومیت خود را از بسیاری از فواید حاصل از این فناوری نوین فراهم خواهند ساخت. پس حال که تحریم کارساز نیست، بهترین راه مواجهه با نگرانی‎‎ها و پیامدهای منفی که فناوری نانو به دنبال خود دارد چه خواهد بود؟ در کل نگرانیها و خطرها را می‎توان در قالب دو گروه عمده دسته‎بندی کرد:
۱) سوءاستفاده‎های عمدی
۲) خطرات غیرعمدی.
بهترین راه پرهیز از بروز سوءاستفاده‎های عمدی، یعنی استفاده نابجا توسط برخی گروههای کوچک یا ملتها که سبب ایجاد آسیبهای فراوان می‎‎شوند، وضع معیارهایی بر مبنای درک روشن از این فناوری است. از جمله موارد، می‎توان در آینده از فناوری نانو برای تشخیص سریع حملات متخاصمان و اندیشیدن تدابیری برای دفع آنها استفاده کرد. علاوه بر تولید سیستم‌های نظارتی جدید برای تشخیص سریع و بموقع طرحهای توسعه و ساخت ادوات و سلاحهای کشتار جمعی، دسترسی به موادی سبکتر، محکمتر و هوشمندتر که به مدد کامپیوترهای مولکولی فراهم شده است، این امکان را نیز ایجاد می‎کند که با بهبود و اصلاح سلاحهای قبلی در برابر این تهدیدهای کشف شده عکس‎العمل مناسب نشان داد.
دسته دوم خطرات یعنی تهدیدها و خطرهای غیرعمدی از آنجا ناشی می‎شوند که یک ماشین مولکولی خود تکرار با خارج شدن از کنترل سبب پر شدن لایه بایوسفر از ماشینهایی از نوع خودش شود.
در حالی‌که پیشنهاد فناوری نانو، استفاده از تکرار (با هدف حداقل‎سازی هزینه‎های تولید) است، کپی برداری از سیستم‌های زنده به هیچ‌وجه پیشنهاد نمی‎شود. سیستم‌های زنده به طرز شگفت‎‎آوری قابلیت سازگاری با یک محیط طبیعی پیچیده را دارند. با تکیه بر فناوری نانو می‎توان سیستم‌هایی از ماشین‌های مولکولی، مشابه نمونه‎های کوچکی که امروزه در کارخانه‎های فوق مدرن یافت می‎شوند، ساخت. بازوهای روباتیک با ابعادی در حد ساب میکرون همان کاری را در فرایند مونتاژ روی اجزا مولکولی انجام خواهند داد که امروزه عموزاده‎های بزرگشان در کارخانه‎های سراسر دنیا روی پیچ و مهره‎ها انجام می‎دهند.
● راهبردهایی برای توسعه اصولی
برای پرهیز از هرگونه تهدید و خطر احتمالی ناشی از ساخت سیستم‌های جدید در آینده، باید مجموعه‎ای از قوانین ومقررات وضع شود تا تولیدکنندگان و توسعه‎دهندگان سیستمهای تولید مولکولی واقف شوند که چگونه باید فعالیتهای خود را به صورت امن دنبال کنند. آری باید قوانینی وضع شود تا ما را برای مواجهه بی‎خطرتر با فناوری نانو آماده سازد. از جمله قوانین بدیهی که باید در این راهبردها به آن پرداخت می‎توان به این موارد اشاره کرد: تکرارکننده‎های مصنوعی نباید قادر به اجرای فرایند تکرار در یک محیط طبیعی به گونه‎ای کنترل نشده باشند؛ آنها باید وابستگی کامل به یک منبع سوخت مصنوعی یا قطعه‎ای مصنوعی داشته باشند که به هیچ‌وجه در طبیعت یافت نشود؛ آنها باید با استفاده مناسب از کدهای تصحیح خطا و پنها‎ن‎سازی، از بروز تغییرات ناخواسته و نامطلوب در روند برنامه کاری‌شان جلوگیری به عمل آورند.
● اقدامات انجام شده در ایران
در ایران با توجه به ضرورت تدوین برنامه‎ای بلند مدت برای توسعه فناوری نانو "ستاد ویژه توسعه فناوری نانو" در شهریور ماه سال ۱۳۸۲ با دستور رئیس جمهورتشکیل شد. اهداف این ستاد عبارت است از:
▪ دستیابی به سهم مناسبی از تجارت جهانی با استفاده از فناوری نانو؛
▪ ایجاد زمینه مناسب برای بهره ‎مندی از مزایای فناوری نانو در جهت ارتقای کیفیت زندگی مردم؛
▪ نهادینه شدن توسعه پایدار و پویای علوم، فناوری و صنعت نانو.
ماموریت اصلی ستاد هم دستیابی به جایگاه مناسب در بین ۱۵ کشور برتر فناوری نانو و تلاش برای ارتقای مداوم این جایگاه به منظور توسعه اقتصادی کشور است. سیاستهای حاکم بر تمام سطوح برنامه تدوینی شامل سه دسته کلی سیاستهای راهبری، سیاستهای راهبردی و سیاستهای اقتصادی و اجتماعی است. از جمله مواردی که در راستای سیاستهای اجتماعی و اقتصادی مطرح است، رعایت ارزشها و اصول اخلاقی و ملاحظات زیست محیطی در اجرای برنامه است. در راستای همین سیاست برنامه‎ای تحت عنوان "بررسی اثرات مثبت و منفی بهداشتی، زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مرتبط با توسعه فناوری نانو که مانع دسترسی عمومی به محصولات آن می‎‎شوند" تدوین و اجرای آن به وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست محول شده است. البته این برنامه بیشتر در فاز مطالعاتی بوده و بودجه آن هم در سرجمع بودجه مطالعاتی لحاظ شده است. مشاهده دقیق سند مذکور نشان می‎دهد که توجه به مقوله وضع قوانین برای پرهیز از خطرات ناشی از فناوری نانو در آن بسیار کمرنگ بوده و این مسئله چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین بهتر است در کنار تدوین برنامه‎های توسعه‎ای به وضع قوانین و بایدها و نبایدهایی که برنامه باید در چارچوب آن اجرا شوند نیز پرداخت.
● جمع‎بندی نهایی بحث
فناوری نوظهور نانو نویدبخش زندگی بهتر برای بشریت و رفع بسیاری از مشکلات و ناملایمات موجود است. با این حال نانو نیز همانند سایر پدیده‎های نوظهور در کنار نکات مثبت فراوان، کاستیها و حتی خطراتی را به همراه داشته و به قول معروف هر گلی خاری دارد. چنانچه روند توسعه و پرداختن به این عرصه هوشمندانه انجام شود و با وضع قوانین مناسب و کافی همراه باشد، نه تنها تهدیدهای ناشی از آن به حداقل تقلیل می یابد، بلکه در آینده‎ای نه چندان دور بیشترین فواید عاید جامعه بشری خواهد شد. کشور ما هم در صورتی که بخواهد سهمی از پیشرفتها و فرصتهای ایجاد شده توسط این فناوری داشته باشد، باید سرعت عمل به خرج دهد و برنامه‎‎های تحقیق و توسعه در زمینه فناوری نانو را در قالب قوانین مناسب ملی و بین‎المللی به معرض اجرا بگذارد. سوار شدن بموقع در قطار نانو نه تنها می‎تواند سبب پیشرفتهای چشمگیر شود بلکه می‎تواند به نحو قابل ملاحظه‎ای منجر به جبران عقب‎ماندگی‎هایی باشد که در طول دهه‎ها و حتی قرون متمادی گریبانگیر این مرز و بوم بوده است.

منبع : سایت آسمونی