نقش گچبری و نازک کاری در معماری

در بخش گچ و آهکپزی نشان داده شد که نازککاری با گچ بیش از ۲۵۰۰ سال سابقه دارد شاید نخستین بار برای محافظت دیوارهای خشتی در برابر تغییرات هوا آنها را گچ اندود کرده اند ، ولی همین امر سبب گردید که زمختی دیوارهای خشتی و قلوه سنگی از بین برود و سرانجام زمینهٔ ظریفی برای تزیینات دیواری مهیا گردید .
نازککاری گچ نه تنها ارزان و طرز کار با آن آسان و هر نوع مواد و مصالح ساختمانی را استحکام کافی می بخشد بلکه روی آن می توان رنگ آمیزی نیم رخهای برجسته و گچکاری و شبکه کاری ظریفی انجام داد . پیشه ور ایرانی با استعداد شگرف هنری خود این مادهٔ پیش پا افتاده را با نازککاری به مرحلهٔ هنرهای زیبا رسانده است . هیچ پیشه ور دیگری به جز شاید هنرمندان سبک باروک اروپای غربی نتوانسته اند در این راه با او برابر شوند . بدبختانه چند قطعه نازککاری و گچبریهای زمان هخامنشیان ، سلوکیان و پارتها که به دست ما رسیده فقط سایه ای از زیبایی در چند رنگ اصلی آنها پدیدار می باشد و دیوارهای گچبری خرابه های کاخ ساسانیان فقط می تواند تصور ضعیفی از پیشه گچبری به ما ارائه دهد .
ولی معماران دورهٔ اسلامی ساختمانهای خود را با نازککاری گچ تا به امروز ادامه داده اند . سبک و شیوهٔ آنان تغییر کرده است . در دوره ای که تزیینات دیواری آجری و کاشیهای مینایی به کار برده می شد گچبری نقش کوچکی داشت ولی همیشه پا برجا بوده است . بیشتر استادان گچبری مهارت و استادی خود را در محرابهایی که در مسجدهای رو به قبله ساخته می شد نشان می دادند یکی از بهترین محرابهایی که هنوز باقی مانده است محراب مسجد جمعهٔ اصفهان است . جهانگرد انگلیسی جی.فوستر گچبری ایران را در سال ۱۷۹۸ توصیف می کند : (تمام مسجدها با گچ پوشیده شده این گچ از پختن سنگ آهک درست می شود و به محض خشک شدن بسیار سفت و سخت می گردد . در حقیقت شبیه به سنگ واقعی است تا ملاط گچ ؛ ایرانیان با این گچ نه تنها بیرون خانه های خود را گچکاری کرده و به سبک موریسکو آن را رنگ می کنند بلکه کف اطاقها و طاقنماهای اطاقهای خود را نیز گچکاری می کنند) .
امروزه دو دسته هنرمند وجود دارد که در رشته گچکاری کار می کنند و اختلافشان در درجهٔ مهارت آنهاست یکی گچکار (گچگر یا گچیر) است که کار او کم اهمیت تر است و فقط دیوارها و سقفها را گچ مالی می کند و دیگری نازککار است که کار او قدری دقیقتر و پرزحمتر است . نازککاری شامل انواع تزیینات معماری چون موجدار ساختن سرستونها و تزیین پایهٔ ستونها ، قالبریزی پابغل (نیم رخی) و تزیینات کنده کاری ریز است . هر دوی این پیشه وران از یک نوع ابزار استفاده می کنند .
گچی که به محل ساختمان تحویل داده می شود اغلب دارای ذرات خرد نشده کوچک است بنابراین باید آن را بیخت . این کار را کارگری که گچ بیز نامیده می شود انجام می دهد . گچ ایرانی پس از اینکه با آب آمیخته گردید به تندی خود را می گیرد و این سبب می شود که نتوان آن را به دقت به کار برد .
برای از میان برداشتن این دشواری شاگرد گچکار باید آمیختهٔ نرم گچ و آب را دائماً به هم بزند تا اینکه بیشتر نیروی به هم کشیدن خود را از دست بدهد و تقریباً به شکل خامه در آید . این گچ را گچ کشته می نامند و وقتی که به دیوار و سقف می مالند می توانند با فراغ بال و به آرامی این کار را انجام دهند تا چهل و هشت ساعت سفت نمی گردد . وقتی که بالاخره سفت شد درست شبیه نوع گچ کشورهای غربی سخت خواهد بود .
بسته به طرح و نقشهٔ تزیینی که در اختیار گچکار است ، گچکار ممکن است چند پوشش گچ به کار برد. گچکار مقداری گچ کشته در کوپلهٔ چوبی ریخته و با ماله آهنی مقداری از آن را برداشته روی دیوار می مالد . سپس گچ مرطوب را با کشو صاف می کنند . پس از اینکه گچ خود را گرفت ، نخست روی دیوار را با ماله پاکیزه می کند (روسازی می کنند) و سپس با پنبه آب یا قلم مو روی آن می کشند.
اگر تزیینات کنده کاری مورد نیاز باشد نقشهٔ آن را روی پوششی که قبلاً طراحی کرده آماده می کنند و گچ را برای تزیینکاری کلفت می گیرند و اغلب این کار را با قالب چوبی انجام می دهند . به محض اینکه گچ محکم شد نازککار آغاز به بریدن هر قسمت اضافی کرده و طرح نقشهٔ مورد نظر را بیرون می آورد . برای بریدن و کنده کاری ، مقداری از کاردهای گچبری مختلف چون کارد دم بز و کارد نوک گرد به نام کارد بوم گرد کارد نوک تو رفته به نام کاردبوم خور (کارد قاشق) و کارد نقالی که ته آن گونیاست و کارد بوم کنی برای کندن بوم گچها به کار می برند.
چنانچه بخواهند ستونی را با گچ بپوشانند طناب یا گاهی نئی به نام سازو دور ستون می بندند که آن را ساز و باز (پیچیدن به ستون) می نامند الیاف ریز این طناب ، گچ را خوب به خود می گیرد و چون طناب قابل انعطاف است اگر در اثر تغییرات رطوبت مغز چوبی ستون منبسط شود یا منقبض گردد از ترک خوردن جلوگیری می کند .
برای کـارهای نازکـکاری ظـریف مـقداری آمیخته آرد تالـک و گـچ روی گچی که هنوز نرم است می پاشند . این نوع گچ مالیدن سبب می شود که رویهٔ گچ بسیار لغزان و درخشان شود این گرد را زرورق می نامند .
اگر قرار باشد که بعدها این گچ را رنگ کنند نخست آن را با روغن بذرک (روغن بذر علف) نم دار کرده و سپس روغن سندروس با قلم مو روی آن مالیده می شود .
یکی از کارهای شگفت و تخصصی نازککار دورهٔ صفویه این بود که پنجره ای از تابلوی گچی با تزیینات زیاد تهیه کرده و سپس سوراخهای آن را با شیشه های رنگینی می پوشاند . یکی از این نوع پنجره های تزیینی در کاخ چهل ستون اصفهان دیده می شود .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی