زعفران

یکی از مهمترین مباحث در اقتصاد ایران در دهه اخیر بحث صادرات غیر نفتی بوده است. در سال ۸۲ مقدار ۶/۱۵۴۷۶ هزار تن انواع کالاهای غیر نفتی به ارزش ۵/۴۷۲۹۹ میلیـــارد ریـــال معـــادل ۲/۵۹۷۲ میلیون دلار از طریق مبادی گمرک کشور به خارج صادر گردیده است. این ارقام در مقایسه با دوره مشابه سال ۱۳۸۱ مبین این واقعیت است که صادرات کالاهای غیرنفتی در سال ۱۳۸۲ به لحاظ وزن و ارزش به ترتیب حدود ۸/۱۵ درصد و ۶/۲۹ درصد افزایش داشته است.
ترکیب ارزش صادرات غیر نفتی کشور به ۵ قاره جهان بدین نحو بوده است که حدود ۵/۷۵ درصد کل به ارزش ۴۵۰۹ میلیون دلار به قاره آسیا، ۷/۱۸ درصد به ارزش ۹/۱۱۱۶ میلیون دلار به قاره اروپا ، ۳/۳ درصد به ارزش ۶/۲۰۰ میلیون دلار به قاره آمریکا ۱ / ۲ درصد به ارزش ۱۲۷ میلیون دلار به قاره آفریقا و حدود ۳/۰ درصد به ارزش ۷/۱۸ میلیـــــون دلار به قاره اقیانوسیه تشکیـــل می دهد.
ترکیب ارزش صادرات کالاهای غیر نفتی سال ۱۳۸۲بر اساس گروههای عمــــده کالایی نشــان می دهد که حدود ۴/۵۲ درصد از کل ارزش صادرات کالاهای غیر نفتی این دوره را صادرات کالاهای / صنعتی، ۲۲ درصد را صادرات گروه کالاهای کشاورزی ، حدود ۷/۱۱ درصد صادرات فرش و صنایع دستی می باشد.
یکی از محصولاتی که در صادرات غیر نفتی و در گروه کالاهای کشاورزی دارای اهمیت می باشد، زعفران است. زعفران به عنوان با ارزش ترین محصول کشاورزی و گرانترین ادویه جهان، در تاریخ کشور جایگاه ویژه ای دارد . این محصول جایگاه چهارم را در بین محصولات کشاورزی پس از پسته ، پوست و سالامبور وکشمش به خود اختصاص داده است.
زعفران گیاهی است از خانواده زنبقیان با نام علمی Crocus Satirus که احتمالاً این نام از اسم منطقه ای در شرق مدیترانه به نام کوریکوس گرفته شده است.
این گیاه شامل ۷۰۰ گونه است که در نقاط مختلف جهان پراکنده اند. در ایران تنها ۱۰ گونه از این محصول شناخته شده است که از این میان، یک نوع آن خوراکی بوده و کشت می شود. زعفران ازجمله محصولات مهم نباتات صنعتی ایران است که به واسطه اهمیت اقتصادی آن طلای سرخ نامگذاری شده است. این محصول در ایران از سابقه کشت طولانی برخوردار بوده ودرطول زمان از منشأ اصلی اش یعنی نواحی مختلف آسیا به نقاط دیگر جهان گسترش یافته است. علاوه بر ایران ، منطقه کشمیر هندوستان نیز سابقه ای طولانی در زراعت زعفران دارد.
کشور چین پس از حمله مغولها به ایران و ناحیه اندلس (اسپانیا ی کنونی) در نیمه دوم قرن دهم میلادی توسط مهاجرت مسلمانان به این ناحیه، به مناطق کشت زعفران پیوسته اند.
● موارد مصرف وخواص زعفران
هر یک از اجزای زعفران از نظر ایجاد درآمد حائز اهمیت است. مادگی گل زعفران که به صورت زعفران عرضه می شود به طور عمده در صنایع آشپزی ، صنایع پخت و رنگ کردن و معطر کردن کره وپنیر و همچنین در نوشابه سازی به کار برده می شود.
در آمریکا، سوسیس و جوهرها را با زعفران رنگی می کنند و در بعضی از مناطق اسپانیا عملاً در پخت و پز به عنوان ادویه به کار می رود. در چین معتقدند که زعفران خون را غنی می سازد و جریان خون را تسهیل و تسریع می نماید و به عنوان آرامبخش ومسکن استفاده شده و برای تسکین بیماری آسم ، سیاه سرفه والتهابات به کار می رود.
زعفران طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم وخشک است . خواص آن فرح آور قوی و برای تقویت حواس و مغز نافع است.
زعفران دارای رنگ، طعم و عطر خاصی است که هر یک از این خصیصه ها مربوط به یک دسته از مواد شیمیایی آلی می باشد که تاکنون برخی از آنها شناخته شده است. بعلاوه زعفران دارای مقادیری مواد معدنی ،آب و ویتامین است.
زعفران در نقاطی رشد می کند که آب و هوایی معتدل با تابستانهای گرم وخشک و زمستانهای ملایم دارند. زمان برداشت محصول با پیدایش اولین گل بفنش شروع می شود که اوایل آبان تا اوایل آذر ماه است. جمع آوری گل زعفران با دست انجام می شود. کاشت اولیه زعفران یک بار انجام می شود و محصول آن بمدت ۷ تا ۱۰ سال جمع آوری می شود. بعد از تمام شدن گل چینی قسمت اصلی زعفران را از گلبرگ ها جدا می کنند. این کار در مزارع ایران با دست و معمولاً به صورت گروهی انجام می گیرد،کلاله های جدا شده را به دقت در کنار هم می گذارند و دردسته های منظم ۱۰ تا ۲۰ گرمی مرتب می کنند و آنها رادسته بندی می کنند که این دسته ها آماده خشک کردن می باشند.
ایران بیشترین سطح زیر کشت زعفران را در دنیا به خود اختصاص داده است . کشورهای چین وهند نیز در سالهای اخیر به جرگه تولید کنندگان زعفران در جهان پیوسته اند. کشور اسپانیا کمترین سطح زیر کشت را دارا می باشد و لی در دنیا زعفران اسپانیا بسیار مشهور تر از زعفران ایران است.
میزان صادرات در سال ۱۳۷۹ ، ۱۰۷ تن ، درسال ۱۳۸۰، به ۱۲۱ تن ،در سال ۱۳۸۱ به ۱۳۰ تن و در سال ۱۳۸۲ به ۱۴۷ تن رسیده است که این میزان حدود ۶۴ درصد تولید داخلی است. در سال ۱۳۸۱ ایران به ۳۶ کشور زعفران صادر کرده است که ارزش آن ۵۹ میلیون دلار بوده است و در این میان امارات متحده عربی با وارد کردن ۷/۶۱ تن زعفران ایران به ارزش ۴/۲۷ میلیون دلار و اسپانیا با وارد کردن ۱/۴۴ تن زعفران ایران به ارزش ۲۰ میلیون دلار از عمده ترین وارد کنندگان زعفران بوده اند.
در سال ۱۳۸۲ ایران به ۴۴ کشور صادرات زعفران داشته است که ارزش آن حدود ۷۰ میلیون دلار بوده است و در این میان امارات متحده عربی با وارد کردن حدود ۷۵ تن زعفران ایران به ارزش حدود ۳۵میلیون دلار و اسپانیا با وارد کردن ۱/۴۳ تن زعفران ایران به ارزش ۲۱ میلیون دلار از عمده ترین وارد کنندگان زعفران در سال مذکور بوده اند.
ایتالیا ، فرانسه، سوئیس ، عربستان سعودی، کویت، سوئد ، تایوان وآلمان هر یک با وارد کردن ۱ تا ۵ تن زعفران به ترتیب از مهمترین وارد کنندگان زعفران ایران بوده اند.
در فروردین ماه سال ۱۳۸۴ ، ۹ تن زعفران به ارزش ۸/۴ میلیون دلار صادر گردیده که از لحاظ وزنی نسبت به ماه مشابه سال قبل ۷/۶ درصد و از لحاظ ارزشی ۱/۳ درصد کاهش داشته است.
عمده تریرن صادر کنندگان جهانی زعفران را طی سالهای ۲۰۰۱ – ۱۹۷۷ ایران ،اسپانیا، یونان ، فرانسه ، چین ، آلمان ، ایتالیا ، هند، انگلستان وسوئیس تشکیل می دادند. در سال ۱۹۹۷ کشور اسپانیا عمده ترین صادر کننده زعفران به دنیا بوده است و ایران در رتبه دوم قرارداشته است. درسالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ رتبه اول به ایران تعلق گرفته و اسپانیا در رتبه دوم قرار دارد. این مطلب نشان دهنده این است که ایران یک صادر کننده مهم و عمده زعفران به جهان می باشد. چین به مرور زمان توانسته است رتبه خود را از مرتبه هشتم به رتبه چهارم ارتقاء دهد. از آنجا که چین به کارگر ارزان قیمت و زمینهای وسیع دسترسی دارد، می تواند رتبه خود را در صادرات زعفران ارتقاء دهد و اینجاست که باید با بررسی دقیق بازار زعفران و وضعیت آن در بازار جهانی ترتیبی اتخاذ نماییم که ایران بازار جهانی را از دست ندهد. بنابراین علاوه بر کشورهایی مثل اسپانیا، یونان، فرانسه و آلمان که از رقبای عمده و مهم ایران به شمار می روند، چین را نیز می توان به عنوان رقیب محسوب کرد. در حال حاضر تحرکاتی در افغانستان نیز در حال وقوع می باشد.
کشورهای اسپانیا، ایتالیا، آمریکا، فرانسه ،امارات متحده عربی و ترکمنستان از جمله کشورهای بزرگ وارد کننده زعفران محسوب می شوند.
آمریکا واردات را بیشتر با هدف مصرف داخلی انجام میدهد ولی کشورهای دیگر صادرات مجدد نیز دارند. امروزه اسپانیا با وارد کردن و بسته بندی مجدد و صادرات مجدد زعفران توانسته است بازار خود را در جهان حفظ نماید.
در حال حاضر وضعیت واحدهای فعال و طرحها در زمینه زعفران بشرح ذیل می باشد:
واحدهای درجه بندی وبسته بندی زعفران به تعدادل ۳۰ واحد و ظرفیت اسمی ۴۳۴ تن در ۸ استان به ترتیب استان خراسان با ۱۷ واحد ، تهران ۶ واحد ، فارس ۲ واحد واستانهای سمنان، آذربایجان غربی، اصفهان ، مرکزی ویزد، هر کدام با یک واحد ، فعال می باشند.
● مشکلات و موانع موجود:
۱) ایران موقعیت کشور مسلط را در صادرات جهانی زعفران دارد ،ولی بر خلاف انتظار نقش موثر در تعیین قیمت ندارد. دلایل این امر می تواند :
الف) وجود انحصار خرید در بازارهای طرف تجاری ایران
ب) فروش فله ای محصول
ج) عدم هماهنگی نوع بسته بندی با سلایق مصرف کنندگان بوده باشد.
۲) عدم شناخت بازارهای صادراتی مناسب
۳) فقدان آگاهی از قوانین و مقررات حاکم در بازارهای هدف
● راهکارها
۱) برنامه ریزی درست جهت بسته بندی و هماهنگی استانداردهای صادراتی ۲۵۹ با استانداردهای بین المللی .
۲) توجه به اولویت بندی بازارهای هدف صادراتی
۳) برگزاری نمایشگاه های تخصصی
۴) بسته بندی بازار پسند و مطابق با سلیقه مصرف کنندگان
۵) بسته بندی قابل بازیافت وعدم تخریب محیط زیست
۶) رعایت مقررات برچسب زنی
۷) تقویت اتحادیه صادرکنندگان
۸) اعطای تسهیلات به کشاورزان و تولید کنندگان جهت ارتقاء کیفیت محصول
● بورس کالای کشاورزی
بورس کالاهای کشاورزی ایران در شهریور سال ۱۳۸۳ تأسیس گردیده است . بورس کالای کشاورزی ایران به عنوان یک بازار جدید با ایجاد بازاری فراگیر ، یکپارچه، متشکل و سازمان یافته در صدد رفع مشکلات موجود برآمده و سبب سهولت درامر داد و ستد کالا گردیده است که با استفاده از روش های گوناگون سبب حفظ و پایداری و همچنین توسعه بخش کشاورزی در سالهای آتی خواهد شد.
بورس کالای کشاورزی معیارهایی را جهت گزینش محصولات و ورود آنها به بورس تهیه نموده که این معیارها عبارتند از :
۱) ارزش کل تولید سالانه محصول
۲) تغییرات قیمت محصول
۳) میزان اهمیت در بورسهای جهان
۴) نسبت واردات به مصرف
۵) سهم و رسید خانوار
۶) نسبت واردات به مصرف
۷) میزان فساد پذیری
۸) درجه اعضاء و خرید و فروش توسط دولت
۹) زمان و دوره برداشت محصول
۱۰) سهم نسبی تولید محصول در کل تولید جهانی
۱۱) تمرکز جغرافیایی تولید محصول
باتوجه به معیار های گزینش و همچنین مطالعات و بررسی های فراوان ۱۰ محصول جو، برنج ، عدس ،نخود ، ذرت ، سویا، کنجاله سویا، زعفران ، کنجاله تخم پنبه و پسته مورد تصویب قرار گرفته و در حال حاضر در بورس کالا ی کشاورزی در حال داد وستد می باشد. همچنین محصولاتی از قبیل پنبه ، خرما ، کلزا،زیره سبز ، گندم و روغن خام نیز در دست مطالعه بوده که پس از تصویب به تابلوی بورس کالای کشاورزی افزوده خواهد شد.

تهیه و تنظیم : مریم محمدی
دفتر صنایع غذایی غیر فلزی
http://fononemodiryat.blogfa.com