تنوع فرهنگی اقوام در قواره یک لباس ملی نمی گنجد

گوناگونی پوشاك، پیروز مصاف جهانی سازی است
تنوع فرهنگی اقوام در قواره یك لباس ملی نمی گنجد
به عقیده جامعه شناسان، لباس یكی از مظاهری است كه تنوع فرهنگی در آن خود را به خوبی نمایان می سازد و از طریق اشكال متنوع لباس می توان به چگونگی تنوع قومیتی در یك جامعه پی برد.
زیبایی دامن مردان اسكاتلندی، ساری زنان هندی، دشداشه مردان عرب، كیمونوی زنان ژاپنی، آرایه های تزئینی سرخپوستان، دستار مردان كرد و مكنای (روسری) زنان زرتشتی و خطر از میان رفتن آنها در روند جهانی سازی، كارشناسان و سیاست گذاران فرهنگی جهان را به تكاپو انداخته تا هر یك به گونه ای برای حفظ خرده فرهنگ ها تلاش كنند.طرح لباس ملی در ایران را نیز شاید بتوان از زمره این تلاش ها برای حفظ تنوع فرهنگی محسوب كرد . «تنوع فرهنگی» در جهان نمودهای مختلف و متفاوتی دارد. دكتر «سید علی مرتضویان» مدیر گروه تنوع فرهنگی در پژوهشكده «فرهنگ، هنر و ارتباطات» درباره این مقوله می گوید:«تنوع فرهنگی در جهان، هم موافقینی دارد هم مخالفینی. عده ای كه مخالف تنوع هستند آن را پدیده لوكسی می دانند كه باعث اتلاف انرژی و منابع می شود و بنا بر این دست به یكسان سازی و استاندارد كردن در همه امور می زنند.نمونه های این طرز فكر را می توان در كشورهایی با اقتصاد سوسیالیستی مشاهده كرد. گروهی هم هستند كه اعتقاد دارند تنوع یك اصل زیستی است. همان طور كه در طبیعت تنوع وجود دارد بین انسان ها هم در طرز فكر ها، سلیقه ها و نگرش ها تنوع دیده می شود. این گروه معتقدند تنوع به انسان امكان انتخاب و گزینش می دهد و گزینش یعنی كیفیت بخشیدن به زندگی. این گروه معتقدند اگر می خواهیم انسانیت انسان را محقق كنیم باید تنوع را پاس بداریم.» بنا بر نظر برخی كارشناسان تنوع فرهنگی جوامع به سابقه تاریخی و قدمت آنها بستگی دارد. مرتضویان نیز ضمن تایید این نكته می گوید:« از آنجا كه تنوع امری مصنوعی و دستوری نیست و در بستر تاریخ شكل می گیرد بنابر این جوامعی كه پیشینه طولانی تر و فرهنگ چند بعدی و غنی تری دارند فرصت بیشتری برای ارائه تنوعی گسترده تر دارند.» به عقیده جامعه شناسان، لباس یكی از مظاهری است كه تنوع فرهنگی در آن خود را به خوبی نمایان می سازد و از طریق اشكال متنوع لباس می توان به چگونگی تنوع قومیتی در یك جامعه پی برد. دكتر «امید علی احمدی» جامعه شناس درباره این مقوله چنین توضیح می دهد:« وقتی از تنوع در لباس حرف می زنیم به معنای این است كه برای برطرف كردن نیاز هایی كه لباس می تواند به آنها پاسخ دهد شیوه های مختلفی وجود دارد. وقتی به جامعه ایرانی نگاه می كنید مهمترین تفكیكی كه میان اقوام گوناگون به نظر می رسد، تنوع در حوزه لباس است. اقوام مختلف ایرانی دارای لباس های ویژه ای بودند كه آنها را از هم متمایز می كرد.البته در ایران بیشتر از تعداد قوم ها، تنوع در لباس وجود دارد و این مسئله به تعدد حوزه های فرهنگی در كشور ما برمی گردد. مثلا اگر به لباس اهالی ابیانه نگاه كنید می بینید ما در این منطقه از قوم خاصی نمی توانیم حرف بزنیم ولی یقینا می توان از حوزه فرهنگی در این منطقه سخن گفت. اما این مسئله بیشتر مربوط به گذشته است و آنچه امروز با آن مواجه هستیم تنوع اقشار اجتماعی و نسل های گوناگون با تعریف جمعیت شناختی است و این تنوع در لباس را آنها بیشتر به منصه ظهور می رسانند.» دكتر احمدی اعتقاد دارد پیش از هر بحثی درباره لباس باید كاركردهای متفاوت آن مورد بررسی و پژوهش قرار بگیرد. او لباس را دارای دو كاركرد آشكار و پنهان در ایران ارزیابی می كند:« حداقل ۴ كاركرد آشكار را می توان درباره لباس در ایران برشمرد. یكی مراقبت فیزیكی و اقتضائات طبیعی است. دیگری كاركرد امنیتی لباس، كه نوعی پرهیز و هدایت و اجتناب در آن وجود دارد. سومی، نشان دادن جایگاه و پایگاه اجتماعی افراد است و بعد چهارم بعدی است كه اعتقادات ما را نشان می دهد. به غیر از این ها لباس كاركردهای پنهان نیز دارد. بسته به نیاز های اقناع نشده ای كه در جامعه وجود دارد و جهت گیری هایی كه جامعه در قبال سیاست های رسمی اتخاذ می كند مردم از طریق لباس برای بیان برخی از عقاید و باور ها استفاده می كنند. در همین زمان هم استفاده از لباس های تنگ و شلوارهای كوتاه به صراحت از كاركرد پنهانی لباس حكایت می كنند.»
لباس ملی ایرانی
قرار است در ایران لباس ملی طراحی شود. برای رسیدن به راهكارهای اجرایی این قضییه هم در زمستان همایش لباس ملی ایرانی اسلامی برگزار خواهد شد اما این لباس ملی باید دارای چه ویژگی هایی باشد.كارشناسان نظرات متفاوتی در این مورد دارند. دكتر «ناصر تكمیل همایون» جامعه شناس بر تكیه بر ویژگی های اقوام ایرانی تاكید دارد و طراحی لباس بدون لحاظ كردن این ویژگی ها را كاری نامعقول می داند.«امیر محبیان» فعال سیاسی و سردبیر روزنامه رسالت و «حمید رضا ترقی» عضو دفتر سیاسی جمعیت موتلفه بر اسلامی و ایرانی بودن تاكید دارند و «سهیلا شهشهانی» انسان شناس به قابلیت های مختلف و متنوع لباس ایرانی اشاره می كند و تا آنجا پیش می رود كه ایران را شایسته بزرگترین مركز برای طراحی مد خاورمیانه عنوان می كند. دكتر احمدی درباره لباس ملی می گوید:« نكته مهم این است كه تاكید بر لباس ملی در ایران چقدر می تواند موثر باشد. اگر در كشوری مثل چین این پروژه موفق بود به این دلیل بود كه تفاوت های اجتماعی و جنسیتی در كشور چین به اندازه ایران زیاد نیست. با توجه به سطح پایین نیاز های آنها و قناعتی كه در زیربنای فرهنگی شان وجود دارد اعمال چنین سیاستی در آن جا با موفقیت روبه رو شد، اما در كشور ما كه تفاوت اقشار اجتماعی و قوم ها بسیار زیاد است و توافق هنجاری درباره بسیاری موضوعات كاهش پیدا كرده است، تاكید بر لباس ملی با شرایط اجتماعی ما سنخیت ندارد.» وی با تاكید براین نكته كه حتما باید در طراحی لباس ملی تعمق بیشتری صورت گیرد می افزاید:« لباس یك مقوله فرهنگی است و هنگام طراحی شكل جدیدی از آن حتما باید چند ویژگی درباره اش لحاظ شود. این تغییرات باید تدریجی، داوطلبانه و اقناعی باشد و حتما باید با روش های انعطاف پذیر صورت بگیرد. بنابراین اگر تصور كنیم به سرعت و بدون تغییر زیرساخت ها می توانیم لباسی ملی طراحی كنیم راه درست را نپیموده ایم.»
لباس ملی و جهانی شدن
در دنیای امروز به هر نقطه از جهان كه نگاه كنید، سیطره نوعی از فرهنگ كه اصطلاحا به آن فرهنگ آمریكایی می گویند بر همه جا سایه افكنده است. این سیطره چند نمود ظاهری مشخص دارد كه عبارتند از «مكدونالد»، «كوكا كولا» و «شلوار جین». به عبارتی جوانان جهان از آمریكا تا استرالیا و از آرژانتین تا ژاپن همه «جین» می پوشند و به نظر می رسد یافتن جایگزینی برای آن به این سادگی ها میسر نباشد.
دكتر مرتضویان در پاسخ به این سوال كه با فراگیری این نوع پوشش چگونه می توان مقابله كرد و خرده فرهنگ ها چگونه می توانند در برابر امواج جهانی سازی از خود مراقبت كنند، می گوید:« ما در جهانی زندگی می كنیم كه از یك طرف نیروهای یكسان ساز فعالند و از سوی دیگر با تنوع فزاینده اقوام، سبك ها و شیوه های مختلف زندگی روبه رو هستیم . اینكه در این مصاف چه كسی پیروز خواهد شد به نظر من در نهایت تنوع پیروز می شود. چون ویژگی های ساختار روانی انسان ها تنوع را می طلبد و به سوی آن گرایش دارد.» وی در مورد یافتن راهكاری برای بازگشت به هویت های اصیل در جوامعی كه دارای خرده فرهنگ های غنی هستند، به بحران هویت اشاره می كند:« امروزه بحران هویت، مسئله ای جهانی است و همه دولت ها برای حفظ هویت ملت و كشور خود در تلاش هستند. از سوی دیگر، در برابر جریان جهانی شدن، هر روز گفتمان های مخالف به وجود می آید و در برابر آن مقاومت ایجاد می شود. این جریان با استفاده از روش های خلاقانه سعی در حفظ ویژگی های فرهنگی جوامع دارد. اما نكته ای كه مهم است اینكه از نقش دولت ها در این میان نباید غافل شد. آنها باید بكوشند ایمان و اعتقاد به هویت ملی را در افراد بیدار كنند، چون اگر این اتفاق بیافتد آن وقت جامعه راه خودش را برای حفظ فرهنگ و هویتش پیدا می كند.»

شبنم رحمتی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران