سرزمین‌هایی با مرزهای شیشه ای

امپریالیسم رسانه ای را بی تردید باید شکل مدرنی از امپریالیسم قلمداد کرد که شاکله ها و بنیانهای آن در دهه ۱۹۵۰ ، مشخصا در آلمان غربی و پشت دروازه های کمونیسم در بوهبوهه جنگ سرد توسط ایالات متحده بنا شد .
امریکا با افراشتن آنتنهای متعدد رادیویی و تلویزیونی در شهر برلین ، در قلب میهن سرخ کمونیستی رسوخ می کرد ، بدون اینکه نیازی به مداخله نظامی داشته باشد و این پیشروی تا به آنجا ادامه یافت که پس از گذشت دو دهه ، در اواخر دهه هفتاد میلادی ، در مسکو نیز می شد شعبه هایی از مکدونالد و مرغ کنتاکی را براحتی پیدا کرد که مشتریان در آنجا با ولع به صرف غذا همراه با نوشیدنیهایی چون کوکاکولا بودند .
نگارنده این سطور از آنجایی که براین باور است که موتور محرک و اجتناب ناپذیر امپریالیسم در یکایک دوره های تاریخی ، مؤلفه های اقتصادی بوده اند و این شاخصه ها در برهه هایی با عواملی پیش برنده و تشدید کننده همچون ناسیونالیسم و نژادپرستی نیز همراه بوده ، در رویارویی با اهداف امپریالیسم رسانه ای نیز نقش پارامترهای اقتصادی را تعیین کننده می پندارد .
با اندک تأملی بر نحوه اعمال سیاستهای جهانی سازی در دو دهه آخر قرن ببیستم ، گرایش ناگزیر کمپانیهای انحصاری سرمایه داری برای یافتن بازراهای تازه و تولید بیشتر را بخوبی می توان مشاهده کرد .گرایشهایی که مشخصا سرمایه داری و ( سیاستهای اقتصادی نو ) به آن دامن می زنند و تلاش می کنند تا یک فرهنگ عمومی جهانی برای یکسان سازی مشتریان خود به وجود آورند .
دراین راستا به نظر می رسد تا زمانی که پشتیبانی اقتصادی اصلی این بازار جهانی توسط رسانه ها صورت می گیرد ، ابزار رسانه های جهانی ، بزرگترین منبع جلب مشتری باشند .
بنابر این شتاب روزافزون و سرگیجه آور رسانه ها برای فتح بازارهای تازه ، به تهاجمی مدرن برای آنچه می توانیم آن را ( امپریالیسم رسانه ای در مستعمراتی با مرزهای شیشه ای ) بخوانیم ، منتهی می شود ، که حوزه نفوذ آن هرلحظه با گسترش تکنولوژی و علوم ارتباطات ، افزایش می یابد .
در چنین کلونی هایی که مرزبندی ها ماهوی و غیر محسوس ( شیشه ای ) است ، رسانه های مدرن بجای کشورها و دولتها به کنترل بازار می پردازند و با تسلط بر سلیقه های مردم ، می توانند جهت گیریهای بازار را به سود خود تغییر دهند .
شاید برای بسیاری از مردم پذیرش این امر سخت باشد که رسانه ها ی سلطه جو ، نگرشهای ما را آنچنان که بازار اقتضا می کند شکل می دهند ، ولی واقعیت چنین است !
● امپریالیسم رسانه ای در گستره جهانی
به نظر می رسد که همه انواع رسانه ها ، از تلویزیون و سینما گرفته تا موسیقی و مطبوعات ، تحت کنترل چند انحصار جهانی هستند .
سونی ، کمپانی الکترونیک ژاپنی ، مالک سی بی اس رکوردز (r ( C.B.Sو کلمبیا پیکچر (C.p) شده است .
دیزنی ، مالک (A.B.C) شبکه تلویزیونی و ماهواره ای سراسر امریکا است . شش کمپانی ضبط موسیقی هفتاد و پیج درصد از انحصار محصولات موسیقی در جهان را در دست دارند . هفت کمپانی عمده تولید فیلم در امریکا کنترل بیشتر تولیدات سینمایی و انحصار پخش آنها را در جهان در دست دارند .
ای او ال American On Line _ AOL )) بزرگترین عرضه کننده خدمات و اخبار اینترنتی در امریکا است که توسط متخصصین ایرانی طراحی و راه اندازی شده ؛ در ادغام با تایم وارنر در سال ۲۰۰۰ به بزرگترین شرکت رسانه ای جهان تبدیل شد .
با توجه به آنچه تاکنون تبیین شد بطور کلی تنها چند کمپانی معدود امریکایی جریان اصلی رسانه ها را دردست دارند . تا زمانی که این انحصار غیر طبیعی بر رسانه ها وجود دارد همه محصولات آنها و حتی اطلاع رسانی و اخبار آنها را باید با دیده تردید نگریست ، زیرا مسلم است که هدف اولیه این کمپانی های عظیم همانطور که در ابتدا نیز ذکر شد ، سلطه جویی اقتصادی است ، نه اطلاع رسانی .
همچنین موسیقی و فیلم نیز برای تخدیر و سودجویی تولید می شوند تا با اهداف خلاقانه هنری ، که فراگیر شدن موسیقی پاپ کارخانه ای نشانه ای از این سلطه جویی است ، همانگونه که صنعت فیلم امریکایی دومین محصول صادراتی این کشور پس از اسلحه به سایر کشورهاست .
● شش خواهران امپریالیستی
پروفسور نورمن سالومن ، محقق و پژوهشگر امریکایی در کتاب خود که درسال ۲۰۰۱ با عنوان « شما همیشه دروغ گفته اید » منتشر کرد ، به برسی شش ابر رسانه امریکایی که محصولات رسانه ای را در ایالات متحده و سایر نقاط جهان تولید و کنترل می کنند ، می پردازد .
۱) ای او ال – تایم وارنر : این کمپانی عظیم بخش اصلی بازار فیلم ، شبکه (CNN) ، اینترنت و رسانه های چاپی را قبضه کرده و بزرگترین انحصار جهانی در زمینه رسانه ای است . این شرکت بزرگ از ترکیبغول بزرگ و جدید امریکن آن لاین با غول سنتی رسانه ای با نام تایم وارنر بوجود آمد .
امریکن آن لاین ، بیشترین کاربران اینترنتی را در امریکا و کانادا پوشش می دهد و از طریق شبکه CNN ، و کمپانی فیلم سازی برادران وارنر به خوبی می تواند فرهنگ و باورهای امریکایی را که در ایالات متحده به ارزشهای امریکایی یا اصطلاحا ( کیش امریکایی ) موسوم شده اند را در سراسر جهان شایع کند .
۲) وایاکام : دومین شرکت بزرگ رسانه ای امریکاست که مالک شبکه های تلویزیونی متعددی چون شبکه سراسری CBS امریکا است . از دیگردارایی های تاثیرگذار و بزرگ این شرکت می توان به شبکه تلویزیونی (MTV) اشاره کرد ، که توسط ماهواره های متعدد در سراسر جهان قابل مشاهده است و بخش بزرگی از صدور ارزشهای امریکایی را در سراسر جهان بر عهده دارد .
وایاکام ، در عرصه صنعت سرگرم سازی و محصولات خاص کودکان و نوجوانان پس از کمپانی دیزنی مقام دوم را در دنیا در اختیار دارد .
۳) نیوز کورپوریشن : سومین شرکت رسانه ای بزرگ امریکا که علاوه بر ایالات متحده در بسیاری از کشورهای جهان از جمله انگلیس ، استرالیا ، کانادا ، هند ، هنگ کنگ ، چین و ایتالیا نیز سرمایه گذاریهای کلانی کرده و در هر جای دنیا صاحب شبکه های رادیویی و تلویزیونی متعددی است .
نیوز کورپوریشن یا نیوزکورپ متعلق به غول ثروتمند رسانه ای جهان ( روبرت مرداک ) است که متأثر از اندیشه های فوق العاده راست گرایانه ( سرمایه داری امریکایی ) است .بخش بزرگی از مسئولیت صدور ارزشهای امریکایی به سایر نقاط جهان را نیز این شرکت بر عهده دارد، چراکه نیوز کورپوریشن به واسطه دارا بودن استودیوی بزرگ فیلم سازی کمپانی معروف ( فاکس قرن بیستم ) تسلط و نفوذ بسیاری بر هالیوود دارد. علاوه بر این شبکه تلویزیونی _ ماهواره ای فاکس و فاکس نیوز که از شبکه های جنجالی خبرساز محسوب می شوند و مخاطبین نسبتا زیادی در سراسر امریکا و جهان دارند متعلق به این شرکت هستند .
همچنین نیوزکورپ در انگلستان شبکه تلویزیونی اسکای (Sky) و سه روزنامه کثیرالانتشار (تایمز) ، (ساندی تایمز) و (سان) را در اختیار دارد و در هند ، امریکای لاتین و هنگ کنگ و استرالیا نیز چندین شبکه تلویزیونی داخلی را ادراه می کند و اخیرا پیش شبکه اسکای ایتالیا را نیز در شهر روم راه اندازی کرد .
بطور کلی نیوزکورپ به تنهای صاحب یک چهارم از کل رسانه های ، شنیداری ، دیداری و چاپی جهان است .
۴) والت دیزنی : بزرگترین شرکت رسانه ای منحصرا سرگرم کننده امریکا و جهان است که از لحاظ عظمت و درآمد مالی پس از نیوزکورپ قرار می گیرد . این کمپانی که بسیاری با شنیدن نام آن بیاد کارتونهای جذاب و ملودرام سینمایی و تلویزیونی می افتند ، مالک شبکه تلویزیونی _ ماهوارهای سراسر امریکا (ABC) است که نقش مؤثری در انتشار اخبار و اطلاع رسانی مردم امریکا بر عهده دارد و طبق آمار سال ۲۰۰۰ کمیته نظارت بر رسانه های تصویری امریکا ، بیش از هشتادو سه درصد مردم امریکا و کانادا اخبار و اطلاعات خود را از طریق این شبکه و بخش خبری آن ، ای بی سی نیوز ، دریافت می کنند .
۵) برتلزمان : از بزرگترین شرکت های رسانه ای که سرمایه گذاران آن امریکایی _ اروپایی هستند و حوزه
نفوذ آن در اروپا بسیار قابل توجه است و سود دهی بسیاری دارد ، کمپانی برتلزمان است .
احاطه و گستره نفوذ این کمپانی در خارج امریکا در مقایسه با دیگر رسانه های امریکایی بحدی است که برخی آنرا یک کمپانی غیر امریکایی قلمداد می کنند .
خواهران معروف RTL که مجموعه ای از شبکه های رادیو و تلویزیونی و استودیوهای فیلم سازی هستند ، متعلق به این غول رسانه ای اروپای _ امریکایی است . برتلزمان همچنین انتشارات ( رندوم هاوس ) را در اختیار دارد که یکی از بزرگترین موسسه های انتشاراتی جهان قلمداد می شود و سالانه میلیون ها جلد کتاب در سرتاسر جهان منتشر می کند .
شایان ذکر است ، رقابتهای شدیدی بین کمپانی برتلزمان و دیگر شرکتهای امریکایی وجود دارد ، اما از آنجایی که همه آنها در راستای اهداف اقتصادی و سرمایه داری امریکایی گام بر می دارند در یک پروسه کاری قرار می گیرند و تشابه کاری دارند .
۶) جنرال الکتریک : از قدیمی ترین شرکتهای بزرگ امریکای است که سابقه آن حتی به پیش از اختراع رادیو و تلویزیون می رسد . این شرکت مالک شبکه های NBC و CNBC است .
جنرال الکتریک در اوایل سال ۲۰۰۱ بخش هایی از شبکه های تلویزیونی خود را با بخش هایی از شرکت عظیم مایکروسافت ادغام کرد و نظارت و سرپرستی آنها را بر عهده گرفت و همچنین بتازگی با شرکت رسانه های ( ویوندی یونیورسال ) ، صاحب کمپانی فیلم سازی مشهور یونیورسال به توافق رسیده است تا با بخش های بزرگی از این شرکت بزرگ فرانسوی که از سه سال پیش دچار مشکلات مالی فراوان شده است ، ادغام شود . با چنین اتفاقی غول رسانه ای جدیدی همتراز ( ای او ال _ تایم وارنر ) و ( نیوزکورپوریشن ) ایجاد می شود .
امروز به صراحت می توان گفت : تقریبا همه شبکه های تلویزیونی _ ماهواره ای و کابلی امریکا که در خارج از خاک امریکا نیز مخاطبین بسیاری دارند را یکی از شش غول رسانه ای اداره می کنند ، باور کردن این موضوع مشکل است که همه اخبار و اطلاعات و برنامه های سرگرمی مردم امریکا و قشر عظیمی از مردم جهان تنها از طریق این رسانه های انحصاری تأمین می شود ، اما از آنجایی که بازار تجاری امریکا و مشتریان داخلی آن نهایتا ۳۷۰ میلیون نفر هستند ، عجیب نیست که این غولهای امپریالیسم رسانه ای بر اساس کهن الگوهای امپریالیستی ، هر روز در فکر توسعه قلمرو خود در سایر نقاط جهان و به دنبال دسترسی به فن آوری های برتر برای انتقال امواج رادیویی و تلویزیونی خود باشند .
اساسا امپریالیسم رسانه های یکی از مؤلفه های فرهنگ امریکایی یا کیش امریکایی و کالایی صادراتی است و با کنترل کمپانی های امریکایی بر رسانه های جریان اصلی ، شاخصه های فرهنگ امریکایی در سراسر جهان اشاعه می یابد . هالیوود و تصویرسازی ستارگان سینمائیش در سراسر جهان ( رویاهای امریکایی ) را نه تنها در امریکا بلکه به همه مردم جهان تلقین می کند . لگوهای محصولات امریکایی در سراسر جهان قابل شناسایی هستند و کوکاکولا ، مک دونالد و نایک را فرهنگ امریکایی به تمامی جهان صادر کرده است .
اما انچه قابل توجه به نظر می رسد ، نفوذ همه جانبه موج فراگیر امپریالیسم رسانه ای در ابعاد نژادی و ملی است . این موج در اولین خیزش خود حوزه کشورهای عربی و امریکای شمالی را را در نوردید و تولیداتی خاص این دو حوزه با یک هدف کلی در دستور کار قرار گرفته اند . فراگیری و تسلط این کوج در کشورهای عربی بخوبی محسوس است تا حدی که جزئی ترین شئونات اجتماعی و فردی را تحت تأثیر و تغییر قرار داده است .
حوزه امریکای شمالی و کانادا نیز همانند دوره اول امپریالیسم که محدوده سرزمینهای کشورهای همسایه را دربر می گرفت ، به حوزه مستعمراتی رسانه های امریکایی بدل شده است و شهروندان کانادایی برنامه های تلویزیونی امریکایی می بینند ، فیلم های امریکایی را مشاهده می کنند و به موسیقی امریکایی گوش می دهندو از مخاطبین مهم مجلات امریکایی هستند .
مبرهن است تا زمانیکه جهانی شدن می تواند به معنای تنوع و درک فرهنگهای دیگری هم باشد ، می تواند به معنای ترویج همگونی یا تساط یک فرهنگ خاص ( در قالبهای سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی ) هم باشد و با انحصار منابع گسترده این ابررسانه ها برای کنترل رسانه های جهانی ، بدیهی است که هر روز شاهد گسترش حوزه نفوذ و محدوده مستعمرات یا کلونی هایی این نوع از امپریالیسم در جهان هستیم ، مستعمراتی که مرزهای آن ناپیدا و شیشه ای هستند .

مهدی علیخانی (کارشناس مسائل سیاسی)

منبع : بنياد انديشه اسلامي