تکنولوژی زباله سوز یا تکنولوژی های سازگار با محیط زیست؟

زباله های بیمارستانی به علت كارهای تخصصی كه در بیمارستانها انجام می پذیرد، آلودگی های متعددی را از قبیل آلودگی های بیولوژیك (شامل انواع باكتریها و ویروسها و انگلها و قارچهای بیماریزا، نسوج و ضایعات پاتولوژیك و...)، موادشیمیایی توكسیك و یا كارمینوژن (مانند انیدیوم بروماید، فنل و...) و آلودگی های رادیو اكتیو (رادیو ایزوتوبهایی كه جهت تشخیص و یا درمان به كار گرفته می شوند) دارند كه هر كدام به تنهایی می توانند تهدیدی جدی برای محیط زیست و جوامع بشری به شمار روند. با توجه به اهمیت ویژه آلودگی های رادیواكتیو و جدی گرفته شدن آن از طرف سازمانهای ذیربط معمولاً آلودگی های مربوطه به طور جدی كنترل می گردند و معمولاً این آلودگی ها در محیط منتشر نمی شوند مگر اینكه سهل انگاری و یا اختلالی در جمع آوری آنها روی دهد.
سالها زباله های عفونی بیمارستانی از دغدغه های متخصصین علوم پزشكی و بهداشتی كشور بود ولی هنوز بسترسازی لازم انجام نشده بود و انعكاس در افكار عمومی جامعه نداشت. خوشبختانه در سالهای اخیر مسؤولان بهداشتی و حفاظت محیط و مدیریت شهری بویژه در كلان شهر تهران موضوع دفع مناسب زباله های بیمارستانی را در برنامه خویش قرار داده اند. براساس آمارهای بین المللی، به طور متوسط روزانه در بیمارستانها به ازای هر بیمار ۱‎/۵-۱ كیلوگرم زباله تولید می شود كه با توجه به مراكز متعدد درمانی در شهرهای بزرگ میزان معتنابهی زباله را شامل خواهد شد كه در كنار انبوه زباله های دیگر شهری معضل بزرگی را بر جوامع شهری تحمیل می كند.
در شهر تهران در كنار بیمارستانهای متعدد و هزاران مطب پزشكی كه روزانه پذیرای هزاران بیمار در سطح شهرهستند صدها آزمایشگاه، رادیولوژی، درمانگاههای اورژانس و... نیز مشغول به كار هستند كه براساس مطالعات انجام شده چیزی حدود ۷۰تن در هر روز زباله های عفونی و بیمارستانی تولید می كنند كه حاوی عناصر بسیار خطرناك بیماریزا از جمله ویروسهای ایدز، هپاتیت و... یا انواع انگل ها، میكروبهای خطرناك و... هستند و هر از چندگاهی به دلیل آلودگی آبهای زیرزمینی و سطحی به فاضلابهای شهری و یا شیرابه محل های دفن زباله احتمال بروز اپیدمیهای مختلفی وجود دارد.
اهمیت حفظ محیط زیست و بهداشت جوامع شهری ایجاب می كند كه زباله های بیمارستانی و مراكز بهداشتی درمانی دیگر جدای از سایر زباله های شهری دفع شوند. ولی كدام روش و تكنولوژی برای این كار مناسب است و با ساختار اجتماعی، فرهنگی و اكولوژیكی ما مناسبت دارد؟ كدام روش كارآیی مطلوب دارد و ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه است؟
روشهای سنتی دفع زباله نمی توانند در جوامع امروزی وشهرهای كلانی مانند تهران ازكارآیی لازم برخوردار باشند.
در روشهای سنتی معمولاً زباله ها از محل تولید جمع آوری شده و به محلهای دیگری در خارج از شهر منتقل می شوند و در آنجا دفع می شوند.
اگر فرض بر این باشد كه زباله های بیمارستانی جداگانه جمع آوری می شوند و در محلی جداگانه دفن می شوند یا حتی قبل از دفن سوزانده شوند، باز هم می توان تصور نمود كه این زباله ها قبل از اینكه بی خطر شوند همانند یك بمب میكروبی متحرك در شهر به حركت درمی آیند و مسیرهایی را طی می كنند و احتمال نشت شیرابه های آن و ریزش زباله ها به جای خود باقی است.
باید به این موضوع اضافه نمود كه افراد سودجویی اقدام به زباله دزدی و بازیافت می كنند و مواد پلاستیكی و... را از زباله ها جدا كرده و به وسایل بازیافت شده تبدیل و وارد بازار می كنند. برای این افراد زباله های بیمارستانی فرقی با زباله های دیگر ندارد.
امروزه دفع زباله های پزشكی به صنعتی تبدیل شده است كه روشهای متنوعی را ارائه می كنند. صنایع زباله های پزشكی طیف گسترده ای از استراتژی ها و تكنولوژیهای دفع زباله های پزشكی را شامل می شود كه براساس اندازه و منشأ زباله های تولید شده انعطاف پذیری نیز دارند.
این روشها قابلیت اجرایی در محل تولید زباله ها و یا خارج ازآن محل را دارند. این استراتژی ها براساس تفاوتهای منطقه ای و تفاوتهای مقررات دولتی در مناطق مختلف تغییر می كنند. در بسیاری از كشورهای توسعه یافته اروپا و آمریكا مقررات بسیار محدود كننده ای در مورد دفع زباله های پزشكی وجود دارد و دفع این زباله ها باید به نوعی انجام شود كه استانداردهای آلودگی هوا،آب و خاك و فضاهای سبز در استراتژی دفع زباله كاملاً لحاظ شده باشد.
علاوه بر این برای دفع زباله های پزشكی، بسته به حجم زباله های تولید شده، فضای قابل دسترس، در دسترس بودن و ظرفیت تسهیلاتی مثل آب و برق و فاضلاب، نیروی كار و مسائل مالی می توان در مورد روشهای مناسب دفع در محل تصمیم گرفت و یا از روشهای دفع خارج از محل استفاده نمود و زباله ها را به محل دفع منتقل كرد. سازمان بهداشت جهانی در مورد روشهای دفع زباله های بیمارستانی، معیارهایی اساسی را ارائه می كند كه بسیار حائز اهمیت هستند.
براساس این معیارها بازیافت این زباله ها ممنوع هستند و روشی برای دفع مناسب است كه علاوه بر میكروب زدایی كامل، شكل ظاهری زباله ها را نیز طوری تغییر دهد كه قابل شناسایی نباشد و امكان بازیافت آنها وجود نداشته باشد.
یكی از روشهایی كه در گذشته بسیار مطرح بود، سوزاندن زباله ها است. سوزاندن به مثابه یك تكنیك با سابقه، توانایی خود را در دفع توأم زباله های پزشكی و زباله های دیگر بیمارستانی شامل زباله های پاتولوژیك (مانند بخشهایی از بدن و بافتها) زباله هایی با منشأ شیمی درمانی و زباله های جامد وسایل مراقبتهای بهداشتی به اثبات رسانده است . دفع توأم انواع زباله های پزشكی با یك وسیله در محل تولید و یا خارج از محل از نقاط قوت این روش محسوب می شود. وقتی عمل در درجه حرارت بالایی انجام گیرد زباله سوز با كارآیی بیشتری موجب كشته شدن عوامل بیولوژیك بیماریزا می گردد.
زباله سوزها به طور قابل ملاحظه ای موجب كاهش ۹۰درصدحجم زباله ها می شوند بنابراین فضای بسیار كمی نیز برای دفع بقایای آن مورد نیاز است. تغییر فیزیكی حاصل از سوزاندن موجب می شود دیگر نیازی به آسیاب كردن زباله ها نخواهد بود.
اگر بهترین زباله سوزها به تكنولوژی های جدید كنترل آلودگی هوا مجهز شوند، ذرات ریز، فلزات سنگین و گازهای آلی مانند دی اكسین ها و فوران ها با كارآیی خوبی جذب می شوند. با این حال با تكنولوژی های مدرن، زباله سوزهای موجود مانند یك تكنولوژی قدیمی رخ می نمایند. كارآیی احتراق می تواند متغیر باشد و كمترین كارآیی موقعی دیده می شود كه متناوباً زباله هایی مرطوب مانند قوطی های حاوی مایعات، وارد زباله سوز شود كه منجر به انباشته شدن موادغیرقابل اشتعال در زباله سوز خواهد شد.
مقرراتی را باید در مورد این مواد اعمال نمود به این صورت كه این مواد مجدداً به محفظه احتراق برگردانده شوند و این عمل بارها تكرار شوند تا آنها نیز بسوزند. گاهی مواد نسوخته با بزرگی زباله می تواند در ارتباط باشد.
از معایب عمده زباله سوزها تولید آلودگی های زیست محیطی بسیار خطرناكی مانند دی اكسین ها و فوران است كه كنوانسیونهای بین المللی مقرراتی را ناظر بر عدم تولید آنها وضع كرده است كه ایران نیز رعایت این مقررات را ملتزم شده وامضا نموده است. یكی دیگر از معایب آن هزینه نصب و نگهداری بسیار گران آنها است كه می تواند مشكل آفرین باشد؛ به طوری كه به گفته معاونت خدمات شهری شهرداری تهران برای نصب یك زباله سوز مركزی برای شهر تهران ۳۵میلیون دلار اعتبار لازم است.
این زباله سوزها به فیلترهایی مجهز هستند كه به طور مرتب باید تعویض شوند كه بسیار گران تمام می شود. باید به این هزینه ها هزینه های حمل و نقل زباله ها به محل زباله سوز مركزی نیز افزوده شود كه خود می تواند رقم بسیار قابل توجهی باشد؛ و درعین حال خطر انتشار آلودگی های میكروبی را درحین حمل زباله ها به محل سوزاندن را نیز به همراه دارد.
در آمریكا، ژاپن و برخی كشورهای اروپایی اروپا بر مبنای مقررات جدید حفاظت محیط زیست (بویژه در آمریكا براساس بخشنامه های آژانس حفاظت محیط آمریكا EPA) درمورد زباله سوزها و زباله های پزشكی، اغلب مراكز زباله سوزی تعطیل واز نظر اقتصادی تشخیص داده شد كه هزینه نگهداری زباله سوزها مقرون به صرفه نیست وباید روش دیگری جایگزین آنها شود.
در حال حاضر تكنولوژی هایی مطرح است كه استانداردهای حفاظت محیط زیست را در حد بسیارمطلوبی دارند و از نظراقتصادی نیز مقرون به صرفه هستند.امروزه براساس استانداردهای بهداشت ومدیریت شهری سالم سیستم هایی مورد تأیید هستند كه در محل تولید زباله عفونی یعنی در بیمارستانها و مراكز درمانی طی فرآیندی كه آسیبی به محیط نرساند عمل سالم سازی را در مورد آنها اعمال می كند.
براساس قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی، سالم سازی زباله های ویژه مانند زباله های بیمارستانی و صنعتی به عهده تولید كنندگان آنهاست و این یك روش درست و منطقی است ودر بسیاری از كشورهای توسعه یافته جهان اعمال می گردد. شهرداری برمبنای قانون موظف به جمع آوری زباله های شهری وخانگی معمولی است و وظیفه ای در قبال زباله های بیمارستانی ندارد و اگر هم بخواهد در این جهت نیز خدماتی ارائه دهد باید هزینه آن را از مراكز درمانی و بیمارستانی دریافت نماید وبسیار پسندیده خواهد بود كه مطابق استانداردهای بهداشت محیط كشور به این امر مبادرت نماید ودنبال تكنولوژی هایی كه تأییدیه های زیست محیطی جهانی را دارند.
یكی از این روشها كه در آمریكا و برخی كشورهای اروپایی به كار گرفته شده است سیستمی است كه به صورت سیار عمل می كند و زباله های بیمارستانی را در همان محل تولید غیرعفونی می كند. فرآیند میكروب كشی این دستگاه به تأیید مراكز ذیصلاح آمریكایی واروپایی رسیده است. این سیستم در هر ساعت می تواند ۱۵۰۰ - ۱۲۰۰ كیلو زباله را غیرعفونی نماید. فرایند به صورت كاملاً اتوماتیك صورت می گیرد و همه مراحل كارتوسط كامپیوتر كنترل می گردد.
در این سیستم شناگرهایی تعبیه شده است كه اگر احیاناً بطور اشتباهی زباله های آلوده به مواد رادیواكتیو وارد سیستم شوند؛ علائم هشدار دهنده ای به كار می افتد و تا زباله رادیواكتیو از دستگاه خارج نشود دستگاه به كار نمی افتد.
بر روی این سیستم ژنراتور برق و مخزن آبی نصب شده است كه سیستم بطور خودكفا عمل نماید. به در این سیستم ۸۰ - ۷۰ درصد حجم زباله ها نیز كاهش می یابد و در نهایت زباله ها به شكلی در می آیند كه اصلاً قابل شناسایی نخواهد بود و حتی می توان حجم زباله را با پرس نمودن نهایی كاهش بیشتری داد.این مزیت كاهش حجم می تواند معیار بسیار قابل توجهی باشد.
هم اكنون شهرهای شمالی ایران در استانهای مازندران و گیلان با مشكل كمبود دفن زباله روبروهستند و اگر زباله های بیمارستانی به عنوان بخشی از زباله های این استانها با این روش دفع شوند علاوه بر رفع معضل عفونی بودن آنها كمكی به رفع معضل كمبود دفن نیز شده است.
براساس برآوردهایی ۱۰ دستگاه به راحتی می توانند كل استان تهران را پوشش دهند و زباله های بیمارستانی همه مراكز درمانی استان را در همان محل تولید غیرعفونی كنند. قیمت ده دستگاه كمتر از یك سوم سرمایه ای است كه به گفته معاون شهردار تهران برای نصب زباله سوز مركزی لازم است. یعنی با سرمایه ای كمتر از یك سوم قیمت زباله سوز، می توان كل زباله های بیمارستانی تهران بزرگ را با روشی كاملاً سازگار با محیط زیست و مطابق با بالاترین استانداردهای جهانی غیر عفونی نمود.
در حال حاضر تكنولوژی زباله سوز در جهان درحال كنار گذاشته شدن است و انتخاب آن برای تهران اصلاً مقرون به صرفه نیست و علاوه بر آن منطقی هم نیست كه با این وسعت آلودگی های هوا و محیط در تهران با راه اندازی زباله سوزها مشكلی نیز به آن بیفزاییم.

منبع : بنیاد آینده نگر ایران