مارک ایران یا ایران مارک

● چکیده :
درشئون مختلف نظام اطلاع رسانی کشور پراکندگی و تشتت مشخصی حاکم است.یکی از عوامل موثردر این ناهماهنگی، نبود الگویی واحد برای ذخیره اطلاعات کتاب شناختی بر روی رسانه های جدید ازاطلاع رسانی-همچون کامپیوتر –در سطح ملی است.کشورهای پیشرفته از سالها پیش و کشورهای در حال توسعه طی دهه اخیر،هر یک الگویی ملی را برای خود طراحی و مورد استفاده قرار داده اند،در ایران نیز,پیش نویس الگویی تحت عنوان"مارک ایران" توسط کتابخانه ملی با اقتباس از الگویی به نام "یونی مارک" و "ایران مارک" توسط مراکز اطلاعات و مدارک علمی ایران با اقتباس از الگویی به نام "یو.اس. مارک" که در کتابخانه کنگره مورد استفاده قرار گرفته ،تدوین شده است. این مقاله مروری است بر شرایط فعلی حاکم بر مراکز اطلاعاتی کشور و تشریح دلایل لزوم استفاده از یک الگوی ملی و در پایان به تشریح" وضعیت نشرو پخش و غیره" در مارک ایران پرداخته می شود.
● تعاریف مقدماتی در ذخیره اطلاعات:
برای آشنایی با مفاهیم مارک ایران باید با تعاریف مقدماتی در یک بانک اطلاعات آشنا شویم.
▪ کاراکتر(Character):
کوچکترین واحد اطلاعاتی را کاراکتر می گوییم که معادل یک حرف،رقم یا نشانه (مثال x، ؟،&) می باشد ، هم چنین هر کاراکتر معادل یک بایت (Byte) می باشد.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)
▪ فیلد(Field) :
برای ضبط اطلاعات در مور دنمونه های مختلف یک موجود یت باید برای هر صفت خاصه یک حوزهء نمایش در نظر گرفت که به این حوزه فیلد گفته می شود .بدیهی است مجموعهءفیلدها یک رکورد را تشکیل میدهند.(جعفرنژاد ،۱۳۷۹)
رکورد (Record):
یک ساختار داده ای است که مجموعه ای از فیلدها (عناصر)با نام ها و انواع داده ای مجزا می باشد.یک رکورد یا به شکل مجتمعی از عناصر و یا بطور تک تک مورد استفاده قرار می گیرد.(جعفر نژاد،۱۳۷۹)
▪ فایل اطلاعاتی (Data File):
مجموعه ای از رکوردهای مرتبط به هم،تشکیل فایل اطلاعات را می دهند.به عنوان مثال مجموعه رکوردهای کتابهای فارسی ،تشکیل فایل اطلاعاتی را کی دهند.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)
▪ بانک اطلاعاتی(Database):
مجموعه ای از فایل های اطلاعاتی مرتبط به هم تشکیل بانک اطلاعات را می دهند. به عنوان مثال مجموعه فایل های اطلاعاتی ،کتب،مقاله ها، پایان نامه ها و... بانک اطلاعات مدارک را تشکیل می دهند.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)
● مقدمه:
روند روزافزون تولید اطلاعات در جهان و ضرورت کنترل حجم عظیم اطلاعات از سوی کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی در سراسر جهان ،مدت زمانی است که این گونه موسسات را به چاره اندیشی واداشته است. از سوی دیگر،گسترش ارتباطات،باعث گشترش هر چه بیشتر و وسیع تر انتقال اطلاعات شده و این امر به نوبه خود سبب شده است که اطلاعات مشترکی در بسیاری از نقاط جهان به وجود آید.
چگونگی کنترل این اطلاعات مشترک،کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی و اطلاع رسانی را از بسیاری جهات به یک دیگر نزدیک ساخته است.به همین دلیل ، امروزه تبادل اطلاعات کتابشناختی بین کتابخانه ها ی مختلف ،خواه درون یک کشور، خواه در میان کشورهای گوناگون از اهمیت به سزایی برخوردار است.کتابداری که می خواهد با فهرستنویسی یک ماده کتابخانه ای ،آن را ذخیره سازد همواره ترجیح می دهد که در مرحله اول ، از فهرستنویسی آماده در منابعی که دارای اطلاعات مشترک هستند،از هر کجا که این اطلاعات مشترک به دست آید رونویسی کند زیرا فهرستنویسی بنیادی،نه تنها از لحاظ بودجه ،انرژی و زمان،به صرفه نیست بلکه خطر انجام یک فهرستنویسی غیر استاندارد را نیز در پی دارد.
● مارك( MARC: Machine-Readable Cataloging):
نظامی كه نخستین بار در امریكا توسط كتابخانه كنگره به وجود آمد تا سازماندهی و اشاعه اطلاعات كتابشناختی ماشینی برای ثبت در کتابشناسی های ملی یا محلی را به منظور دبیزش،میسر سازد.در واقع شناسه های مارك امریكایی(USMARC) و مارك انگلیس (UKMARC) مبتنی بر قواعد فهرستنویسی انگلو- امریكن است و اطلاعات مو ضوعی آن شامل شماره ها ی رده بند ی كتا بخانه كنگر ه و سر عنوانهای موضوعی كنگره می باشد.(سلطانی وراستین،۱۳۷۹)در این جا به دلیل مرتبط بودن مارك ایران با مارك امریكا و یونی مارك به شرح هر یك آنها پرداخته می شود:
● مارك امریكا (USMARC):
بررسی برای ماشینی كردن فهرستنویسی در كتابخانه كنگره از اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد .به همین دلیل كتابخانه از ”شورای منابع كتابخانه“امریكا درخواست بودجه برای این تحقیق كرد. در این اثنا سازمان كتابشناسی ملی انگلستان(BNB)نیز نسبت به شركت در این طرح اظهار علاقه كرد ولذابا استفاده از تجارب گذشته برنامه ”مارك۲“را آغازبه کار كردکه در آن بسیاری از کارمندان کتابخانه نیز شرکت داشتند.
قرارشد ساختار پیکره"مارک۲" قادر باشد اطلاعات کتابشناختی کلیه مواد کتابخانه ای و مشخصات وابسته مثل نام ، موضوع ،ارجاعها و غیره را در برگیرد. بعلت عظیم بودن برنامه،قرار شد برای زودتر رسیدن به مقصود،مواد کتابخانه ای تک تک مورد بررسی قرار گیرد. ابتدا "کتاب"در نظر گرفته شد. در سال۱۹۶۷طی همایش دیگری،پیکره"مارک ۲" مورد بررسی قرار گرفت. در ژوین ۱۹۶۸کتابخانه کنگره ۵۰هزار کتاب به زبان انگلیسی را از طریق رکوردهای قابل خواندن با ماشین ارایه داده بود.گزارش این پروژه در سال ۱۹۶۸داده شد. در سال۱۹۶۹باکمک انجمن کتابداران آمریکا اولین دستنامه مارک Marc manual منتشر شد.کتابخانه کنگره اکنون نه تنها برای همهءکتابخانه ای بلکه برای همهءآنها به زبانهای مختلف حتی زبانهای غیر رومنی پیکرههای لازم را طرح ریزی کرده است.(سلطانی،راستین،۱۳۷۹)
● یونی مارك(UniMarc) :
فهرست جهانی قابل خواندن با ماشین كه زیر نظر گروه كار ایفلا استاندارد شده است.یونی مارك،شماره ها،نشانگرهاو فیلدهای فرعی را در ضبط كتابشناختی قابل خواندن با ماشین مشخص می نماید.هدف اولیه آن سهولت مبادله بین المللی داده های كتابشناختی قابل خواندن با ماشین در موسسات كتابشناختی ملی است.(سلطانی و راستین،۱۳۷۹)
● علل پدید آمدن مارک های مختلف:
چون شرایط کتابشناختی در انتشارات همه کشورها یکسان نیست و به تبع آن ، فهرستنویسی کشورهای مختلف ،متفاوت است و نیز، به دلیل وجود خطوط و زبان های مختلف، نمی توان از قالب مارک یکسانی برای تبادل اطلاعات در جهان استفاده کرد.
از جمله آنکه دلیل این که قواعد فهرستنویسی توصیفی و فهرستنویسی موضوعی آلمان با قواعد مشابه در کشورهای دیگر متفاوت است مارک کشور آلمان نیز منحصر به فرد است.[۱] تاثیر قواعد فهرستنویسی بر پیدایش مارک های مختلف به اندازه ای است که حتی مارک کتابخانه کنگره آمریکا[۲] و مارک کتابشناسی ملی بریتانیا[۳] که هر دو بر مبنای قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن[۴] به وجود آمده اند به دلیل تفاوت های میان ویراست آمریکایی و ویراست انگلیسی این مجموعه قواعد، با یک دیگر سازگار نیستند(Long,۱۹۸۴).
در قالب مارک ژاپن[۵] و مارک چین[۶] چند فیلد جدید برای داده هایی که به زبان های خاص این کشورها هستند به وجود آمده است. در کشورهایی که بیش از یک زبان رسمی دارند فیلدها و/ یا فیلدهای فرعی باید به اطلاعات به زبان های متفاوتی که در این کشورها به کار می روند اختصاص یابند. در قالب مارک کانادا[۷] که بر پایه مارک ایالات متحده ساخته شده امکاناتی فراهم شده است که توسط آن ها می توان داده های فیلدهای مشخصی را بر حسب نیاز،به یکی از دو زبان رسمی این کشور ،یعنی انگلیسی و فرانسه بازیابی نمود(Hagler and Simmons, ۱۹۸۲).
در کشورهایی مانند چین و ژاپن که الفبایی بسیار گسترده دارند مجموعه نویسه ها و کدهای متفاوتی باید به کار رود که این نیز به نوبه خود باعث شده است مارک های این دو کشور با سایر مارک ها تفاوت های چشمگیر داشته باشند.
بنابراین ملاحظه می شود که هر کشور برای انجام امور فهرستنویسی خود به قالب مارکی نیاز دارد که برای احتیاجات خاص آن کشور طراحی شده باشد. از این رو ، برای تبادل اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی با کشورهای دیگری که آنها نیز به دلایل بالا ،دارای قالب خاص خود هستند به قالب دیگری با ویژگی های مشترک نیاز است.
● قالب های تبادل و قالب های پردازش:
قالب های مارک را از نظر دامنه کاربرد می توان به دو گروه تقسیم کرد: قالب های تبادل و قالبهای پردازش. بعضی از قالب های مارک، همان گونه که در بالا اشاره شد بدوا برای تبادل اطلاعات در درون یک سیستم معین طراحی می شوند در حالی که قالب های دیگری از مارک ، اساسا به منظور تسهیل انتقال داده ها بین سیستم های متفاوت ، تولید می گردند. گروه اول با عبارتی مانند:" قالبهای پردازش درونی "[۸] ،
" قالب های پردازش " [۹] ، و گاهی " قالب های کاری " [۱۰] نامیده میشوند. " قالب های ارتباطات " [۱۱] و "قالب های تبادل " [۱۲] اصطلاحاتی هستند که برای گروه دوم به کار می روند.
▪ مزایای خاص مارک برای ایران :
مارك ایران برای كتابخانه ها و مراكز اسنادو بطور كلی شبكه اطلاع رسانی كشور مزایای بسیاری خواهد داشت كه عمده ترین آنها به شرح زیر است:
۱) وجود یك قالب مارك ملی كه مورد استفاده همه كتابخانه های ایران باشد ، فهرستنویسی را یكنواخت و در نتیجه تولید فهرستگان ملی را بسیار ساده تر می سازد.
۲) خودكارسازی در كتابخانه های ایران روند سریعی یافته است و یك قالب مارك ملی برای ایران،اتلاف وقت، انرژی و بودجه خاص فهرستنویسی بنیادی تكراری را كه حتی در شكل رایانه های آن نیز با قالبهای متفاوت انجام می شود، به میزان زیادی كاهش می دهد.
۳) برای مجموعه های بزرگ بسیاری از كتابخانه های ایران كه هنوز فهرستنویسی نشده، فهرستنویسی گذشته نگر مسئله ای است كه در آینده نزدیك باید به آن توجه داشت.
۴) برای توسعه شبكه كتابشناختی رایانه ای ملی،وجود یك قالب مارک ملی از ضروریات است.
۵) كتابخانه های بسیاری در ایران برا ی فهرستنویسی مجموعه هایشان به کتابشناسی ملی ایران متکی هستند اما انتشار با تاخیر کتابشناسی ملی ایران این کتابخانه ها را ناچار می سازد به میزان چشمگیری فهرستنویسی بنیادی انجام دهند که طبعا استاندارد نیست زیرا مجموعه قواعدی که به کمک آن بتوان فهرستنویسی استانداردی برای انتشارات ایرانی انجام داد وجود ندارد.
۶) یک قالب مارک ملی که مورد استفاده ناشران ایرانی قرارگیرد می تواند داده های لازم برای فهرستنویسی پیش از انتشار را بطور پیوسته (Online)به کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتقل کند و به این وسیله پوشش کتابشناسی ملی را گسترش دهد.
۷) در صورتی که سازمانها وموسسات دولتی نیز از قالب مارک ملی ایران برای انتقال داده های مربوط به انتشارات خود به کتابخانه ملی استفاده کنند ، پوشش کتابشناسی ملی ایران نیز از نظر انتشارات دولتی بسیار کامل تر از گذشته خواهد شد.
۸) مجموعه های بسیار بزرگی به زبان فارسی در سرتاسر جهان وجود دارند.تبادل سریع و کافی اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی بین کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و موسسات دارای این مجموعه ها با استفاده از قالب مارک ملی ایران امکان پذیر خواهد بود.
۹) تاکنون در هیچ یک از کشورهای عربی قالب مارک ملی تهیه نشده است . قالب مارک ملی ایران ، به دلیل مشابهت های زبانی و فرهنگی می تواند به عنوان مدلی برای ساختن قالب مارک ملی در کشورهای عربی به کار رود. مشابهت های فرهنگی در این مورد نقش مهمی ایفا می کنند.▪ چه قالب تبادلی بهتر است مبنای تولید مارک ملی ایران قرار گیرد؟
با توجه به آنچه قبلا هم ذکر شد،در آغاز پیدایش مارک های ملی ، و دو قالب مارک ، یعنی کتابخانه کنگره امریکا که اکنون بیشتربا نام USMARCشناخته می شود و مارک کتابشناسی ملی بریتانیا،که اکنوان به UKMARC مشهور است، مبنا قرار گرفتند.پس از پیدایش یونی مارک،این قالب سوم نیز مبنا قرارگرفت. (Kokabi,۱۹۹۵)گرایش فزاینده کنونی ،ساختن مارک های ملی برای یکی از دو قالب مارک ایالات متحده یا یونی مارک می باشد.در حال حاضر ، حداقل پنجاه و یک موسسه در چهل و یک کشور،از یونی مارک یا به عنوان قالب پردازش استفاده می کنند یا به عنوان قالب تبادل یا در هر حال برای استفاده از این قالب در راستای یک یا دو هدف فوق هستند.(plassard and Ratthei,۱۹۹۹)لازم به یادآوری است که قالب مارک ایالات متحده، برخلاف یونی مارک که اساسا برای تبادل اطلاعات بین سازمانهای متفاوت ساخته شده، یک قالب تبادل نیست، بلکه به دلیل کاربرد گسترده آن در سطح جهانی، حالت یک قالب تبادل را یافته است.کشورهایی که از یونی مارک برای گسترش مارک ملی خود استفاده کرده اند دلایل متعددی برای این ارائه می نمایند.
کمیته ملی مارک ایران در كتابخانه ملی ایران نیز به هنگام انتخاب، ”یونی مارک ”را به عنوان مبنای قالب مارک ملی ایران مورد استناد قرار داده است:
۱) ویراست اولیه یونی مارک ، نتیجه همکاری نمایندگان سازمان ها و کمیته های فهرستنویسی شانزده کشور بود که طیف گسترده ای از شرایط فهرستنویسی و کتابشناختی ملی را نمایندگی می کردند.
۲) یونی مارک برای بخش توصیفی شناسه ها، از قواعد نشانه گذاری ISBDکه به نحوگسترده ای در جهان کاربرد دارند، استفاده می کند.
۳) یونی مارک به ویژه برای پرداختن به مواد کتابخانه ای چند زبانه طراحی شده، واین ویژگی در کشورهایی که در آنها زبانها و خطوط متفاوت رواج دارد، بسیار سودمند است.
۴) یونی مارک، فرمتی مختص یک نوع از مواد کتابخانه ای نیست بلکه فرمتی یکپارچه برای همه انواع مواد کتابخانه ای ، بدون در نظر گرفتن شکلها و انواع آنها ارائه می نماید.
۵) یکی از مهمترین وجوه یونی مارک، ثبات آن است.
۶) یونی مارک،نه تنها قالب تبادلی برای مبادله داده های کتابشناختی بین قالبهای مختلف است بلکه می تواند به وسیله قالب مشترک تبادل[۱۳] با قالب دستنامه مرجع یونی سیست[۱۴] سازگار شود.
۷) یونی مارك برای نمایش روابط كتابشناختی میان آثار مختلف از جدیدترین روشها استفاده می كند.
۸) یونی مارك از آغاز به عنوان یك قالب تبادل طراحی شد وبنابراین مستقل از هر نظام فهرستنویسی خاص عمل می كند.
۹) یونی مارك می تواند با داده های محلی یا خاص یك كتابخانه ،انطباق یابد و به این ترتیب به آسانی برای استفاده به عنوان یك قالب پردازش در هركتابخانه، مورد استفاده قرار گیرد(Kokabi,۱۹۹۵).
۱۰) چون یونی مارك یك قالب تبادل است برای تسهیل تبادل داده های كتابشناختی بین محیطهای متفاوت كتابشناختی، تمهیدات فراوانی اندیشیده است.
بنابراین مارك ایران بر مبنای یونی مارك و با استفاده از استاندارد ISO ۲۷۰۹كه خود یك استاندارد بین اللملی برای تعیین ساختار ركوردهای كتابشناختی است، نوشته شده است.
▪ طراحی یک الگوی ملی در مرکزاطلاعات و مدارک علمی ایران :
اما بر خلاف کمیته ملی مارک ایران، در مرکز اطلاعات علمی ایران که به دلیل وسعت و تنوع مدارک کتاب شناختی گردآوری شده اش ضرورت ایجاد یک استاندارد به شدت احساس می شد، طرح ایجاد یک مارک ملی با الهام از " یو.اس. مارک " به عنوان الگوی ملی پیشنهادی برای ذخیره و مبادله پیشینه های کتابشناختی مطرح وآغاز گشته بود.
▪ مشکلات ،موانع و راه حلها:
در طراحی یك مارك ملی برای استفاده در این مركز مشكلات ذیل وجود داشت:
۱) عدم تطابق بین تعداد فیلدهای پایگاه های اطلاعاتی موجود و فرمت مارك یا به عبارت دیگر وجود نقص در اطلاعات ضبط شده.برای رفع این مشكل با استفاده از اطلاعات موجود در مدارك كاغذی بخشی از اطلاعات ركوردها به صورت ماشینی و با استفاده از نرم افزارهایی كه به این منظور طراحی شد كامل گردید.
۲) عدم تطابق بین نحوه ذخیره در مارك و فرمتهای موجود.در بسیاری موارد دو یا سه فیلد از اطلاعات پایگاههای اطلاعاتی موجود بایستی با ترتیب خاصی در یک فیلد جای می گرفتند. برای رفع این مشکل با استفاده از برنامه های کوچکی که برای این کار طراحی و نوشته شدند توانستیم تطابق مورد نظر را تا حد قابل قبولی ایجاد نماییم. ولی برای ایجاد تطابق کامل لازم است که بقیه کار به صورت دستی و توسط واحدپانچ انجام شود.
۳) فیلدهای موجود در پایگاه های اطلاعاتی موجود.برخی از فیلدهای موجود در پایگاه های اطلاعاتی مركز در مارك موجود نبودند. برای حل این مشکل فیلدهای جدیدی در مارک تعریف شدند. البته همانگونه که قبلا نیز ذکر شد در فرمت مارک پیش بینی این مطلب شده است و مسئله به سادگی حل شد.
۴) نا آشنایی كتابداران،اطلاع رسانان و مهندسان نرم افزار نسبت به شیوه های به كارگرفته شده در الگوی مارك مشكلی است كه لاینحل باقی مانده و بازآموزی این قشر از جامعه اطلاع رسان را طلب می كند.
۵) نقص نظام ملی اطلاع رسانی در کشور سبب می شود که نتوانیم برخی از فیلدهای اجباری را پرکنیم برای مثال علی الظاهر هر طرح تحقیقاتی تحت شماره ای در سازمان یا سازمانهایی که به همین منظور تاسیس شده اند ثبت شده و شماره ثبتی را به خود اختصاص می دهند. ولی چنین چیزی در ایران رایج نیست . یا به هر نشریه ای که توسط یک ارگان دولتی منتشر می شود یک شماره ثبت انتشارات دولتی اختصاص می یابد که ظاهرا چنین چیزی در ایران مرسوم نیست. وجود این فیلد برای گزارش های دولتی الزامی است. از این گونه سازمانها در کشورهای پیشرفته بسیارند ولی در کشورهای توسعه نیافته کمتر می توان چنین سازمانهایی یا چنین نظامهایی را یافت.هر ناشر، سازمان ،منطقه جغرافیایی و... داری کد واحدی هستند که توسط موسسات ذیربط این کدها را به خود اختصاص داده اند در حالی که در کشورهای توسعه نیافته از وجود چنین موسساتی خبری نیست. بهر حال شاید وجود این فیلدهای ضروری سیاست گزاران اطلاع رسانی کشور را بر آن دارد که برای این معضلات چاره ای بیندیشند.
با وجود تمامی مشکلات یاد شده ، کار طراحی این مارک ملی الهام از "یو.اس. مارک " با نام ایران مارک[۱۵] آغاز شد.
● "ایران مارك " یا"مارك ایران"چیست؟
ایران مارك یا مارك ایران به زبان ساده عبارت است از الگویی برای ذخیره "كامل" و"صحیح" اطلاعات "كتابشناختی" در زبان فارسی روی كامپیوتر.
▪ هدف و دامنه مارک ایران:
هدف اصلی مارک ایران تسهیل تبادل داده های کتابشناختی ماشین خوان سازمانها در سطح ملی و بین المللی است. مارک ایران همچنین میتواند به عنوان الگویی برای طراحی فرمتهای داخلی جهت ذخیره و بازیابی اطلاعات کتابشناختی ماشین خوان مورد استفاده قرار گیرد.مارک ایران محتوا نماهای لازم را (مانند شماره، نشانگر، فیلدهای فرعی) برای اجزای رکوردهای کتابشناختی ماشین خوان تعیین می کند و فرمت منطقی و یکنواختی را برای ساختار فیزیکی این رکوردها ارائه می دهد.
در ویراست نخست مارک ایران، تک نگاشتها تحت پوشش قرار گرفته اند. در ویراستهای بعدی، فرمت مناسب برای پیایندها و منابع دیداری و شنیداری ، گرافیکی و الکترونیکی ارائه خواهد شد.
بنابراین مارک ایران فرمتی دربرگیرنده تمامی مدارک کتاب شناختی می باشد.این مدارک شامل انواع:
ـ کتاب:
عبارت کتاب یک عبارت عام و کلی است و شامل کتاب ، پایان نامه ، گزارش تحقیقاتی ،مقاله، مجموعه مقالات و... می شود.
ـ مواد آرشیوی:
شامل نسخ خطی،آثار باستانی، عتیقه جات، اشیایی که در موزه نگهداری می شوند و...
ـ نقشه:
شامل انواع نقشه های جغرافیایی به اشکال مختلف مثل کره، نقشه های برجسته و...
ـ مواد شنیداری:
شامل انواع نوارهای کاست،ریل، و... حاوی سخنرانی ، موسیقی،...
ـ مواد دیداری:
شامل عکس ، اسلاید، نگاتیو، فیلم های داستانی ومستند و علمی ، کارتون و...
ـ مجلات:
شامل هر آنچه که به صورت تناوبی و دوره‌ای منتشر می شود.
پرونده های کامپیوتری: شامل کلیه فایلهای کامپیوتری حاوی اطلاعات و نرم افزارهای مختلف طراحی شده است.
● تعاریف و مفاهیم اولیه برای آشنایی با اصطلاحهای موجود در مارك ایران:
اصطلاحهای زیر اصطلاحهایی هستند که در معنای ویژه ای به کار برده شده اند . تعاریف مربوط به عناصر داده ای [۱۶]ISBN را می توان در مدارک مربوط به ISBN یافت.
▪ ساختار ركوردها:
هر ركورد ازمارك ایران تركیبی است از فیلدهایی كه دارای ویژگیهای عمومی مختلفی هستند. برای هر نوع از مدارک کتاب شناختی از لحاظ " ضرورت وجودی " چهار دسته فیلد در نظر گرفته شده است.
▪ پایانگر رکورد (Record terminator) :
نویسه[۱۷] کنترلی که در پایان هر رکورد آورده می شود تا آن را از رکورد بعدی جدا سازد.
▪ عنصر داده ای (Data element) :
کوچکترین واحد اطلاعاتی که ماهیت آن دقیقا مشخص شده باشد. در فیلدهای متغیر هر عنصر داده ای به شکل یک فیلد فرعی ضبط می شود و توسط شناسگر فیلد فرعی مشخص می گردد. در برچسب رکورد،فهرست راهنما، و فیلدهای فرعی ثابت، عناصر داده ای که به صورت کد ضبط می شوند با جایگاه نویسه ای خود شناسایی می شوند.
▪ عناصر داده ای ISBD (ISBD data elements) :
عناصر داده ای که توصیف کتابشناختی آنها باید بر مبنای دستوالعمل استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی باشد.
▪ فیلد (Field) :
زنجیره ای از نویسه ها *که ماهیت آن قبلا تعیین شده و بوسیله یک شماره شناسایی می شود. در هر فیلد می توان یک یا چند فیلد فرعی داشت.
▪ ساختار فیلدها:
هر فیلد رامی توان تكرار نمود.در واقع هر فیلد از اجزای مختلفی تشكیل می شود.اجزای فیلدها به دو گروه اصلی تقسیم می شوند.نوع اول،نوع كد با طول ثابت است و نوع دوم،نوع تحلیلی و توصیفی با طول متغیر است.
▪ فیلد فرعی(Subfield)‌ :
واحد مشخصی از اطلاعات داخل یک فیلد.
▪ فیلد فرعی ثابت (Fixed length subfield):
فیلد فرعی که طول آن تغییر ناپذیر است. در مارک ایران ، تعریف فیلد فرعی ثابت به گونه ای است که می تواند یک یا چند عنصر داده ای را بپذیرد. این فیلدهای فرعی هم در فیلدهای ثابت (مثلا فیلد فرعی a$ از فیلد ۱۰۰) و هم در فیلدهای متغیر (مثلا فیلد فرعی z$ از فیلد ۲۰۰ ) وجود دارند.
▪ فیلد فرعی (Variable field) :
فیلدی که توانایی پذیرش داده های دارای طول متفاوت را دارد. تعداد عناصر داده ای و فیلدهای فرعی چنین فیلدی ممکن است یکی یا بیشتر باشند. طول این فیلد شامل کلیه نویسه ها ست اعم از نویسه های داده های متنی ، نشانگرها، شناسگرهای فیلدهای فرعی و جداساز فیلدها.
▪ فیلدهای اجباری :
گردآوری اطلاعات برای این گونه فیلدها ضروری است و بدون این فیلداطلاعات رکورد از درجه اعتبار ساقط است . مثلا در مورد یک کتاب وجود " عنوان " و نیز " نام شخص " یا " سازمان " یا " ارگانی " که این کتاب را تالیف یا ترجمه کرده، اجباری است. لذا فیلدهای اجباری حداقل اطلاعاتی هستند که باید برای یک مدرک از نوع خاص گردآوری شوند.
▪ فیلدهای اجباری مشروط :
جمع آوری اطلاعات برای این فیلدها تحت شرایطی اجباری می شوند. مثلا اگر مدرکی اصل نباشد، ذکر " مشخصات نسخه اصلی " اجباری است. یا اگر کتابی ترجمه است ذکر " نام نویسنده اصلی کتاب " ضروری است.
▪ فیلدهای دلخواه :
درج اطلاعات در این فیلدها دلخواه است .برای مثال به فیلد " چکیده " می توان اشاره کرد. به هر فیلد یک شماره اختصاص داده شده است. برخی از فیلد ها دارای طول ثابت بوده و با کدهای مخصوصی پر می شوند و برخی دیگر که حاوی اطلاعات تحلیلی و توصیفی مدرک خواهند بود دارای طول متغیرند و در واقع محدودیتی برای میزان اطلاعاتی که باید در این فیلد ها قرار گیرند وجود ندارد.
▪ فیلدهای با کاربرد محلی :
هر کتابخانه بسته به نیاز خود می تواند فیلدهای مورد نیاز خود را تعریف کند.بدین ترتیب کتابخانه ها احساس راحتی بیشتری نموده و در تعریف فیلدهای مطلوبشان آزادی عمل خواهند داشت.
▪ فیلدهای مرتبط :
در این بخش سیاهه ای از فیلدها یا عناصر داده ای دیگری که حاوی اطلاعاتی مرتبط با محتوای اطلاعاتی فیلد هستند داده می شود. برای تبیین چگونگی معادل سازی بین فیلدهای مارک ایران و فیلدهای فرمت مبداءخصوصا هنگامی که داده ای در یکی از فیلدهای فرمت مبداء بتواند در دو یا چند فیلد مارک ایران جای بگیرد، کلیه فیلدهایی که در شرایط خاص می توانند با یا به جای فیلد مطرح ، مورد استفاده قرار گیرند آورده شده و برای کمک به مقایسه محتوای فیلدها ، معمولا توصیف مختصری نیز در مورد کاربرد آنها ارائه شده است.
▪ جدا ساز فیلد ((Field separator :
نویسه ی کنترلی که درپایان هر یک از فیلدهای متغیر ظاهر می شود تا آن را از فیلد بعدی جدا سازد. در انتهای فهرست راهنما نیز به کار می رود.
▪ شماره (Tag) :
عددی سه رقمی که به عنوان برچسب شناسایی هر فیلد مربوط به کار می رود.
▪ نشانگر (Indicator) :
یک نویسه (عددی یا الفبایی ) که اطلاعات اضافی در ارتباط با فیلد متغیر ، محتوای آن فیلد رابطه اش با فیلدهای دیگر همان رکورد، و یا نحوه ی دستکاری اطلاعات را ارائه می دهد.
▪ شناسگر فیلد فرعی (Subfield identifier) :
کدی مرکب از دو نویسه که برای شناسایی هر یک از فیلدهای فرعی متعلق به یک فیلد متغیر به کار می رود. اولین نویسه ، نویسه جدا ساز، همواره ثابت است و همان نویسه ای است که در استاندارد ISO ۲۷۰۹ برای جداسازی فیلدهای فرعی به کار رفته است . دومین نویسه ، کد فیلد فرعی است و می تواند عددی یا حرفی باشد.
▪ فرمت مبدا (Source format) :
فرمت داده هایی که قبل از تبدیل به فرمت مارک ایران ، به صورت قابل خواندن با ماشین موجود بوده است.
▪ داده های متنی (Textual data) :
داده هایی که هنگام نمایش توصیف کتابشناختی رکورد ظاهر می شود . این اصطلاح در مقابل داده های کد شده (Coded data) به کار برده شده است.▪ سطح سلسله مراتبی (Hierarchical level) :
سطح داده های کتابشناختی بخشی از مجموعه را نسبت به مجموعه کامل ، سطح سلسله مراتبی گویند. به عنوان مثال ، توصیف کتابشناختی جلدهای مختلف یک مجموعه ی چند جلدی و توصیف کتابشناختی کل مجموعه در دو سطح سلسله مراتبی متفاوت قرار می گیرند ولی از این نظر که یکی جزئی از دیگری است با هم ارتباط پیدا می کنند.سطح سلسله مراتبی هنگامی تعیین می شود که هم برای کل مجموعه و هم برای اجزای آن رکوردهای کتابشناختی جداگانه تدوین میشود ، مثلا برای مقاله ای از یک نشریه ادوادی و خود آن نشریه ، برای فصلی از یک تک نگاشته و خود آن ، برای فروست فرعی و فروست اصلی ، برای یکی از تک نگاشتهای یک فروست و کل فروست.
▪ نکاتی درباره محتوا :
توضیحات لازم در مورد محتوای داده ای فیلدها و روابط بین فیلدهای فرعی در داخل فیلد اصلی در اینجا می آید. همچنین معادلهای این فیلد با عناصر داده ای ISBD در صورت موجود بودن ، و توضیحات مربوط به نشانه گذاری ها و توصیه های لازم دیگر در مورد شکل و محتوای فیلد نیز در اینجا ارائه می شود.
▪ محتوا نما (Content designator) :
کد هایی که برای شناسایی عناصر داده ای به کار می رود، و یا اطلاعات اضافی در مورد عناصر داده ای در اختیار می گذارد . محتوا نماها عبارتند از شماره ها (Tags) ، نشانگرها، و شناسگرهای فیلدهای فرعی.
▪ نقطه دستیابی (Access point) :
هر نام ، اصطلاح ، یا کدی که اختصاصا برای جستجو و دستیابی به یک رکورد کتابشناختی در نظر گرفته شده است.
▪ نویسه جانشین (Fill character) :
در جایگاههای نویسه ای خاص ، هنگامی که داده ای در اختیار نباشد، از نویسه جانشین به جای ارزش مناسب استفاده می شود.
▪ علائم قراردادی :
در مارک ایران برای فیلدها ، شناسگرها و فیلدهای فرعی از علائم قراردادی زیر استفاده شده است :
▪ شناسگر فیلد فرعی :
علامت "$" به عنوان اولین نویسه شناسگر فیلد فرعی و به جای IS۱ از استاندارد ISO ۶۴۶ به کار رفته است.
▪ خالی :
علامت " # " به جای ترکیب ۲/۰ از استاندارد ISO ۶۴۶ به کار گرفته شده و نماینده فاصله (نویسه فاصله ) است. بدین ترتیب در مواردی که وجود یا لزوم گذاشتن فاصله (نویسه فاصله ) نبوده برای وضوح بیشتر از این علامت استفاده شده است .
▪ جدا ساز فیلدها :
علامت تجاری " @ " به جای IS۲ برای جداسازی فیلدها استفاده شده است. هنگامی که مثالهای موبوط به فیلدها به صورت موردی مطرح می شود از این علامت استفاده نشده است ولی در واقع IS۲ علامت جداساز هر فیلد در رکوردهای مارک ایران است.
▪ ساختار فرمت مارک ایران :
قابل توجه است که در مارک ایران ، هر رکورد کتابشناختی که به منظور مبادله تهیه می شود، بر اساس استاندارد ایزو باید اجزای زیر باشد :
- برچسب رکورد متشکل از ۲۴ نویسه ،
- فهرست راهنما متشکل از یک شماره سه رقمی برای هر فیلد داده ای،همراه باطول فیلد و جایگاه اولین نویسه آن نسبت به ابتدای نخستین فیلد داده ای ،
- فیلدهای داده ای باطولهای متفاوت که هر یک به وسیله جداساز فیلدهااز هم مجزا شده اند.
طرح رکورد به شرح زیر است :
پایانگر رکورد/ فیلدهای داده ای/فهرست راهنما/برچسب رکورد
افزون بر این مبنای ISO ۲۷۰۹ می توان قبل از داده های هر فیلد از نشانگرها استفاده کرد و فیلدها نیز می توانند به فیلد های فرعی تقسیم شوند .
▪ در مارک ایران عناصر مجاز به ترتیب زیر به کار رفته است :
ـ برچسب رکورد :
به توصیه ISO ۲۷۰۹ هر رکورد با یک برچسب ۲۴ نویسه ای شروع می شود. این برچسب حاوی داده هایی در مورد ساختار رکورد بر مبنای تعاریف ارائه شده در استاندارد ISO ۲۷۰۹ است . این عناصر داده ای، که به کاربرد رکورد بستگی دارند نوع رکورد، سطح کتابشناختی آن ، جایگاه رکورد در سطوح سلسله مراتبی ، و درجه کامل بودن عناصر کتابشناختی آن را تعیین می کنند ومعلوم می نمایند که از قواعد ISBD برای تهیه آن استفاده شده یا خیر . عناصر داده ای برچسب رکورد در وهله اول برای پردازش رکورد لازم است ولی به صورت غیر مستقیم نیز برای شناسایی اطلاعات کتابشناختی به کار می رود.
ـ تـعریف :
این قسمت از رکورد، حاوی اطلاعات کلی مورد نیاز برای پردازش رکورد است، و بر اساس دستورالعملهای استاندارد ISO ۲۷۰۹ تنظیم شده است.
چگونگی کاربرد برچسب رکورد در ابتدای هر رکورد قرار می گیرد .الزامی . تکرار ناپذیر.
ـ شماره ، نشانگر ها، فیلدهای فرعی :
برچسب رکورد هیچگونه شماره ، نشانگر ، یا فیلد فرعی ندارد.
ـ عناصر داده ای با طول ثابت :
عناصر داده ای توسط جایگاه نویسه ای آنها در برچسب رکورد ، شناسایی می شوند. طول کامل این برچسب جمعا ۲۴ نویسه است . طبق قرارداد ، جایگاهای نویسه ای از ۰ (صفر) تا ۲۳ به شرح زیر شماره گذاری شده اند :
● نکاتی درباره محتوا
برچسب رکورد در ابتدای هر رکورد قرارمی گیرد و حاوی دادههای مربوط به پردازش آن رکورد است . د رحال حاضر جایگاهای نویسه ای ۹ ، ۱۰ ، ۱۱ و ۲۰ تا ۲۳ ارزشهای ثابتی دارند و میتوانند به کمک برنامه ، توسط کامپیوتر تولید شوند. جایگاههای نویسه ای ۰ (صفر) تا ۴ و ۱۲ تا ۱۶ تعداد نویسه های قسمتهای خاصی از رکورد را تعیین می کنند . این ارقام را کامپیوتر هنگام قالب بندی رکورد محاسبه می نماید . مقادیر جایگاههای نویسه ای ۵ ، ۶ تا ۸ و ۱۷ تا ۱۹ را میتوان به کمک برنامه از داده های رکورد مبدا استخراج کرد ، و هنگامیکه از مارک ایران به عنوان فرمت مبدا استفاده می شود ، این اطلاعات توسط فهرستنویس و به صورت دستی وارد می شوند.
▪ ۰– ۴ طول رکورد:
تعداد کل نویسه های هر رکورد توسط یک عدد پنج رقمی در سیستم دهدهی مشخص می شود . این رقم از سمت راست تراز می شود و درصورت لزوم صفرها در سمت چپ آن را پر می کنند . این رقم شامل نویسه های برچسب رکورد، فهرست راهنما و فیلدهای متغیر نیز هست . این عنصر داده ای معمولا به صورت خودکار در هنگامی که کل رکورد برای مبادله مرتب شد، محاسبه می شود.
▪ ۵ وضعیت رکورد :
عددی تک رقمی که وضعیت پردازش رکورد را به وسیله کدهای زیر تعیین می نماید :
▪ c = رکورد تصحیح شده:
رکوردی که تصحیحات لازم در آن اعمال شده . این تصحیحات شامل غلط گیری، تکمیل اطلاعات جهت روز آمد شدن یا حذف بعضی از فیلدها است . معذالک اگر رکوردی قبلا به عنوان رکورد پیش از انتظار ( مثلا فیپا ) تهیه شده باشد و رکورد تکمیل شده باید جایگزین رکورد قبلی گردد کد p به جای کدc به کار می رود . رکوردی که قبلا کد n یا o یاp گرفته پس از تصحیح ، کد c می گیرد
▪ d = رکورد حذف شده:
رکوردی که برای اطلاع در مورد عدم اعتبار رکورد قبلی که دارای همین شماره کنترل است مبادله می شود . این رکورد می تواند فقط حاوی برچسب رکورد، فهرست راهنما و فیلد ۰۰۱ (شماره کنترل رکورد ) باشد، یا تمام فیلدهای رکورد را به همان صورت که تولید شده بود داشته باشد . در هر صورت میتوان از فیلد ۳۰۰ یعنی فیلد یادداشتها برای توضیحات مربوط به حذف رکورد استفاده نمود.
▪ n = رکورد جدید:
رکورد جدید ( شامل رکورد پیش از انتشار ). چنانچه کد o درمورد رکوردی مصداق داشته باشد، برکد n ارجحیت دارد.
▪ o =رکورد که قبلا برای آن رکوردی در سطح سلسله مراتبی بالاتر ایجاد شده است.
رکورد جدیدی که در سطحی پائین تر از بالاترین سطح سلسله مراتبی ایجاد و قبلا برای آن رکوردی در سطح بالاتر ایجاد شده است .
▪ P = رکورد یکه قبلا به صورت ناقص (پیش از انتشار) ایجاد شده.
رکوردی که قبلا به عنوان رکورد پیش از انتشار ایجاد شده و پس از انتشار تکمیل گردیده و باید جایگزین رکورد قبلی شود .
▪ ۶ تا ۹ کدهای کاربردی:
این کدها کاربردی نامیده میشوند زیرا جایگاههای نویسه ای ۶ الی ۹ دراستاندارد ISO ۲۷۰۹ تعریف نشده اند و تعاریف آنها بستگی به کاربردی دارد که اختصاصا برای آنها تعیین می شود . در مارک ایران تعاریف این کدها به قرار زیر است :
▪ ۶ نوع رکورد :
برخی سازمانها تعیین نوع رکورد را لازم تشخیص داده اند. معمولا فرمت های داخلی با توجه به نوع رکورد کاربردهای متفاوتی را برای فیلدها و فیلدهای فرعی مشابه در نظر می گیرند. برخی از این تعاریف G.M.D. (نام عام مواد ) منطبق است .
a= مواد نوشتاری چاپی
b= مواد نوشتاری خطی
c= نتهای موسیقی چاپ شده
d= نتهای موسیقی دستنوشته
e= منابع نقشه ای چاپی
f= منابع نقشه ای دستنوشته
g= مواد نمایشی پروژکتوری و ویدیویی (فیلمهای سینمایی ، نوارهای فیلم ، اسلاید، ترانسپرسی ها ، و ضبط های ویدیویی)
i= منابع شنیداری، غیر موسیقایی
j= منابع شنیداری، موسیقایی
k= گرافیکهای دو بعدی (عکسها ،تصاویر ، طرحها و غیره)
l= منابع الکترونیکی
m= چند رسانه ای ها
r= اشیاء سه بعدی مانند آثار هنری یا کپی اشیاء عتیقه
کدانتخاب شده باید منطبق با نوع واقعی مواد در دست فهرستنویسی انتخاب شود و نه برحسب فرمت فیزیکی ثانوی آن . به همین مناسبت برای میکروفرمها که محتوای آنها متون چاپی هستند کدی در نظر گرفته نشده و باید بدانها نیز کد مواد نوشتاری چاپی اطلاق گردد.
قابل ذکر است که در متن (ER) ISBD برای فهرستنویسی منابع الکترونیکی که از نظر خصوصیات کاملا مشابه منابع از نوع دیگر هستند ، دو انتخاب گذاشته شده است: یکی آن که منبع الکترونیکی به عنوان خودش فهرستنویسی و به جزئیات مربوط به خصوصیات اضافی آن اشاره شود . دیگر آنکه منبع بر اساس قواعد فهرستنویسی ISBD نوع ماده اصلی فهرستنویسی و جزئیات مربوط به منبع الکترونیکی بدان اضافه شود. مثلا در مورد یک نقشه رقمی شده ، با روش اول در رکورد فهرستنویسی در جایگاه نویسه ای ۶ حرف l قرار می گیرد؛ رکورد، منبع توصیف شده را یک منبع الکترونیکی قلمداد خواهد نمود. البته فیلدهای کد شده و یادداشتهایی که خصوصیات مربوط به اصل نقشه را توضیح دهند در رکورد خواهد آمد . باروش دوم در جایگاه نویسه ای ۶ حرف e قرار می گیرد. رکورد، منبع توصیف شده را یک نقشه قلمداد می نماید و البته فیلدهای کد شده و یادداشتهایی که خصوصیات منبع الکترونیکی مربوط را نشان می دهد در رکورد خواهد آمد.▪ ۷ سطح کتابشناختی
ـ چهار سطح ممکن به قرار زیر است :
a= تحلیلی (جزئی از کل )
واحد کتابشناختی که از نظر فیزیکی دریک واحد کتابشناختی دیگر قرار دارد به نحوی که برای تعیین محل این بخش لازم است واحد کتابشناختی کلی تری که این بخش راشامل می شود شناسایی گردد. واحد کتابشناختی کلی تری میتواند خود، یک تک نگاشت یا یک پیایند باشد.
m= تک نگاشت
واحد کتابشناختی که از نظر فیزیکی در یک یا چند بخش یا جلد معین کامل می شود.
s= پیایند
واحد کتابشناختی که در بخشهای متوالی منتشر شده و قرار است انتشارش به همین منوال ادامه داشته باشد.
مثلا مجله ای که انتشارش ادامه دارد، دوره کامل مجله ای که انتشارش متوقف شده، روزنامه ها و فروست تک نگاشتها همگی از جمله منابعی هستند که باید بدانها کد s داد.
c= مجموعه
واحد کتابشناختی که از یک مجموعه تشکیل شده باشد.
مثلا مجموعه جزوات داخل یک جعبه ، دسته ای یادداشت که با شکلهای گونه گون با هم نگهداری می شوند و یک مجموعه را تشکیل می دهند، همه دستخط های یک نویسنده خاص همگی ازجمله منابعی هستند که کد c در موردشان مصداق دارد. این کد فقط برای مجموعه های دست ساز به کار می رود.
سطح کتابشناختی یک رکورد مربوط به بخش اصلی رکورد یا آن قسمتی است که هنگام تدوین اطلاعات کتابشناختی ، قسمت اصلی قلمداد شده و عنوان آن در فیلد ۲۰۰ وارد گردیده است.
▪ ۸ سطح سلسله مراتبی :
این کد ، سطح سلسله مراتبی را ( در صورت وجود) بین رکورد در دست و دکوردهای دیگر یک فایل تعیین می کند.
# = ارتباط سلسله مراتبی نامشخص
۰ = ارتباط سلسله مراتبی وجود ندارد.
۱= دکورد در بالاترین سطح است.
۲ = رکورد ، ذیل بالاترین سطح است (شامل همه سطوح زیرین).
سازمانهایی که رکوردهاییتهیه می نمایند که سطوح سلسله مراتبی در آن تعیین نمی شود باید همواره از # استفاده کنند .
سازمانهایی که رکوردها را با تعیین سطوح سلسله مراتبی تهیه می کنند باید از کدهای ۰ ،۱ و ۲ استفاده کنند . بنابراین ، کابرد کد ۰ بدین معنی است که سیستم به ارتباط سلسله مراتبی توجه دارد ولی این رکورد خاص به رکورد دیگری در این فایل ارتباط ندارد . کدهای ۱ و۲ هم تنها باید زمانی به کار گرفته شوندکه عملا رکوردهایی در سطوح سلسله مراتبی دیگر وجود داشته باشد که باید با رکورد در دست ، مرتبط شوند. رکوردهایی که به هم مرتبط می شوند باید همگی در یک فایل واحد موجود باشند.
در صورتیکه در جایگاه نویسه ای ۵ ارزش ۰ وارد شده باشد، درجایگاه نویسه ای ۸ باید حتما ارزش ۲ وارد شود.
▪ ۹تعریف نشده:
یک نویسه خالی (Blank)
▪ ۱۰ طول نشانگر:
این عدد در مارک ایران به صورت ثابت عدد ۲ است.
▪ ۱۱ طول شناسگر فیلدفرعی :
این عدد در مارک ایران به صورت ثابت عدد ۲ است.
▪ ۱۶-۱۲ نشانی محل شروع داده ها :
یک عدد پنج رقمی که از سمت راست تراز شده و به جای ارقام خالی دست چپ آن ، عدد صفر نشانده می شود. این عدد جایگاه نویسه ای شروع اولین فیلد داده ها را نسبت به ابتدای دکورد تعیین می نماید . از آنجا که اولین نویسه هر رکورد جایگاه ۰(صفر) است، عددی که به عنوان نشانی داده ها وارد می شود برابر است با مجموع نویسه های برچسب و فهرست راهنما و علامت جداساز فیلد که در پایان فهرست راهنماآورده می شود. در فهرست راهنما، جایگاه نویسه ای اولین داده هر فیلد نسبت به اولین فیلدداده ای یعنی فیلد ۰۰۱ می آید، نه نسبت به ابتدای رکورد.بدین ترتیب این نشانی پایه ای است که برمبنای آن مکان هر فیلد محاسبه می شود. هنگامی که رکورد مارک ایران در پایان کار آماده میشود ، این رقم به صورت خودکار توسط کامپیوتر محاسبه می شود.
▪ ۱۷-۱۹ تعاریف اضافی مربوط به رکورد :
سه جایگاه نویسه ای حاوی کدهایی که توضیحات اضافی برای پردازش رکورد در آن وارد می شود:
▪ ۱۷ سطح کدگذاری :
یک کد یک رقمی که میزان کامل بودن رکورد ماشینی را نشان می دهد و اینکه هنگام ایجاد دکورد ، مدرک مربوط به آن بازبینی شده یا خیر.
# = (نویسه خالی) سطح کامل . مدرک در دست فهرستنویسی هنگام ورود رکورد ماشینی آن مورد باز بینی قرار گرفته است.
۱ = زیر سطح ۱. مدرک در دست فهرستنویسی هنگام ورود رکورد ماشینی آن مورد بازبینی قرار نگرفته است. مثلا هنگامی که رکورد بر مبنای یک فهرستبرگه تهیه شده و در زمانی که بر چسب ها، نشانگرها،و شناسگرهای فیلدهای فرعی برای رکورد تدوین می شده امکان تعیین دقیق آنها به صورتی که هنگام بازبینی اصل مدرک امکان پذیر است موجود نبوده است.
۲ = زیر سطح ۲. رکورد ، مربوط به فهرستنویسی پیش از انتشار است. این گونه رکوردها معمولا نمی توانند کامل باشند، به عنوان مثال فیلد مشخصات ظاهری یا وجود ندارد یا ناقص است.
۳ = زیر سطح ۳. رکورد از نظر فهرستنویسی کامل نیست و ممکن است متعاقبا توسط سازمان اصلی کامل بشود یا نشود. برای فهرستنویسی پیش از انتشار باید از کد ۲(زیر سطح۲ ) استفاده شود.
▪ ۱۸ نحوه فهرستنویسی توصیفی :
یک نویسه یک رقمی که نشان دهنده نحوه فهرستنویسی توصیفی است. این نویسه معین می نماید که فیلدهای توصیفی ۲۰۰ تا ۲۲۵ برمبنای استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی (ISBD) تهیه شده یا خیر. کدها به قرار یزر ارزش گذاری شده اند :
# (نوسیه خالی )= رکورد کاملا براساس ISBD است:
همه قواعد حاکم برعناصر داده ای ISBD مراعات شده و همه عناصر موجود ظبط شده اند.
i = رکورد به صورت محدود یا ناقص با ISBD منطبق است:
یعنی بعضی از فیلدها ولی نه همه آنها با قواعد حاکم بر ISBD تطابق دارد.
n = رکورد بر اساس ISBD نیست:
یعنی برای ضبط عناصر داده ای موجود در رکورد از قواعد حاکم بر ISBD پیروی نشده است.
سازمانی که فهرستنویسی کتابها را بر مبنای ISBD(M) انجام می دهد ولی برای فهرستنویسی ادواریها به صورت محدود ISBD(S) را رعایت می نماید باید برای کلیه رکوردهای مربوط به کتاب کد # و برای کلیه رکوردهای ادواریها کدi را وارد نماید حتی اگر در مورد بعضی از دکوردهای ادواریها تصادفا قواعد ISBD کاملا مراعات شده باشد.
▪ ۱۹ تعریف نشده :
یک نویسه خالی (Blank).
▪ ۲۰-۲۳ ساختار فهرست راهنما :
این قسمت جزئیات مربوط به طول و ساختار فهرست راهنما را برای هر یک از فیلدها ی مارک ایران تعیین می نماید و این چهار جایگاه نویسه ای به قرار زیر تعریف شده اند:
▪ ۲۰ طول " طول فیلد " :
یک رقم اعشاری که تعدادنویسه های " طول فیلد " راکه جزئی از هر فهرست راهنماست تعیین می نماید. ارزش تعیین شده در مارک ایران برای این جایگاه رقم ۴ است . بدین ترتیب حداکثر طول هر فیلد ۹۹۹۹ نویسه خواهد بود.
▪ ۲۱طول " جایگاه نویسه ای اولین نویسه " :
یک رقم که تعداد نویسه های " جایگاه نویسه ای اولین نویسه " را برای هر فهرست راهنما تعیین می نماید. ارزش تعیین شده در مارک ایران برای این جایگاه رقم ثابت ۵ است .بدین ترتیب حداکثر طول رکورد می تواند ۹۹۹۹۹ نویسه باشد.
▪ ۲۲ طول بخش تعیین کاربرد :
یک رقم که تعداد نویسه های بخش تعیین کاربرد را در فهرست راهنما تعیین می کند . از آنجا که این قسمت در رکوردهای مارک ایران وجود ندارد ارزش تعیین شده برای این جایگاه عدد ثابت ۰ است.
▪ ۲۳ تعریف نشده :
یک نویسه خالی (Blank) .
▪ فیلدهای مرتبط :
عناصر دادهای موجود در برچسب رکورد در هیچ جای دیگری از مارک ایران یافت نمی شوند. گرچه بنظر می رسد بعضی از ارزشهای تعیین شده برای کدهای کاربردی مثل " نوع رکورد " و " سطح کتابشناختی " با سایر داده های کد شده تداخل داشته باشند، ولی باید توجه داشت که کدهای برچسب رکورد به خصوصیات رکورد باز می گردند نه خصوصیات کتابشتاختی مدرک.
▪ فهرست راهنما :
فهرست راهنما به دنبال برچسب رکورد می آید . هر مدخل فهرست راهنمامرکب از سه جزء است: یک عدد سه رقمی به عنوان شماره فیلد(Tag) ، یک عدد ۴ رقمی که طول فیلد داده ای را نشان می دهد، و یک عدد ۵ رقمی که جایگاه نویسه ای اولین نویسه آن فیلد را تعیین می نماید . کاربرد نویسه اضافی دیگری در فهرست راهنما مجاز نیست . طرح فهرست راهنما به صورت زیر است :
جزء دوم فهرست راهنما تعداد نویسه های آن فیلد را مشخص می کند. بدین معنی که در آن ، تمامی نویسه ها اعم از نشانگرها ، شناسگرها ی فیلدهای فرعی ، داده های متنی یا کد شده و نشانه پایان فیلد محاسبه می شود . به دنبال طول فیلد ، جایگاه نویسه ای اولین نویسه فیلد نسبت به اولین جایگاه نویسه ای بخش فیلدهای متغیررکورد ذکر می شود . اولین نویسه اولین فیلد متغیر ، جایگاه نویسه ای ۰ (صفر) است. نشانی جایگاه نویسه ای ۰ (صفر) در کل رکورد در جایگاه نویسه ای ۱۲-۱۶ برچسب رکورد داده می شود.
طول شماره (Tag) سه نویسه ای، " طول فیلد داده ها " ۴ نویسه ای و " نشانی اولین نویسه " ۵ نویسه ای است.پس از آخرین مدخل ۱۲ نویسه ای ازمجموعه مدخلهای مزبور که هر یک به فیلدی از همان رکورد مربوط می شوند، فهرست راهنما به وسیله " نشانگر پایان فیلد" یعنی علامت IS۲ از استاندارد خاتمه می یابد. مدخلهای فهرست راهنما باید بر اساس شماره (Tag) منظم شوند. از آنجا که نشانی داده های فیلدها از طریق فهرست راهنما دقیقا معلوم می شود، لزومی ندارد که داده های فیلدها از نظم خاصی پیروی کنند.
▪ فیلدهای متغیر :
فیلدهای متغیر به دنبال فهرست راهنما آورده می شوندو می شوند و معمولا حاوی داده های کتابشناختی هستند نه داده های پردازش .
طرح فیلدهای کنترلی (۰۰۱ تا ( ۰۰۹به شکل زیر است:
طرح فیلدهای داده ای) ۰۱۰تا (۹۹۹به شکل زیر است :
شماره ها (Tags) در فهرست راهنما ذکر می شوند و در فیلدهای داده ای ذکر نمی شوند،( مگر شماره های مربوط به فیلدهای درونه ای ( بلوک ۴)). فیلدهایی که شماره آن با ۰۰ شروع می شود (مثلا ۰۰۱) فقط شامل داده و نویسه پایانگر فیلد هستند . سایر فیلدهای داده ای ، متشکل از ۲ نشانگر و تعدادی فیلد فرعی است . هرفیلد با یک شناسگر فیلد فرعی شروع می شود. این شناسگر مرکب است از یک جدا ساز فیلدهای فرعی یعنی علامت IS۱ (۱/۱۵ از استاندارد ISO ۶۴۶ )و یک کد فیلد فرعی (یک نویسه الفبایی یا عددی ) که هویت فیلد فرعی را مشخص می کند.داده های کد شده یا متنی به دنبال شناسگر فیلد فرعی می آیند. طول داده ها می تواند به هر اندازه ای باشد مگر آنگه در توضیحات مربوط به آن فیلد فرعی محدودیتی برای آن قائل شده باشند. در پایان آخرین فیلد فرعی ، نویسه پایانگر فیلد IS۲(۱/۱۴ از استاندارد ISO ۶۴۶ ) آورده می شود. بعد از آخرین نویسه داده های یک رکورد مثل همیشه اول نویسه IS۲ می آید و پس از آن نویسه پایانگر رکورد، یعنی IS۳ (۱/۱۳ از استانداردISO ۶۴۶ ) .▪ ارتباط بین رکوردهاو فیلدها :
نکته قابل توجه دیگری که بایستی به آن اشاره کرد ، امکان استفاده ازاطلاعات هر رکورد در رکورد دیگر است. برای مثال هنگامی که نام مرجعی در انتهای یک کتاب ذکر می شود، ممکن است مایل باشیم اطلاعات کامل آن مرجع را بیابیم . در اینجا عامل ارتباطی هر رکورد با رکورد های دیگر سبب میشود که نیاز به درج اطلاعات اضافی در رکوردنداشته باشیم و به این ترتیب حجم عملیات ورود و تصحیح اطلاعات را به حداقل رسانده ، و بهره وری بیشتری بدست آوریم. این ارتباط را همچنین بین فیلدهای یک رکورد نیز می توان ایجاد نمود.
شماره کلیه فیلدها در مارک ایران سه رقمی بوده و می توان گفت که هر یک از ارقام دارای معنای خاصی هستند. ذکر چند مثال در توضیح این مطلب خالی از فایده نیست.
همانگونه که مشاهده می شود دو رقم سمت راست شماره فیلد دارای مفهوم خاصی هستند، رقم سمت چپ نیز دارای یک مفهوم است به این صورت که : همانطور که ملاحظه شد، "منطق " مشخصی بر کل سیستم شماره گذاری در مارک ایران حاکم است که به خاطر سپردن این شماره ها را ساده تر می سازد.
▪ انواع رکوردها در مارک ایران :
رکوردها در مارک ایران به چهار دسته تقسیم میشوند.این چهار دسته عبارت انداز : نامها، اطلاعات کتابشناختی ،موجودیها،و طبقه بندی ها که ذیلا به اختصار به هر یک خواهیم پرداخت.
▪ نامها :
در این فرمت نحوه ذخیره اسامی یا موضوعات به صورت صحیح و استاندارد بیان می گردد. منظور از " نامها " در اینجا عبارت اند از:
- نام اشخاص
- نام شرکتها ، سازمانها و بطور کلی اشخاص حقوقی
- نام سمینارها
- نام حوره هایقضایی (دریو. اس. مارک)
- ترکیب های نام/ عنوان
- عناوین قراردادی
و منظور از موضوعات
- عبارت اصلی موضوع (موضوعات اصلی)
- نامهای جغرافیایی
- نامهای با تقسیمات فرعی موضوعی
- نامها و عبارات بکار رفته به جای شاخه های فرعی موضوعی هستند.
هدف از طراحی فرمت فوق،ایجاد پایگاه اطلاعاتی جامعی از اسامی اشخاص ، سازمانها، کنفرانسها، اسامی جغرافیایی و ...است. این پایگاه اطلاعاتی در کنار پایگاه های اطلاعاتی کتابشناختی و با امکان اتصال به آنها میتواند میزان کار ورود اطلاعات و همچنین خطا را به حداقل برساند.
برای مثال تصور کنید که بخواهید کلیه مقالات مربوط به یک سمینار را فهرست نویسی کرده و وارد کامپیوتر کنید. در حالت عادی چاره ای جز ذکر نام و مشخصات کامل سمینار برای هر مقاله نیست . مثلا برای ۳۰ مقاله از این سمینار ، ۳۰ بار این اطلاعات بایستی وارد شود. در حالت ایده ال ، اطلاعات مربوط به این سمینار به صورت کامل یک بار در این پایگاه وارد شده و کلیه مقالات مربوط به این سمینار در پایگاه اطلاعاتی کتاب شناختی دیگری ذخیره می شوند.این دو پایگاه با استفاده از روشهای نرم افزاری به یکدیگر متصل شده و از اطلاعات هم استفاده می کنند. دقیقا همین مطلب به شکل حادتری به هنگام ذخیره اطلاعات پایان نامه ها و طرحهای تحقیقاتی مطرح است. اگر دانشگاهی ۵۰۰۰ پایان نامه داشته باشد.مشخصات کامل این دانشگاه بایستی ۵۰۰۰ مرتبه تکرار می شد. بدیهی است که به همین میزان ضریب خطا، چه دربخش فهرست نویسی و چه در بخش ورود اطلاعات افزایش می یابد. لذا استفاده از این تکنیک موجب افزایش بهره وری میگردد.
مطلب مهمی که بایستی در اینجا به آن اشاره کرد زمینه ای است که برای یک مجموعه از پایگاههای اطلاعاتی مرتبط با هم ایجاد شده است. که به یک مورد از مزایای آن اشاره شد.
▪ اطلاعات کتابشناختی (Bibliographic) :
درپایگاه اطلاعات کتابشناختی که در واقع دارای وسیع ترین فرمت نسبت به سه فرمت دیگر است، اطلاعات کتابشناختی از انواع کتاب و ... درج می گردند که در مثالهای گذشته ذکر آن آمد و این فرمت در واقع نقش اصلی را در ترکیب کلی یک بانک کتابشناختی داراست.
▪ اطلاعات موجودی ها(Holding ) :
کار روی این فرمت ادامه دارد و تا ترکیب کلی آن به دست نیاید نمی توان اطلاعات دقیقی داد. ولی آنچه تا کنون به دست آمده حکایت از فرمتی برای مدارکی که به نوعی در یک سازمان نگهداری میشوند دارد. ولی قدر مسلم اینست که این پایگاه نیز به صورت یک پایگاه مرتبط با پایگاه اطلاعات کتابشناختی عمل خواهد کرد.
▪ طبقه بندی ها ( Classification) :
در این فرمت برای کلیه شماره ها و کدهای مربوط به طبقه بندی انواع مدارک که از سوی سازمانها ی مختلف اختیار شده فیلدهایی در نظر گرفته شده است. نحوه استفاده و بکارگیری این فرمتها نیز نیازمند زمان و تحقیق بیشتر است.
▪ مستند اسامی (Authority) :
در این الگو ، روشی برای ذخیره اطلاعات پیشینه های مربوط به مستند مولف، سازمانها، کنفرانسها، و عناوین قراردادی پیش بینی شده است.
▪ مستندات مارک ایران :
مستندات مارک ایران به صورت برگه آزاد(Loose- Leaf) خواهد بود و این قابلیت را خواهد داشت تا بنا به اقتضای زمان و موارد خاص ، به سادگی تغییر یابد.
بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، در می یابیم که مارک ایران یا ، فهرستنویسی ماشین خوان ایران ، متداول ترین ابزاری است که به مدت بیش از ربع قرن برای تبادل اطلاعات کتابشناختی به کار می رود. با استفاده از مارک ، می توان داده های موجود در یک فهرست برگه را به گونه ای آماده ساخت که رایانه بتواند همه آنها را بخواند و برابر دستور، بر روی هر داده به گونه ای مناسب عمل کند. روش کار مارک ، با استفاده از فهرستبرگه ای که از کتابشناسی ملی ایران ( کتابشناسی ملی ایران ،۱۳۶۸ ) استخراج شده در زیر نشان داده شده است :
در فهرستبرگه کتابشناسی ملی ایران ، اطلاعات کتابشناختی ،طبق قواعد نشانه گذاری در مناطق معینی ارائه شده است . بر پایه این قواعد،هر فهرستبرگه به تعدادی منطقه تقسیم می شود که این مناطق ، با یک ".- " و ، در صورتی که از سرسطر آغاز
شوند بدون این نشانه ، مشخص می شوند. در درون هر منطقه نیز، داده ها با نظم و نشانه هایی معین قرار می گیرند. مثلا منطقه وضعیت نشر که با یک نشانه ".-" آغاز شده ، یکی از مناطق این فهرستبرگه است که خود دارای سه زیر منطقه ،جای نشر، نام
نشر، و سال نشرمی باشد.
در مارک ، تمامی این مناطق و زیر مناطق ، برای خوانده شدن و پردازش سریع به وسیله رایانه ، نشانه گذاری می شوند. مثلا ، منطقه وضعیت نشر را در فهرستبرگه مطرح شده به شکل زیر نشانه گذاری می شود:
@۱۳۶۸$dبزرگمهرc$ تهران۲۱۰ # #$a
در این نشانه گذاری،برچسب ۲۱۰،فیلد مربوط به منطقه وضعیت نشر را برای رایانه مشخص می كند و فیلدهای فرعی $d ,$c ,$aامكان شناسایی و عمل بر روی سه زیر منطقه موجود در این منطقه،یعنی تهران،بزرگمهرو۱۳۶۸ را به وسیله رایانه فراهم می آورند.همان طور كه قبلا هم ذكر شد،دو نشانه # در عبارت بالا ، نشانگر نام دارند و برای هر منطقه ، در صورتی كه تعریف شده باشند كار بخصوصی انجام میدهند.این دو نشانه در نمونه بالا تعریف نشده اند.نشانه @ به رایانه علامت می دهد كه منطقه وضعیت نشر پایان یافته است .
این گونه فهرستنویسی رایانه ای ، امکان تبادل اطلاعات فهرستنویسی و کتابشناختی را میان کتابخانه هایی که به رایانه و نیز قالب مارک مجهزند به بهترین شکل فراهم می سازد. با پیدایش شبکه های اطلاعاتی در سطح وسیع جهان،این تبادل اطلاعات در سطحی بسیار گسترده تر از گذشته انجام می گیرد. علل پذیرش گسترده مارک در میان کتابخانه ها و موسسات کتابشناختی را می توان در دو نکته زیر خلاصه نمود:۱. توان بالای مارک در انباشت و بازیابی سریع اطلاعات به کمک رایانه ۲. استاندارد بودن آن در سطح جهان به عنوان ابزاری مناسب جهت تبادل اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی.
حال با توجه به آنچه گفته شد،برای درك بیشتر این مطلب به تشریح بیشتر ناحیه ”وضعیت نشرو پخش وغیره“در نظام مارك ایران می پردازیم:
۲۱۰ وضعیت نشر و پخش و غیره:
▪ تعریف فیلد:
این فیلد شامل وضعیت نشر،پخش ، تولید اثر و تاریخهای مربوط به آن است و با ناحیه ” وضعیت نشروپخش و غیره“در ISBDمطابقت دارد.
▪ چگونگی كاربرد:
اختیاری.تكرار پذیر
▪ نشانگرها:
نشانگر ۱:خالی(تعریف نشده)
نشانگر ۲:خالی(تعریف نشده)
▪ فیلدهای فرعی:
ـ $a محل نشر،پخش و غیره:
این فیلد فرعی حاوی نام شهر یا محل نشر یا محل پخش اثر است به همان صورتی كه روی اثر آمده است.چنانچه محل مشهور نباشد یا املای آن اشتباه یا قدیمی باشد ، توضیحات اضافی را همانگونه كه در ISBD آمده است در قلاب بیاورید(مثالهای ۲و۳). این فیلد فرعی برای هر یک از محلهای ذکر شده (مثال ۷) یا برای محل نشر به زبان دیگر (مثال ۱۳) تکرارناپذیر است.
$c نام ناشر،پخش كننده و غیره:
این فیلد فرعی حاوی نام ناشر یا پخش كننده است كه ممكن است به صورت كوتاه شده بیاید به شرطی كه براحتی قابل شناسایی باشد)مثال ۱). وقتی نقش پخش كننده ذكر شده باشد،آن را در قلاب بیاورید(مثال ۵).تكرارپذیر(مثال ۸).
ـ $d تاریخ نشر،پخش وغیره:
این فیلد فرعی حاوی تاریخ نشر است(مثال ۷).در صورتیكه تاریخ وجود نداشته باشد از تاریخ احتمالی نشر،تاریخ تولید اثریا تاریخ پخش استفاده می شود(مثال ۱۱).
استفاده ازتاریخ باز(مثال۶).یا تاریخ دوره ای(مثال۴)مجاز است.در انتشارات فارسی احتمال وقوع سه نوع تاریخ وجود دارد:قمری،شمسی ومیلادی.فیلد فرعی $d برای هر یك از این سه تاریخ تكرارپذیر است.ترتیب ورود تاریخها بر مبنای ترتیب آنها روی اصل اثر است.هر یك از تاریخهای قمری و میلادی به ترتیب با حروف"ق."و"م." به عنوان بخشی از داده های فیلد فرعی،از هم متمایز می گردند(مثال ۱۳).در نمایش خروجی ، تاریخ های اول و دوم ، و سوم، با علامت مساوی از هم جدا می شود.
ـ $e محل تولید:
این فیلد فرعی حاوی نام محل تولید اثر ،مثلا محل چاپ كتاب است(مثال۹). چنانچه محل نشر مشهور نباشد یا اشتباه باشد،توضیحات اضافی را مطابق با دستورالعمل ISBDدر قلاب بیاورید.تكرارپذیر.
ـ $g نام تولید كننده:
نام تولید كننده اثر (مثلا چاپخانه)(مثالهای ۳و۹) دراین فیلد فرعی آورده می شود.
ممكن است نام به صورت كوتاه شده نوشته شود،مشروط بر این كه براحتی قابل شناسایی باشد.تكرار پذیر.
ـ $h تاریخ تولید:
این فیلد فرعی حاوی تاریخ تولید اثر است و تاریخ نشر راتكمیل می كند.
▪ نكاتی درباره محتوا:
- محتوای فیلدهای فرعی:
توصیه می شود كه در تمام ركوردها فیلد ۲۱۰به كار برده شودو در مواردی كه محل و نام ناشر قابل شناسایی نباشد[s.l.]و[s.n.]برای كتابهای لاتین و ]بی جا [و ]بی نا [برای كتابهای فارسی به ترتیب در فیلدهای فرعی $cو $aوارد می شود (مثال۹).وقتی بیش از یك ناشر یا پخش كننده وجود داشته باشد، ابتدا نام محل و سپس نام ناشر،در فیلدهای فرعی جداگانه تكرارپذیر وارد می شود(مثال۸).قواعد حذف نامهای محل یا ناشر بستگی به سیاست هر سازمان دارد.در كتابخانه ملی برای
انتشارات داخلی فقط تا دو محل نشرو ناشر ذكر می شود.برای انتشارات خارج از ایران یك محل نشرو ناشر كافی است.محل نشر و ناشر اروپایی ارجحیت دارد (مثال۱۰).
- تاریخها:
در فیلد فرعی $dهمیشه باید یك تاریخ وارد شودواگر تاریخ نشر مشخص نباشد، می توان از تاریخ حق مولف یا تاریخ تولید یا تاریخ تقریبی دیگر استفاده كرد(مثال۷).
وقتی علاوه بر تاریخ نشر ،تاریخ تولید نیزوجود داشته باشد،تاریخ تولید در فیلد فرعی$h وارد می شود.در این فیلدهای فرعی از پرانتز استفاده نمی شود ولی كامپیوتر به هنگام برون داد آن را تولید خواهد كرد.
تاریخهای دوره ای Spanning) ) را می توان در هر فیلد فرعی مربوط به تاریخ وارد كرد(مثالهای ۴و۱۰).تاریخهای بازOpen) ) را بدون فاصله وارد كنید(فاصله پایانی در نظر گرفته نمی شود)(مثال۶).كامپیوتر در صورت لزوم هنگام برون داد فاصله لازم را تولید خواهد كرد.- داده ها به زبان دیگر:
داده ها به زبان دیگر را می توان در این فیلد وارد كرد.در این صورت باید هریك از داده ها را در فیلدهای فرعی جداگانه بعد از علامت مساوی“=”و یك فاصله قرار داد
(مثال۱۳).
- اطلاعات ISBD:
وقتی نام عامل پخش قید می شود،می توان واژه "مركز پخش " یا هر معادل دیگر آن را در قلاب قرار داد .این قلاب جزء علائم نقطه گذاری و توصیه شده ISBDاست و در ابتدا و انتهای فیلدهای فرعی ركوردهای مارك ایران حذف نمی شود.
▪ فیلدهای مرتبط:
۱۰۰ داده های کلی پردازش،تاریخهای نشر (جایگاههای نویسه ای ۹-۱۶).
تاریخهای نشر علاوه بر فیلد ۲۱۰(فیلد فرعی $d )در فیلد۱۰۰ نیز درج
می شود.
۱۰۲ کشور محل نشر یا تولید
این فیلد حاوی کد کشور یا کشورهای محل نشر یا تولید، و کد محل است.
توصیه می شود علاوه بر فیلد۲۱۰ از فیلد۱۰۲ نیز استفاده شود.
۲۰۵ وضعیت ویراست
تاریخ چاپ یک اثر تجدید چاپی را می توان در فیلد وضعیت ویراست ذکر
کرد.
۷-- بلوک مسوولیت معنوی اثر
در صورت نیاز به دستیابی از طریق ناشر یا تولید کننده ، نام شخص یا تنالگان در یکی از فیلدهای بلوک ۷--واردمی شود.
مثالها )
ـ مثال۱:
۱۳۶۵ $dامیركبیر c$تهران ۲۱۰ # #$a
نام ناشر "موسسه انتشاراتی امیرکبیر" است و در این جا کوتاه شده است.
ـ مثال۲:
۱۹۸۲م. $dدارالكتاب c$حوران ]سوریه [ ۲۱۰ # #$a
ـ مثال۳:
(چاپخانه حسینی) $g۱۳۴۲ $d بی نا c[$ اهراز]صحیح :اهواز۲۱۰ # #$a
محل نشر اشتباها“اهراز“وارد شده است.كتاب ناشر ندارد و فقط نام چاپخانه در روی اثر نوشته شده است.
نمایش رکورد مطابق دستورالعمل ISBD:
اهراز[صحیح:اهواز:بی نا]،۱۳۴۲(چاپخانه حسینی).
ـ مثال۴:
۱۳۶۸-۱۳۷۰ $dكلمه c$ تهران ۲۱۰ # #$a
اثر در چند جلد بین سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۰ منتشر شده است.
ـ مثال۵:
۱۳۶۰ $d مولی ]مركز پخش[ c$تهران ۲۱۰ # #$a
نام ناشر روی اثر نیامده است.به جای آن نام پخش كننده و در مقابل آن كلمه ”مركز
پخش“داخل قلاب قرار داده شده است.
نمایش ركورد مطابق دستورالعمل ISBD:
تهران: مولی ]مركز پخش[ ،۱۳۶۰.
ـ مثال۶:
@۱۳۶۲ - $dجاویدان c$تهران ۲۱۰ # #$a
تاریخ نشر ۱۳۶۲ اما باز است و علامت @ برای روشن شدن مثال اضافه شده است.
ـ مثال۷:
۱۳۷۰ $dمفید c$تهران $a قم ۲۱۰ # #$a
تكرار محل نشر برای یك ناشر، در اینجا از تاریخ تولید به جای تاریخ نشر استفاده شده است.
ـ مثال۸:
۱۳۶۹ $dناهید c$نیلوفر$c تهران ۲۱۰ # #$a
اثر بیش از یك ناشر دارد.
۱۳۶۳ $dدفتر نشر فرهنگ اسلامی c$تهران $a حوزه علمیه قم $c قم ۲۱۰ #
این اثر دو محل نشر و دو ناشر دارد.
ـ مثال۹:
چاپخانه عرفان $g تهران $e ۱۳۶۲$d ] بی نا c$ بی جا [ ۲۱۰ # #$a
فقط نام چاپخانه روی اثر آمده است.
نمایش ركورد مطابق دستورالعمل ISBD“
بی جا:بی نا[،۱۳۶۲(تهران: چاپخانه عرفان)
ـ مثال۱۰:
$d۱۹۷۸-۱۹۸۱ O.U.P. c$London ۲۱۰ # #$a
اثر دارای چند محل نشر است ولی بنا به توصیه كتابخانه ملی فقط اولین محل نشرواولین ناشر اروپایی ذکر شده است.اثر در چندین جلد بین سالهای ۱۹۷۸ تا۱۹۸۱ منتشر شده است.
ـ مثال۱۱:
] ۱۳۶۰؟[ $dزرین c$ تهران ۲۱۰ # #$a
در این مثال تاریخ احتمالی نشر اثر ۱۳۶۲ است.
ـ مثال۱۲:
۱۳۶۵؟ ] $dبی نا[ c$] تهران[ ۲۱۰ # #$a
ـ مثال۱۳:
موسسه انتشارات اسلامی $cتهران $a= موسسه النشرالاسلامی c$ طهران
۲۱۰ # #$a
۱۳۶۴ $d ۱۴۰۶ ق. $d
محل نشر و ناشر به دو زبان آمده است.
● نتیجه گیری و پیشنهادات:
از مطالب بالا چنین بر می آید كه قالب مارك ایران،قالبی فهرستنویسی و كتابشناختی است.به كارگیری این قالب ایجاب می كند كه فهرستنویسان با دیدی دقیق و وحدت گرایانه به فهرستنویسی كتابخانه ها ی خود نگاه كنند.این دیددقیق،در دو مورد باید به كار رود :یكی اینكه فهرستنویسان دقیقا و عینا بررسی كنند كه آیا فهرستنویسی كنونی آنها،بدون واسطه كتابدار میز امانت تا چه اندازه پاسخگوی نیازهای مراجعین است.در واقع میز امانت باید آمارهای دقیقی در این مورد در اختیار بخش فهرستنویسی قرار دهد.پرسش اساسی این است که آیا مراجعین ایرانی به وسیله فهرستنویسی که تاکنون برایشان انجام شده است می توانند بدون کمک به کتابدار میز امانت، جستجوی کتابشناختی موفقی را انجام دهند؟ هنگامی که مراجع به میز امانت اطلاع می دهد که مطلب مورد نیاز خود را نمی توانداز طریق برگه دان پیدا کند کتابدار بایدبدقت بررسی کندکه جستجو چگونه انجام شده و چرا به نتیجه نرسیده است.
بطور کلی نیازهای فهرستنویسی مراجعین ، یا به سخن دیگر ، آن گروه از نیازهایی که قرار است به وسیله فهرستبرگه ها پاسخ داده شود اما بی پاسخ می ماند باید مرتبا از سوی میز امانت به بخش فهرستنویسی گزارش شود تا اگر اشکالات ، ناشی از فهرستنویسی است بررسی شوندوپاسخ مناسب را دریافت دارند.
دوم اینكه فهرستنویسان تلاش كنند كه فهرستنویسی كنونی را ،اگر چه هنوز مشخص نیست تا چه حد با نیازهای كتابشناختی خواننده ایرانی مطابقت دارد حداقل مبتنی بر یك استاندارد و بدون تناقض انجام دهند.فهرستنویسی از این نظر نیز باید دقیق انجام شود.مارك ،اگر چه تا حدودی فهرستنویسی را استاندارد می كنداما بیش از آن،به فهرستنویسی استاندارد نیاز دارد.
چرا كه فهرستنویسی انتشارات ایرانی حتی در بالاترین سطح،یعنی در كتابشناسی ملی ایران نیز دارای تناقضاتی است كه استفاده از مارك را با مشكل رو به رو می سازد. فهرستنویسی ارائه شده دركتابشناسی ملی ایران نه تنها با قواعد فهرستنویسی انگلو-امریكن تناقض دارد بلكه در موارد متعددی نیز با خود متناقض است .به عنوان اولین قدم در راستای استاندارسازی فهرستنویسی انتشارات ایران،پیشنهاد می شود كه ترجمه قواعد فهرستنویسی انگلو-امریكن كه در سال ۱۳۷۱ از سوی معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی منتشر شد توسط كمیته ای در كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با نیازهای فهرستنویسی و كتابشناختی ایران مطابقت داده شود.اشكالات اندكی در ترجمه دیده می شود كه به هیچ وجه از ارزش كار انجام شده نمی كاهد اما این اثر ، حداقل از نظر تغییرات جدید در این مجموعه قواعد،بایدمورد بازنگری قرار گیرد.
افزودن مثالهای فارسی ازجمله اقداماتی است كه باید توسط كمیته فوق در كتابخانه ملی انجام شود.پیشنهاد می شود مدرسین درس سازماندهی نیز فهرستنویسی توصیفی را،حداقل تا زمانی كه استفاده از استاندارد فوق در تمامی مراکز همگانی نشده است با استفاده از این ترجمه آموزش دهند.با توجه به آنچه گفته شد به این نتیجه می رسیم که، در واقع قالبهای مارك ملی در كشورهای بسیاری ،موجب صرفه جویی های عظیم در بودجه كتابخانه ها و نیروی انسانی شده اند،بنابراین این مهم در ایران نیز امکان پذیر است. قالب مارك ایران می تواند حلال بسیاری از مشكلاتی باشد كه كتابخانه ای ایرانی اكنون درگیر آنها هستند.
پیشنهادات آتی:
۱) سعی درایجاد شرایطی که سهولت استفاده ار مارك ایران را با زبانی ساده تر فراهم سازد.
۲) سعی در تطابق دقیق استاندارد مارك ایران با دستورزبان و خط زبان فارسی(رسم الخط زبان فارسی).
۳) تعلیم كتابداران و دیگر متخصصان در چگونگی نحوه به كارگیری مارك ایران با استفاده اردوره های آموزشی جامع و فراگیرونیز برگزاری سمینارها ی مفید و کارا در این حوزه.
۴) سعی در بهبود مارك ایران در سطحی پیشرفته ونیز تلاش در ایجاد ”مارك ایران ۲“ كه تقریبا عاری از هرگونه خطا باشد.
۵) تعیین واحد درسی به نام سازماندهی ۵ كه در آن به آموزش مارك ایران بطور واضح و سلیس بپردازد.

شیدا نجفی نیا
دانشجوی كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه الزهرا
یادداشتها:
[۱]Kohl,۱۹۷۷.۱
[۲]. LCMARC
.[۳] BNBMARC
Cataloging Rules.[۴] َAnglo-American
.[۵] JAPAN/MARC
.[۶] CHINES MARC
.[۷] CANMARC
.[۸] Internal Processing Formats
.[۹] Processing Formats
.[۱۰] Working Formats
Communication Formats .۵
.[۱۲] Exchange Formats, Interchange Formats
.[۱۳] Common Communication Format = CCF
.[۱۴] UNISIST Reference Manual
[۱۵] . در این تحقیق به دلیل مصطلح بودن از " مارک ایران " استفاده می شود.
.[۱۶]استاندارد بین المللی توصیف اطلاعات كتابشناسی ISBD=International standard for Bibliographic Description
[۱۷] در اینجا منظوراز اصطلاح " نویسه " که در بخشهای مختلف این تحقیق بکار رفته است همان" کاراکتر" میباشد.
فهرست منابع و ماخذ:
۱- انجمن كتابداران امریكا(۱۳۷۱).قواعد فهرستنویسی انگلو امریكن.مترجم
رحمت الله فتاحی .مشهد:آستان قدس رضوی.
۲- پارسی اصفهانی،امیر.ایران مارك:الگوی پیشنهادی برای ذحیره و پیشینه های كتابشناختی.فصلنامه اطلاع رسانی،دوره ۱۱، شماره ۳، بهار۱۳۷۵ .
۳-جعفر نژاد،آتش(۱۳۷۹).آشنایی با بانكهای اطلاعاتی.تهران :سمت.
۴-سلطانی،پوری;راستین ،فروردین(۱۳۷۹).دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی،فارسی-انگلیسی،انگلیسی-فارسی.تهران:فرهنگ معاصر.
۵- صدیق بهزادی(۱۳۷۳).دستنامه قواعد فهرستنویسی. تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
۶-فهرستهای رایانه ای:كاربردوتوسعه:مجموعه مقالات همایش كاربرد و توسعه
فهرستهای رایانه ای دركتابخانه های ایران،۲۷و۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹).دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، به كوشش رحمت الله فتاحی. تهران:مشهد:دانشگاه فردوسی مشهد.تهران:مركز اطلاع رسانی و خدمات وزارت جهاد سازندگی.
۷- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۱). کتابشناسی ملی ایران ، نیمه اول ۱۳۶۸ ، شماره ۶۳ ، . تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ، ۲۸۸.
۸- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. صورت جلسه مورخ ۱۸/۵/۱۳۷۷ کمیته ملی مارک ایران.
۹- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. گزارش پیشرفت ۱۲ ماهه طرح " مارک ایران "( مهر ۱۳۷۶- مهر ۱۳۷۷).
۱۰- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. گزارش پیشرفت ۶ ماهه طرح " مارک ایران " مهر ۱۳۷۷- اسفند ۱۳۷۸.
۱۱-كمیته ملی مارك ایران (۱۳۸۱).مارك ایران .تهران:كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
۱۲-محمدی فرد،داود;آباقری،محمد(۱۳۸۳).كامپیوتر برای كتابداران واطلاع رسانان.تهران:چاپار.
۱۳-Hagler, Ronald; Simmons, Peter (۱۹۸۲).The bibliographic record and information technology.Chicago:American Library Association.
۱۴- International Federation of Library Associations and Institutions. Working Group on Content Designators (۱۹۸۰) . UNIMARK : Universal MARK format . (۲nd ed. rev). London : IFLA International Office for UBC,۱.
۱۵- International Federation of Library Associations and Institutions (۱۹۹۴-). UNIMARC manual : bibliographic format . Munchen : Saur , ۴-- -۱.
۱۶-Kohl, Ernst (۱۹۷۷).The exchange of bibligraphic information in machine-readable:form:performance
And problems.In:E. Edelhoff and K-D Lehmann(Eds.),symposium Held at Dortmund University.March ۲۲-۲۴,۱۹۷۶(p.p.۶۷-۸۳).Frankfurt am Main:Vittorio Klostermann.
۱۷-Kokabi, Mortaza (۱۹۹۴).Development on a machine-readable cataloguing (MARC) format for Iran.Unpublished doctoral Dissertation,The University of New South Wales.Australia.
۱۸-Kokabi, Mortaza (۱۹۹۵).The internationalization of MARC:Part VI:UNIMARC , some formats based on it and some other MARC formats.Library Review,۴۴(۷),۳۰.
۱۹-Long, Antony (۱۹۸۴).UKMARC and US/MARC:a brief and comparison.The Journal of Documentation,۴۰(۱),March,۱-۱۲
۲۰-Plassard,Marie-France;Ratthei,Stephanie(۱۹۹۹).The international list of UNIMARC Users and experts .International Cataloguing and Bibliographic Control,۲۸(۲).۴۱-۴۲.
۲۱-Van Niekerk,ILse(۱۹۷۸).SAMARC development report to the Marc Working Group.[s.l.]Council for scientific and Industrial Research.Centre for Scientific and Technical Information,۹-۱۰.

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران