علی (ع) چرا علی است؟

كمتر شخصیت تاریخی و انسانی را می توان سراغ گرفت كه در تمامی سطوح و لایه های فكری، اجتماعی و فرهنگی از چنین اعتبار و شهرتی برخوردار باشد كه در درازنای عمر بشری همواره مورد توجه و بررسی قرار گرفته باشد.این نوشتار به هیچ روی در پی ارائه شواهد و مستندات این مدعیات نیست. چه این شواهد فراوان تر از آنند كه در این نوشتار احصا شوند. ضمن اینكه ما در پی طرح پرسشی دیگر هستیم. راز این محبوبیت و معروفیت در چیست؟ كدام وجه راز وجوه شخصیتی، رفتاری و انسانی علی بن ابیطالب علیه السلام او را چنین در كانون توجه و بررسی اندیشمندان بشری و در عین حال در ژرفای احساس و فرهنگ عمومی قرار داده است.برای یافتن رهیافتی جهت بررسی جوانب مختلف این پرسش مسئله را در سه سطح متفاوت واكاوی می نماییم.
• نخبگان بشری
تعداد و عناوین آثاری كه از دانشمندان سایر ادیان و فرق دینی و حتی متفكران عرفی و لائیك در مورد شخصیت، منش رفتاری و مشی حكومت داری علی بن ابیطالب علیه السلام به رشته تحریر درآمده بسیار مورد توجه است، به گونه ای كه ایشان را در زمره شهیرترین چهره های اسلامی مورد مطالعه اندیشمندان غیراسلامی قرار داده است.بررسی موردی مطالعات صورت گرفته در مورد امیرالمومنین علیه السلام در اتمسفر فكری این گروه از محققین نشان می دهد، آنان به علی به عنوان یكی از نزدیك ترین، پرسابقه ترین و در عین حال چالش برانگیز ترین صحابه رسول خدا(ص) می نگرند كه در مجادلات صورت گرفته بر سر زمامداری امت اسلامی پس از رسول خدا(ص) یكی از طرف های اصلی و مدعیان مطرح پست خلافت پیامبر اكرم(ص) بوده است، نمونه بارز این رویكرد، نویسنده مشهور است كه در كتاب معروف خود «جانشینی حضرت محمد [ص]» به بررسی شخصیتی چهار خلیفه بعد از پیامبر اكرم پرداخته و در نهایت با در نظر گرفتن وجوه متمایز و برتری های غیرقابل انكار امیرالمومنین علیه السلام رای به شایستگی او برای تكیه زدن بر اریكه خلافت مسلمین داده است.اما از منظر منش و مشی رفتاری آنچه در عمده تحقیقات متفكران غیرمسلمان بیش از هر چیز مورد توجه قرار گرفته است عدالت محوری در حكومت هر چند كوتاه امیرالمومنین علیه السلام است. به عبارت دیگر اگر عدالت را یكی از كهن ترین و ارزشمندترین دغدغه های بشری بدانیم، این گروه از دانشمندان دوره زمامداری علی بن ابیطالب را یكی از طلایی ترین برهه های استقرار و حاكمیت عدالت سیاسی و اجتماعی تشخیص داده و او را به عنوان یكی از برجسته ترین نماد ها و سمبل های عدالت ورزی در تاریخ بشری معرفی می كنند.این نگره تا جایی پیش می رود كه منشور حكمرانی حضرت علی به مالك اشتر نخعی كه از سوی ایشان به عنوان والی مصر و شامات انتخاب شده بود، به عنوان یكی از مانیفست های حقوق بشری در رابطه حكمرانی و حكومت داری از سوی سازمان ملل انتخاب می شود.طبیعتاً در چارچوب فكری صاحب نظران غیرمسلمان جایی برای اتصال حضرت علی علیه السلام به منابع لاهوتی و تعریف ارتباط خاص ایشان با رسول خدا(ص) و انتصاب الهی علی بن ابیطالب به مقام خلیفه پیامبر اكرم(ص) به دستور خداوند یافت نمی شود كه البته خیلی جای تعجب نخواهد داشت.
• اندیشمندان اسلامی
پرداختن به وجوه مختلف شخصیتی امیرالمومنین علیه السلام در میان متفكران مسلمان- اعم از شیعه و سنی- نیز امری شایع و مرسوم است. عناوین كتب تالیفی نویسندگان سنی مذهب در مورد علی بن ابیطالب علیه السلام بسیار متعدد و فراوان است. البته كثرت این عناوین تا حدود زیادی مرهون چالش اصلی دو فرقه شیعه و سنی بر سر جانشین پیامبر اكرم(ص) است.به دیگر سخن به رغم اینكه در چارچوب نگره های درون دینی ابعاد عبادی، علمی و... حضرت علی علیه السلام هم می توانسته موضوع بررسی افراد قرار بگیرد، باز هم جنبه عدالت جویی و تلاش ایشان برای استقرار حكومتی عدل محور گرانیگاه اصلی مباحث را تشكیل می دهد.این مسئله حتی در آثار دانشمندان شیعی نیز به وفور به چشم می خورد با این تفاوت كه در فضای شیعی، توجهی خاص نیز به اثر سترگ شریف رضی- نهج البلاغه _ شده است.نهج البلاغه كه مجموعه ای است از تعدادی از خطبه ها، نامه ها و جملات قصار امیرالمومنین علیه السلام از ساختار ادبی بسیار مستحكمی برخوردار است و همین حسن بزرگ متاسفانه حجابی گردیده برای عدم توجه وافی و كافی افرادی كه به سراغ آن می روند.این غفلت بسترساز معضل دیگری هم گشته است كه آثار مخرب فراوانی بر ساختار فكری و اعتقادی عموم مردم بر جای نهاده است. عدم توجه به شئون علمی و معرفتی شخصیت علی بن ابیطالب، ظرایف زیبای رفتاری و شخصی مولای متقیان را دستمایه ای برای افراط و غلو دسته ای از كوته نظران قرار داده است تا با توسل به آنان اسطوره ای خداگونه از علی بسازند و با تاویل های نابجای خود باور عمومی جامعه را به سمت نگره ای نادرست از مسئله امامت و ولایت سوق دهند.اینجاست كه مسئله اصلی و پرسش آغازین این نوشتار بیش از پیش رخ می نماید، «علی چرا علی است؟»كدام یك از وجوه متعدد و فراوان امیرالمومنین علیه السلام او را اینگونه مطلوب اندیشه ورزان و محبوب مردمان كرده است؟ بی شك عدالت خواهی و عدل محوری خصیصه ای است ستوده و هیچ كس را یارای تنزیل شأن والای آن نیست. بلاغت و شیوایی در سخن و گفتار صفتی ارزشمند و گرانبها است كه روح زیباجوی آدمی همواره در برابر آن انعطاف به خرج می دهد. یتیم نوازی، مردمداری، شجاعت و دلاوری در نبرد و... همه و همه صفاتی نیكو و مطلوبند و البته به تمامی در وجود ذی جود حضرت امیر علیه السلام جمع.اما به نظر می آید آن بعد از شخصیت علی بن ابیطالب كه از نگاه اصحاب اندیشه و تفكر به دور مانده و كمتر به آن پرداخته شده شخصیت علمی این بزرگوار است.آنچه پیامبر اكرم(ص) حتی تا آخرین لحظات حیات دنیوی خود و در انتقال شئون خلافت الهی به امیرالمومنین در آن كوشا بودند، به ودیعه نهادن معرفت و حكمت الهی نزد حضرت علی علیه السلام بود.خلوت كردن پیامبر اكرم و علی مرتضی علیهما السلام در لحظات پایانی عمر شریف رسول خدا و انتقال و افتتاح ابواب علم و حكمت نبوی به سینه علوی روایتی متواتر نزد شیعه و سنی است.حدیث معروف رسول خدا كه در آن علی بن ابیطالب را «درب شهر علم نبوی» معرفی كرده اند از مشهورترین آموزه های روایی اسلامی است و این دقیقاً همان بزنگاه اصلی بحث است. امت اسلامی حتی با نگاهی صحابی محور به علی بن ابیطالب تا چه حد به این بعد از شخصیت حضرت علی علیه السلام توجه داشته اند. اذعان و اعتراف متعدد خلفای سه گانه به نجات یافتن از چالش های وحشتناك علمی به كمك علی بن ابیطالب نمی تواند نقطه عطف مهمی در مسیر مطالعات درون دینی مسلمانان باشد؟به نظر می رسد عنایت بیشتر به این بعد امیرالمومنین علیه السلام راهبرد مغفول مانده ای است كه با توسل به آن می توان گام های بلندی در راه اتحاد استراتژیك مسلمین و زدودن جامعه از آفت های فكری و منحرف افراط و غلو برداشت تا نباشیم به مانند كوته فكری كه وقتی امیرالمومنین علیه السلام ندا درداد «سلونی قبل ان تفقدونی» از تعداد موهای ریش خود پرسش كند.

سروش صاحب فصول

منبع : روزنامه شرق