نگاهی به اولین سرشماری نظام‌مند در ایران

قاطبه مورخان و جمعیت‌شناسان معتقدند اولین سرشماری نظام‌مند و قابل اعتنا در ایران در سال ۱۲۴۸ هجری شمسی مقارن با ۱۲۸۶ هجری قمری و مصادف با ۱۸۷۰ میلادی به همت میرزا عبدالغفار منجم (ریاضیدان نامدار عصر قاجار) در زمان ناصرالدین شاه و در محدوده شهر تهران انجام شده است. اکنون ۱۳۸ سال از انجام آن سرشماری سپری می‌شود. اکنون با گذشت پنجاه سال از اولین اجراء سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران، بارزترین وجه قابل ملاحظه در متن گزارش میرزا عبدالغفار منجم در کتاب ”عددابنیه، شمار نفوس“، تشابه زیادی است که میان نحوه اجرا و برخی ویژگی‌های فنی اجراء سرشماری در ۱۳۸ سال پیش با وضعیت سرشماری در زمانه ما وجود دارد.
● گزارش میرزا عبدالغفار منجم از اجراء سرشماری نفوس تهران ـ ۱۲۴۸ هجری شمسی
چون بر حسب امر قضا جریان دارای جهان و داور گیتی ستان، مالک تخت و جاه و خداوند دیهیم و گاه، ناصرالدین شاهنشاه غازی، مقرر شد که این جان نثار، عبدالغفار، جمعیت دارالخلافه ناصری را از روی تحقیق و تدقیق مشخص کند، جان نثار دید که هر گاه بخواهد خود تنها متصدی چنین خدمت بزرگ شود، اقلاً یک‌سال به طول خواهد انجامید؛ و آن وقت، علاوه بر آن که ظاهراً چنین می‌نماید که در انجام خدمت مرجوعه به‌خود قصوری ورزیده و تکاهل نموده، از طرفی در عرض آن مدت چه بسیار اختلاف در عدد نفوس واقع می شود: چنان‌چه جمعی به اطراف پراکنده می‌شوند و جمعی به سمت دارالخلافه توجه می‌کنند و جمعی از کتم عدم به‌عرصه وجود می‌آیند و امثال آن؛ پس، به اشاره نواب اشرف اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، مصلحت چنان دید که این خدمت را به دستیاری جمعی از متعلمین خود انجام دهد. پس، از میان آنها هشت نفر شاگرد بزرگ معقول و مؤدب و باهوش را اختیار نمود، که اسامی آنها از این قرار است : محمدحسن میرزا، علی‌خان ولد ملک‌الشعرا، علی‌خان ولد مرحوم محمدقاسم‌خان، میرزا علی‌اکبر، سلیمان‌خان، سلیمان قلی‌خان، حسین قلی‌خان، عباس علی‌خان...

محمود عمادی

منبع : مرکز آمار ایران