تغذیه وبیماری های سنگ کیسه ی صفرا

بیماری كیسه ی صفرا درمیان كشورهای غربی بسیارشایع است . كالبد شكافی انجام شده درایالات متحده نشان داده است كه حداقل در۲۰ درصد زنان و۸ درصد مردان بالای ۴۰ سال ، سنگ كیسه ی صفرا وجود داشته است . سنگ های صفراوی شایع ترین علت بیماری های دستگاه صفراوی درایالات متحده هستند وتا سن ۷۰ سالگی ۲۰ تا ۳۵ درصد مردم به آن دچار می شوند . سنگ های كیسه ی صفرا ساختمان هایی بلوری دارند كه به واسطه ی ساخت ومتراكم شدن اجزای طبیعی یا غیرطبیعی صفرا تشكیل شده وبه سه نوع اصلی تقسیم می شوند . ۸۰ درصد آن ها به طور عمده از نوع كلسترولی یا سنگ های مخلوط هستند و۲۰ درصد را سنگ های رنگ دانه ای (پیگمانته ) تشكیل می دهند كه مركب از املاح كلسیم وبه ویژه بیلی روبینات كلسیم اند . دربسیاری ازافراد كه دچارسنگ های كیسه صفرا می شوند میزان كلسترول موجود درصفرا بیش از حدی است كه بتوند به حالت محلول پایدار باقی بماند ، یعنی درواقع صفرا از نظر كلسترول ، حالت فوق اشباع پیدا می كند ودرنتیجه درصفرای فوق اشباعبرخی بیماران ،كریستال های میكروبی كلسترول تشكیل می شود . رسوب تدریجی كلسترول برروی یك دیگر منجر به پیدایش سنگ های صفراوی كلسترولی میكروسكوپی می شود .از طرفی اختلالاتی كه باعث كاهش حركات كیسه ی صفرا می شوند نظیر جراحی ، سوختگی ها، بارداری ، قرص های ضدبارداری خوراكی ، همگی از عوامل ایجاد سنگ صفرا هستند . غذاهای حاوی كالری بسیاراندك و هم چنین بارداری ، به حالت سنگ سازی كیسه ی صفرا كمك می كنند . اولا به علت تغییر در تركیب ذخیره ی اسید صفراوی وظرفیت حمل كلسترول افزایش قابل توجهی پیدا می كند . ثانیا بررسی اولتراسونوگرافیك (۱) نشان داده است كه انقباض كیسه ی صفرا در پاسخ به یك وعده غذا ، بسیار بطئی شره و این مسئله منجر به اختلال در تخلیه كیسه صفرا می شود . هم چنین دیده شده است كه ۱۰ تا ۲۰ درصد افرادی كه به كمك غذاهای بسیاركم كالری دچاركاهش وزن سریع شده اند، گرفتار سنگ كیسه ی صفرا می شوند . امروزشواهد زیادی حاكی ازهمراهی بین كلسترول غذایی وتشكیل سنگ های صفراوی دردست است . افزایش كلسترول دربرنامه ی غذایی مبتلایان به سنگ صفراوی موجب ترشح بیش تر كلسترول درصفرا می شود وهمین تغییرات به عنوان عوامل زمینه ساز تشكیل سنگ های صفراوی كلسترولی شناخته شده اند. دربررسی های انجام شده این تغییرات دربیماران شاهد ( غیرمبتلابه سنگ صفراوی) كه تحت رژیم غذایی غنی از كلسترول قرارداشته اند مشاهد نشده است وهمین یافته هابه توجیه حضورصفرای فوق اشباع درافراد مستعد به سنگ های صفراوی كمك می كند . همان طوركه گفته شده علاوه برسنگ های كلسترولی ، سنگ های رنگ دانه ای نیز نوع دیگری از سنگ های صفراوی اند كه بخصوص درتغذیه چرب وتخم مرغ ، وفقدان ورزش وحركت نیز درایجاد رسوب صفراوی مؤثر است .
عوامل مؤثردرایجادسنگ های رنگ دانه ای عبارت اند از :
۱- عوامل ژنتیك : مثلا درآسیایی ها بیش تر از سایر نقاط است .
۲- سیروزالكلی
۳- سن بالا
۴- عفونت مزمن سیستم صفراوی یاعفونت انگل
علائم بیماری
علائم بیماری به طورمعمول به علت التهاب یا انسداد متعاقب حركت سنگ به داخل مجاری صفراوی مشترك ویا سیستیك ایجاد می شود .اغلب بیمار مبتلا به سنگ صفرا، بانوان چاق ، با قدرت باروری وچندین فرزند با شكم بزرگ وبالای چهل یا پنجاه سال می باشند .انسداد مجرا به وسیله ی سنگ موجب افزایش فشارداخل مجرا واتساع این عضو می شود كه با انقباضات مكررصفراوی برطرف نمی شود . نشانه ی دیگر ، درد یا فشارشدید ومداوم درناحیه ی سردل یا ربع فوقانی راست شكم است كه اغلب به ناحیه ی بین دوكتف وكتف راست یا شانه انتشارمی یابد .شروع دردها معمولا ناگهانی است ودرعرض چند دقیقه شدت آن بالارفته وبه حد ثابت می رسد ، هم چنین می تواند با شدت زیادی ۱تا ۴ ساعت ادامه یابد وسپس به تدریج یا به سرعت برطرف شود. این دردها ممكن است به دنبال صرف یك غذای چرب وخوردن مقادیر زیادی غذابعد از یك دوره گرسنگی طولانی وحتی گاهی به دنبال یك غذای معمولی ایجاد شود . به طورمعمول ، درد درسه الی پنج ساعت بعد از غذا شروع می شود ولی گاهی بلافاصله بعد از غذا هم ظاهر می شود وخود را به شكل زخم های اثنی عشرنشان می دهد ، منتها با خوردن غذا بهتر نمی شود وتنها با استفراغ كردن آرام می گیرد . درد با تهوع ودل به هم خوردگی واستفراغ همراه است. بسیاری اوقات با مصرف غذاهای چرب وسنگین ، تخم مرغ ، شكلات ، كاكائو،شیرینی های خامه ای ، مشروبات الكلی وغذاهای سنگین وزیاد ، درد شروع شده یا شدت می یابد . وجود دوحالت تهوع وسرگیجه باهم دیگر ازبهترین علائم سنگ صفرا وبه طوركلی بیماری های كیسه ی صفرا است .نفخ وآروغ زدن وعدم تحمل غذاهای چرب وسوءهاضمه نیز همواره با این بیماری دیده می شود . سنگ صفرا غالبا نا مشخص ومخفی است ومدت ها بدون آن كه علامت مهمی از خود نشان دهد یا مزاحمتی فراهم آورد ، باقی می ماند وچه بسا فقط هنگام كالبد گشایی مكشوف شود . برخلاف گزارش های قبلی ، مطالعه ای كه برروی مردان مبتلأ به سنگ بدون علامت كیسه ی صفرا انجام شده ، نشان داده است كه تنها حدود ۱۰ درصد آن ها درطی ۵ سال و۱۸ درصد درطی ۱۵ سال دچار علائم وعوارض سنگ شده اند .هم چنین بیمارانی كه به مدت ۱۵سال بدون علامت باقی می مانند به ندرت دچار علائم بعدی می شوند . همین نتایج باعث شده كه عمل خارج كردن كیسه ی صفرای حاوی سنگ ( كوله سیستكتومی) به منظور پیش گیری درافراد بدون علامت ، مورد تأیید قرارنگرفته است وغیر از گروه های درمعرض خطربالا ( مثل افراد دیابتیك ، بیماران مبتلا به كم خونی داسی شكل و… ) نیاز به عمل پیش گیرانه نیست .
بررسی های انجام شده درایالات متحده نیز نشان می دهد كه حدود ۶۰ تا۸۰ درصد بیماران مبتلا به سنگ های صفراوی فاقد علامت اند وبه نظرمی رسد كه دریك دوره ی بیست ساله فقط ۱۸ درصد آنها دچاردرد صفراوی می شوند ، وتنها ۳درصد آنها دچاردرد صفراوی می شوند ، وتنها ۳ درصد آن ها نیاز به عمل جراحی كوله سیستكتومی ( خارج كردن كیسه ی صفرا ) پیدا می كنند .
بیمارانی كه دارای سنگ های صفراوی خیلی بزرگ ، یعنی با قطر بیش تر از ۲سانتی متر هستند ویا دارای سنگ هایی همراه با ناهنجاری های ارثی كیسه ی صفرا ویاعلائم عفونت ودردهستند ، كاندید عمل جراحی خارج كردن كیسه صفرا قرارگیرند .
روش های تشخیصی
عكس ساده ی شكمی برای تشخیص سنگ كیسه ی صفرا دارای ارزش تشخیصی نسبتا پایینی بوده ودرطی حاملگی نیز ممنوعیت دارد . درمقابل ، O C G (كوله سیستوگرافی خوراكی ) می تواند حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد تعیین كننده باشد . فقط دربیماران بسیار چاق نمی تواند مناسب باشد ، چرا كه سنگ های خیلی كوچك ممكن است قابل رؤیت نباشد .
سریع ترین ،دردسترس ترین ودقیق ترین وسیله ی تشخیص سنگ ، استفاده از سونوگرافی است كه حتی درزمان بارداری نیز كاربرد داشته وسنگ های كوچك را نیز نشان می دهد .
از روش دیگری به نام اسكن ایزوتوپ H I D A نیز برای تعیین دقیق انسداد مجاری وعملكرد تخیله ی كیسه ی صفرااستفاده می شود .
درمان
درمان سنگ های كیسه ی صفرا با استفاده از روش های زیرانجام می شود :
۱- پرهیز ازغذاهای آزاردهنده (غذاهایی كه درقسمت تغذیه دربیماران مبتلا به سنگ كیسه صفرا به طورمفصل توضیح داده خواهد شد ).
۲-روش حل كردن سنگ كیسه ی صفرا بادرمان طبی
۳- سنگ شكنی وقطعه قطعه كردن سنگ ( باروشE S W L )
۴-عمل جراحی كه به دوصورت جراحی باز و لاپاراسكویی ( خارج كردن كیسه ی صفرا وسنگ درون آن از منطقه ی كوچكی برروی شكم ).
تغذیه دربیماران مبتلا به سنگ كیسه ی صفرا
از آن جا كه عامل ایجاد حدود ۹۰ درصد سنگ های صفراوی ، كلسترول است ، بنابراین رژیم كم چربی وكم كلسترول توصیه می شود ، البته درمواردی كه چربی مسبب بروزعلائم نباشد نیاز به رژیم فوق نیست .
درحملات حاد سنگ كیسه ی صفرا، جهت كاهش انقباضات كیسه وكاهش درد نیز از رژیم كم چربی استفاده می شود .كلسترول ، به واسطه ی تغذیه ، به ویژه غذاهایی مثل تخم مرغ وچربی های حیوانی به بدن می رسد . مقداری هم به وسیله ی غدد سورنال وجسم زرد تخمدان دربدن ایجاد می شود . كلسترول صفرا پس از ریخته شدن به روده ( جهت هضم موادچرب ) مجددا جذب می شود وبه كبد برمی گردد تادوباره برای ساخت صفرا استفاده شود . بدین ترتیب كلسترول صفرا بین كبد وروده ها درچرخش است .چربی های حاصل از مواد غذایی حیوانی مانند خامه ، كره ، كلیه ی گوشت هاو … دارای كلسترول می باشند ، ولی غذاهای گیاهی به هیچ وجه كلسترول ندارند ، یعنی كلیه ی چربی های گیاهی مثل روغن زیتون ، آفتاب گردان ، سویا ، وكلیه ی مغزها مثل گردو ، بادام و… بدون كلسترول اند. گوشت های حیوانی دارای چربی هایی به صورت مخفی دربین لایه های خود هستند كه دردید ظاهر به نظرنمی آیند . گوشت ماهی جزوگوشت های كم چرب باكلسترول كم تر نسبت به گوشت مرغ وگوشت های قرمز است .
برای مثال دراین جا مقدركلسترول درچند ماده ی غذایی برای آگاهی شما آورده شده است :
-پنیر چدار: دارای ۱۰۵ میلی گرم كلسترول درهر ۱۰۰ گرم است .
-یك زرده تخم مرغ كامل دارای ۱۶۰۲ میلی گرم كلسترول است ( برعكس سفیده ی تخم مرغ كه كلسترول ندارد ).
-شیر ۲درصد : حاوی ۸ میلی گرم كلسترول وشیر كامل دارای ۱۴ میلی گرم كلسترول درهر۱۰۰ گرم است .
-ماست كم چرب حاوی ۶ میلی گرم كلسترول درهر۱۰۰ گرم است
-كره ی حیوانی : حاوی ۲۱۹ میلی گرم كلسترول درهر۱۰۰ گرم است .
همان طوركه گفته شد،كلیه ی چربی های گیاهی ودانه های گیاهی كلسترول ندارند.
درصورتی كه كیسه ی صفرا تنبل شده باشد ، دریافت متوسط چربی برای تحریك انقباض آن وممانعت از ركود صفرا، مطلوب خواهد بود .
افراد دارای سنگ صفرا ویا مستعد ابتلا، بهتر است ازچربی های گیاهی وغیراشباع به ویژه روغن زیتون به عنون جایگزینی برای چربی های حیوانی استفاده كرده وغذاهای گیاهی را به میزان بیش تری دررژیم غذایی خود بگنجانند. مصرف سبزیجات فراوان ومیوه هابه دلیل فیبربالای آن ها برای تمام این افراد توصیه می شود.
غلات كامل ، سبوس ونان های سبوس دار باید دررژیم غذایی این افراد گنجانده شود، زیرا سبوس این خاصیت را دارد كه به مواد صفراوی ریخته شده به روده متصل شود،سپس آن ها را ازبدن دفع كند ( همان طوركه توضیح داده شد ،درحالت عادی كلسترول موجود درمواد صفراوی پس از ریخته شدن به روده ، دوباره به سمت كبد برگشته تا ساخت اسید صفراوی به طورمجددشركت كند). دراین حالت كبد مجبور است از كلسترول موجود درخون= از یك طرف وكاهش كلسترول موجود درصفرا از طرف دیگر می شود .
ازمصرف غذاهای سرخ كرده ، آجیل ، سس ، آب گوشت ، نیمرو، كره ، خامه وسایرغذاهای پرچرب باید پرهیز شود. بهترین راه تأمین چربی عبارت است از استفاده از چربی های گیاهی ، گوشت لخم ، شیروگوشت ماهی .
چربی های قابل رؤیت باید به طوركامل از گوشت پاك شود وغذاها بیش تر از طریقی پخت كردن وبرشته كرن تهیه شوند.
سوسیس ، ماهی كنسروشده درروغن ، سس های خامه دار ومایونز نیز باید محدود شود .
پروتئین دریافتی نیز باید از راه شیر كم چرب ، پروتئین های گیاهی ، سفیده ی تخم مرغ ، گوشت های كم چرب مثل ماهی ، تأمین شوند .
امروزه ثابت شده است كه مصرف ویتامین های گروه B به ویژه B۶، ودرمرحله ی بعدی اسید فولیك و B۱۲ نقش مهمی درحذف چربی ها دربدن بازی می كنند .
منابع :
۱- نوعی روش تشخیصی متداول پزشكی كه بابهره گیری ازموج های فراصوت های تعیین موضوع ساختاری داخل بدن انجام می شود .
۲-بیماری مزمن وپیش رونده كبد می باشد كه درآن بافت های پیوندی فیبری جایگزین سلول های عملكردی كبد می شوند .

دكتر نگاربهروز

منبع : بنياد انديشه اسلامي